Από την ιστορία στη γεωγραφία της μετάφρασης

Οι Γεωγραφίες της Μετάφρασης δεν είναι ένα βιβλίο για τη μετάφραση, τη θεωρία και την πρακτική της, αλλά ένα βιβλίο που στοχάζεται τη νεοελληνική φιλολογία και τις συγκριτολογικές σπουδές με αφορμή τη μετάφραση. Δημήτρη Καργιώτη, Γεωγραφίες της Μετάφρασης. Χώροι, κανόνες, ιδεολογίες, Κάπα Εκδοτική, Αθήνα 2017, σελ. 110 Οι Γεωγραφίες της Μετάφρασης δεν είναι ένα βιβλίο για τη μετάφραση, τη θεωρία και την πρακτική της, αλλά ένα βιβλίο που στοχάζεται τη νεοελληνική φιλολογία και τις συγκριτολογικές σπουδές με αφορμή τη μετάφραση. Ο πυρήνας του βιβλίου διασταυρώνεται με δύο σύγχρονες και δυναμικές εξελίξεις στο ακαδημαϊκό πεδίο των λογοτεχνικών σπουδών, της συγκριτικής γραμματολογίας και ευρύτερα των ανθρωπιστικών επιστημών. Η πρώτη είναι η μετατόπιση του κριτικού ενδιαφέροντος από τον χρόνο στον χώρο. Είναι γνωστό ότι η μεγάλη έμμονη ιδέα που στοίχειωσε την κριτική σκέψη στον 19ο αιώνα και στο μεγαλύτερο μέρος του 20ού ήταν η ιστορία και ο χρόνος.[1] Αντίθετα ο χώρος, όπως έχει επισημανθεί, αντιμετωπιζόταν σαν κάτι νεκρό, παγιωμένο, μη διαλεκτικό και ακίνητο.[2] Η επανεκτίμηση του χώρου στην κριτική σκέψη του ύστερου 20ού και των αρχών του 21ου αιώνα και η ανάπτυξη μιας τοπολογικής ερμηνευτικής που αναγνωρίζει συμβολικές αξίες στις χωρικές επιφάνειες σηματοδοτούν τη μετάβαση από την ιστορία στη γεωγραφία και κατ’ επέκταση από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, νομίζω, πρέπει να εντάξουμε το βιβλίο του Καργιώτη που μετατοπίζει το ενδιαφέρον από την ιστορία της μετάφρασης στις γεωγραφίες της. Η δεύτερη διεθνής σύγχρονη εξέλιξη που φαίνεται να παρακολουθεί το βιβλίο είναι η τάση επαναπροσέγγισης παραδοσιακών ειδών της νεοελληνικής φιλολογίας όπως η μετάφραση ή η ταξιδιωτική γραμματεία, όχι ως απλών και μονοσήμαντων γλωσσικών και λογοτεχνικών διαδικασιών, αλλά ως ευρύτερων και πολυσήμαντων πολιτισμικών μεταφορών. Το βιβλίο αντιμετωπίζει τη μετάφραση «ως σημαίνουσα γραμματειακή πρακτική που έχει καθοριστικό ρόλο για τον πολιτισμό ευρύτερα και τη λογοτεχνία ειδικότερα».[3] Η μετάφραση δεν μεταφέρει απλώς λέξεις και νοήματα από μια γλώσσα σε μια άλλη, σαν να ήταν μια τυπική γλωσσολογική διαδικασία, αλλά μεταφέρει ιδέες, κανονιστικές αντιλήψεις και πολιτισμικούς λόγους. Και έτσι ακριβώς πρέπει να την αντιμετωπίζουμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και των mobility studies, όπου οι ανθρωπιστικές επιστήμες στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν τον πολύπλοκο και διαρκώς μετακινούμενο κόσμο που μας περιβάλλει επινοούν νέα διεπιστημονικά μεθοδολογικά εργαλεία, δίνοντας έμφαση σε έννοιες όπως η πολιτισμική κινητικότητα, οι μεταβάσεις, τα σύνορα, οι μεταφορές, οι πολιτισμικοί χάρτες, η ετεροτοπία, η διασπορά και η διαπολιτισμικότητα. Αίροντας παλαιότερες και ανεπίκαιρες σήμερα διχοτομήσεις μεταξύ θεωρίας της λογοτεχνίας και ιστορίας των ιδεών το βιβλίο διαπερνά και τις δύο σφαίρες χωρίς προκαταλήψεις, επιμένοντας στην ιστορικότητα των μεταφράσεων και των τοπολογικών ερμηνειών. Στη «μετά τη θεωρία» εποχή που έχουμε περάσει εδώ και τουλάχιστον δύο δεκαετίες, το βιβλίο του Καργιώτη συντάσσεται με ένα νέο μοντέλο μεταφραστικών σπουδών, που προϋποθέτει τη θεωρία αλλά δεν εξαρτάται μηχανικά από αυτή. Αν θέλουμε να κωδικοποιήσουμε αυτό το μοντέλο θα λέγαμε ότι αποστασιοποιείται από μία τυπολατρική σύγκριση κειμένων, συγγραφέων, ρευμάτων και εθνικών λογοτεχνιών, από τη μικροσκοπική ανίχνευση επιδράσεων και πηγών, πηγαίνοντας προς μια πολιτισμική και γεωγραφική θεώρηση των αμφίδρομων διαμεσολαβήσεων και των μεταφορών που ορίζουν τη συνθήκη της διαπολιτισμικότητας. Στα δύο πρώτα κεφάλαια του βιβλίου με θέμα την ενδογλωσσική μετάφραση του περίφημου βιβλικού ποιήματος Άσμα Ασμάτων, εξετάζονται οι μεταφραστικές στρατηγικές δύο πολύ διαφορετικών μεταξύ τους ποιητών, που μετέφρασαν το Άσμα με πολύ διαφορετικές στοχεύσεις: του Γιώργου Σεφέρη και του Γιωσέφ Ελιγιά. Υπενθυμίζοντας το παράδειγμα των Ευαγγελικών και των Ορεστειακών στις αρχές του 20ού αι., τις αιματηρές δηλαδή διαμάχες για τη μετάφραση των Ευαγγελίων από τον Αλέξανδρο Πάλλη και της αισχυλικής «Ορέστειας» από τον Γεώργιο Σωτηριάδη, ο Καργιώτης σημειώνει εμφατικά ότι «η ενδογλωσσική μετάφραση είναι διαποτισμένη με ιδεολογία, ίσως περισσότερο απ’ ό,τι η διαγλωσσική μετάφραση».[4] Η διαπίστωση αυτή μας μεταφέρει στο σύνθετο πεδίο των σχέσεων γλώσσας, λογοτεχνίας και ιδεολογίας υποβάλλοντας την ιδέα ότι «η ενδογλωσσική μετάφραση λειτουργεί έντονα στο επίπεδο του εθνικού και πολιτισμικού φαντασιακού· μετουσιώνει σε γλώσσα την επιθυμία του ανήκειν· και αποτελεί ένδειξη της πολύπλοκης σχέσης ανάμεσα σε γλώσσα και ιδεολογία, ιστορία και πολιτική, καθώς και αισθητική».[5] Τα παραδείγματα του Σεφέρη και του Ελιγιά είναι άκρως αποκαλυπτικά. Εξετάζοντας την περίπτωση του μεταφραστή Σεφέρη ο Καργιώτης μας δείχνει πειστικά ότι η μετάφραση δεν είναι μια ιδεολογικά αθώα διαδικασία. Με αφορμή το Άσμα Ασμάτων, μας θυμίζει πώς ο Σεφέρης διά της μεταφραστικής θεωρίας και πρακτικής του επεμβαίνει δυναμικά στη συγκρότηση του Κανόνα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, προωθώντας την αισθητική, γλωσσική και ιδεολογική ατζέντα του μοντερνισμού της γενιάς του ’30. Η λέξη Κανόνας είναι, μετά τον χώρο και την ιδεολογία, η τρίτη λέξη-κλειδί του βιβλίου, όπως άλλωστε δηλώνεται και στον υπότιτλο. Ο Σεφέρης, ανεξάρτητα από το αν είναι καλός ή κακός μεταφραστής, αντιλαμβάνεται τη μετάφραση ως μέρος ενός ευρύτερου παιδευτικού, εθνικού και ιδεολογικού σχεδίου. Θέλει να μορφώσει το έθνος κάνοντάς του προσιτά τα θεμέλια της εθνικής του ταυτότητας, τη γραμματειακή του κληρονομιά. Το παιδευτικό και κανονιστικό του σχέδιο επιχειρεί να δώσει απάντηση στο μείζον ερώτημα της σχέσης των νεοελλήνων με την παράδοση, την αρχαία γραμματεία και τα παλαιότερα κείμενα, ακολουθώντας μια γλωσσική λογική «μέσης οδού», που αποφεύγει τις ακρότητες αλλά δοκιμάζει τις δυνατότητες της γλώσσας. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι ο Σεφέρης, που προσεγγίζει το Άσμα ως γαμήλιο τραγούδι και όχι ως ερωτικό άσμα ή θρησκευτική αλληγορία, φέρνει στο προσκήνιο λέξεις και εκφράσεις της δημώδους γραμματείας που αποτελούν κειμενικά δείγματα ενός νοερού λογοτεχνικού Κανόνα. Ενός Κανόνα που εκκινεί από τον Διγενή και τον Ερωτόκριτο και φτάνει μέχρι τον Σολωμό, τον Παλαμά και τον Σικελιανό. Η περίπτωση του Γιωσέφ Ελιγιά είναι επίσης ενδιαφέρουσα. Ο Καργιώτης ανιχνεύει στη μεταφραστική του πρόταση στοιχεία ενός αισθητικού, αυτή τη φορά, σχεδίου, με υπαινικτικές ωστόσο ιδεολογικές διαστάσεις. Ενός σχεδίου πιο ταπεινού και χαμηλόφωνου από το εθνικό σχέδιο του Σεφέρη, αλλά εξίσου δυναμικού και με λειτουργική επενέργεια στον νεοελληνικό Κανόνα. Στην απόδοση του Άσματος από τον Ελιγιά, την οποία ο Καργιώτης αξιολογεί ως την πιο ικανοποιητική και έγκυρη από τις διαθέσιμες μεταφράσεις, κατευθείαν από το εβραϊκό πρωτότυπο και όχι από τη διαμεσολαβημένη εκδοχή των Εβδομήκοντα ή τις αγγλικές και γαλλικές μεταφράσεις στις οποίες καταφεύγει ο Σεφέρης, ο μεταφραστής ενδιαφέρεται περισσότερο για το αισθητικό/λογοτεχνικό αποτέλεσμα, αντιμετωπίζει το ποίημα ως ερωτικό και ακολουθεί το γλωσσικό ιδίωμα της γενιάς του ’20. Από όλες τις απόψεις το ποίημα ανήκει στο κλίμα του χαμηλόφωνου μεσοπολέμου και φανερώνει την πρόθεση του Ελιγιά να εισαγάγει στον νεοελληνικό λογοτεχνικό Κανόνα κείμενα της εβραϊκής παράδοσης με οικουμενικό χαρακτήρα. Παράλληλα, όπως σημειώνει ο Καργιώτης, ο Ελιγιά μεταφράζοντας το Άσμα προωθεί την ιδέα ενός επαναστατικού ιουδαϊκού μεσσιανισμού σε απόλυτη συνέπεια με τη σοσιαλιστική του ιδεολογία. Ήδη από τα δύο πρώτα κεφάλαια του βιβλίου έχει επισημανθεί η διάσταση του τόπου και της πολιτισμικής γεωγραφίας ως κρίσιμης συνιστώσας για τη μετάφραση.[6] Στο τρίτο κεφάλαιο ο Καργιώτης ασχολείται με το μνημειώδες εκδοτικό εγχείρημα του Αίμου, την Ανθολογία Βαλκανικής Ποίησης, που με πολλές δυσκολίες συντόνισε και πραγματοποίησε ο εκδότης του περιοδικού Αντί Χρήστος Παπουτσάκης. Το έργο κυκλοφόρησε σε έξι γλώσσες με επτά ανθολογούμενες χώρες. Ο τόμος για την πΓΔΜ δεν κυκλοφόρησε, αν και ολοκληρώθηκε, ενώ ο τουρκικός τόμος δεν ξεκίνησε ποτέ καθώς η Τουρκία αποχώρησε από το εγχείρημα με αφορμή τη διαφωνία για την πρόταξη του Θούριου του Ρήγα ως εισαγωγής σε όλους τους τόμους. Ο Καργιώτης εντοπίζει με προσοχή και τις πολιτικές και τις γραμματολογικές διαστάσεις του εγχειρήματος γύρω από την ιδέα μιας βαλκανικής λογοτεχνίας. Σωστά επισημαίνει την αντιεθνικιστική προοπτική («πράξη φιλίας και συνεργασίας» τη χαρακτήρισε ο εκ των επιμελητών της έκδοσης Πάνος Μουλλάς), και τη βαθύτατα πολιτική πρόθεση για γνωριμία και κατανόηση του Άλλου στα ταραγμένα Βαλκάνια μετά την εθνικιστική έξαρση της δεκαετίας του 1990. Η ιστορική συγκυρία αναδεικνύει πάλι τον κρίσιμο διαμεσολαβητικό ρόλο της μετάφρασης. Συμπληρωματικά, θα μπορούσα να προσθέσω ότι ο Παπουτσάκης και το Αντί ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 αντιλαμβάνονται τα Βαλκάνια με πολιτικούς όρους, στοιχείο που είναι καταγεγραμμένο στην ευρύτερη αρθρογραφία και εκδοτική στρατηγική του περιοδικού. Μετά τη δεκαετία του ’90 και ιδιαίτερα μετά το τραυματικό 1999 και τους βομβαρδισμούς στη Γιουγκοσλαβία, το Αντί αποκτά έναν σαφέστατο, για κάποιους αμφιλεγόμενο, βαλκανικό προσανατολισμό στα διεθνή και στα πολιτιστικά του θέματα, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα το ενδιαφέρον για τις εξελίξεις της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Τον πολιτικό και πολιτισμικό αυτόν προσανατολισμό, μέρος του οποίου είναι η Ανθολογία του Αίμου, θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε, όχι αξιολογικά, ως «ιδιότυπο βαλκανισμό». Στην πραγματικότητα οι βαλκανικές αναζητήσεις του Αντί είναι ένας έμμεσος τρόπος άσκησης κριτικής στην παγκοσμιοποίηση, στις φιλοδυτικές και φιλοευρωπαϊκές πολιτικές του εκσυγχρονιστικού και του ανανεωτικού αριστερού χώρου εκείνη την περίοδο, την οποία δεν φαίνεται να συμμερίζεται απροϋπόθετα το Αντί. Πολιτικά υποψιασμένος ο Καργιώτης, τόσο στο κεφάλαιο για τη Βαλκανική Ανθολογία, όσο κυρίως στα δύο τελευταία κεφάλαια που αναφέρονται στη σχέση λογοτεχνίας, κρίσης και αναπαράστασης καθώς και στην πολιτική και πολιτισμική διάσταση που απέκτησε στα χρόνια της κρίσης η γεωγραφική κατηγορία Νότος, διερευνά τη μετατροπή γεωγραφικών εννοιών σε ιδεολογικές. Εξετάζοντας τρία πρόσφατα βιβλία που έχουν ως θέμα την «κρίση»[7] καθώς και την έκδοση του αγγλόφωνου καλλιτεχνικού περιοδικού South as a State of Mind, ο Καργιώτης ελέγχει τα καθόλου αθώα ιδεολογικά σχήματα και κυρίως τους γεωγραφικούς λόγους για τη λογοτεχνία και την τέχνη που εκφέρονται σε αυτά. Οι στρεβλώσεις που επισημαίνει ο συγγραφέας σχετίζονται με την προβολή της κρίσης και των αναπαραστάσεών της ως αποφασιστικής σημασίας για την αναγέννηση της σύγχρονης λογοτεχνίας και τέχνης στην Ελλάδα. Ο συγγραφέας τηρεί σαφείς αποστάσεις από αυτές τις προσεγγίσεις που θέτουν αιτιακά και με όρους αντανάκλασης το ζήτημα της σχέσης λογοτεχνίας και πραγματικότητας, ελέγχοντας το σχήμα που υπονοεί ότι «ο χώρος της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας είναι ζωντανός όχι παρά την κρίση, αλλά εξαιτίας της ή χάρη σε αυτή».[8] Είναι γνωστό ότι σε περιόδους κρίσης αναβιώνουν φαντασιακές μορφές γεωγραφικών αντιθέσεων όπως Νότος/Βορράς, Ανατολή/Δύση και Βαλκάνια/Ευρώπη. Οι αντιθέσεις αυτές φορτίζονται ιδεολογικά, επενδύονται ηθικά και μετατρέπονται σε πολιτισμικές κατηγορίες με ευρύτερες πολιτικές και αξιολογικές διαστάσεις. Ο Νότος άλλοτε γίνεται συνώνυμο της κοινωνικής και πολιτικής παθολογίας και άλλοτε της νοσταλγίας για το «χαμένο κέντρο» της φυσικής ζωής. Στην πραγματικότητα οι γεωγραφικές αντιθέσεις χρησιμοποιούνται ως εργαλεία κατανόησης της κρίσης μέσω της επαναφοράς απωθημένων που εξάπτουν το λαϊκό φαντασιακό και της παραγωγής ανθεκτικών στεροτυπικών αυτοεικόνων και ετεροεικόνων για χώρες και λαούς, που ασυνείδητα εσωτερικεύονται και διαμορφώνουν συλλογικές νοοτροπίες. Δίνοντας έμφαση στην κρίσιμη για τα ελληνικά συμφραζόμενα της τελευταίας δεκαετίας έννοια του Νότου, στις πολιτισμικές της συνδηλώσεις και τις πολιτικές της χρήσεις, ο Καργιώτης θέτει το ζήτημα από τη σκοπιά των συγκριτολογικών σπουδών που καλούνται να επανεννοιολογήσουν με προσοχή αυτές τις φαινομενικά περιγραφικές ή γεωγραφικές, αλλά κατεξοχήν πολιτικές κατηγορίες.[9] Κλείνοντας, θα έλεγα ότι το βιβλίο του Καργιώτη δημιουργεί τις προϋποθέσεις για έναν αναστοχασμό όσον αφορά την κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθήσουν στο μέλλον οι συγκριτικές γραμματολογικές σπουδές. Σε έναν κόσμο που έχει χάσει πολλά σημεία αναφοράς του και με την ακαδημαϊκή εκπαίδευση να αναζητά εναγωνίως νέα θεωρητικά εργαλεία κατανόησής του, το βιβλίο του Καργιώτη συμβάλλει στην προσπάθεια να βγούμε από τα στενά όρια της παραδοσιακής φιλολογίας, αλλά και να ξεφύγουμε, όπως ο ίδιος σημειώνει, από τη «μονογλωσσική θεώρηση της ιστορίας της λογοτεχνίας», να ανοιχτούμε σε άλλα διανοητικά περιβάλλοντα και να διασταυρωθούμε με νέες επιστημονικές πειθαρχίες. Όσοι βρισκόμαστε στα ακαδημαϊκά αμφιθέατρα βιώνουμε οδυνηρά τα τελευταία χρόνια την κρίση της μελέτης της λογοτεχνίας ως ακαδημαϊκού αντικειμένου. Η αναπλαισίωση και η διεύρυνση του πεδίου των λογοτεχνικών και συγκριτολογικών σπουδών είναι μονόδρομος αν μας ενδιαφέρει ο απεγκλωβισμός της επιστήμης μας από την ομφαλοσκοπική αυτοαναφορικότητα και η σύνδεσή της με τον κόσμο και το παρόν. [1] Βλ. Michel Foucault, Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα, μτφρ. Τάσος Μπέτζελος, Πλέθρον, Αθήνα 2012, σ. 255-270. [2] Βλ. Δημήτρης Τζιόβας, «Από το χρόνο στο χώρο», στο Κουλτούρα και Λογοτεχνία. Πολιτισμικές διαθλάσεις και χρονότοποι ιδεών, Πόλις, Αθήνα 2014, σ. 11-14. [3] Δημήτρης Καργιώτης, Γεωγραφίες της μετάφρασης, ό.π., σ. 10. [4] Ό.π., σ. 16. [5] Ό.π., σ. 17. [6] Ο Σεφέρης, για παράδειγμα, όπως ο ίδιος ομολογεί, μεταφράζει το Άσμα στον Λίβανο, την εποχή που υπηρετούσε εκεί ως διπλωμάτης, για να γνωρίσει καλύτερα τον τόπο. Όπως αναφέρει στο προλόγισμα της έκδοσης του Άσματος, «ίσως ένα πρόσθετο κίνητρο στο ξεκίνημα αυτής της εργασίας να ήταν η επιθυμία μου να βρω έναν τρόπο οικειότερης συνομιλίας με τον τόπο». Βλ. Άσμα Ασμάτων. Οριστική έκδοση μαζί με το κείμενο των Εβδομήκοντα, Μεταγραφή: Γιώργος Σεφέρης, Ίκαρος, Αθήνα 1993, σ. 7. [7] Πρόκειται για τα βιβλία: Karen Van Dyck (επιμ.), Austerity Measures: The New Greek Poetry, Penguin, Λονδίνο 2016 και NYRB Press, Νέα Υόρκη 2017· Thedoros Chiotis (επιμ.), Futures. Poetry of the Greek Crisis, Penned in the Margins, Νέα Υόρκη 2015· Natasha Lemos, Eleni Yannakakis (επιμ.), Critical Times, Critical Thoughts: Contemporary Greek Writers Discuss Facts and Fictions, Cambridge Scholars Publishing, Καίμπριτζ 2015. [8] Καργιώτης, ό.π., σ. 93. [9] Από μια άποψη, τα κεφάλαια του βιβλίου που αναφέρονται στη μυθολογία του Νότου συμπληρώνουν από συγχρονική αφετηρία, το πρόσφατο δοκίμιο της Τζίνας Πολίτη για τη δαιμονοποίηση και την εξιδανίκευση του Νότου στην αγγλική γραμματεία από τον 16ο μέχρι τον 20ό αι. Βλ. Τζίνα Πολίτη, Δαιμονοποίηση και εξιδανίκευση του Νότου. Ένα λογοτεχνικό ταξίδι στο χώρο και στον χρόνο, Νήσος, Αθήνα 2014.

Από την ιστορία στη γεωγραφία της μετάφρασης

Σύνδεση