Η Τράπεζα της Ελλάδος διοργάνωσε, την Πέμπτη 29 Σεπτεμβρίου 2022, εκδήλωση προς τιμήν του διεθνούς ακτινοβολίας καθηγητή Δημόσιων Οικονομικών και πολυσχιδούς πνευματικού ανθρώπου Ανδρέα Μ. Ανδρεάδη (1876-1935). Ο Ανδρέας Ανδρεάδης είναι μια από τις πιο σημαντικές μορφές της ελληνικής πανεπιστημιακής κοινότητας των αρχών του 20ού αιώνα και ο κατεξοχήν μελετητής των δημόσιων οικονομικών στην Ελλάδα. Επέλεξε μάλιστα να ξεκινήσει την ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία με την μελέτη μιας κεντρικής τράπεζας, της Τράπεζας της Αγγλίας.
Ομιλητές στην εκδήλωση ήταν ο κ. Βασίλης Ράπανος, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και πρόεδρος του Δ.Σ. της Alpha Bank, ο κ. Μιχάλης Ψαλιδόπουλος, ομότιμος καθηγητής Οικονομικών Επιστημών του ΕΚΠΑ και ο Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, κ. Γιάννης Στουρνάρας. Την εκδήλωση συντόνισε ο διευθυντής της Athens Review of Books Μανώλης Βασιλάκης.
Στην ομιλία του ο κ. Γιάννης Στουρνάρας[1] αναφερόμενος στην Ιστορία της Τραπέζης της Αγγλίας[2] του Ανδρέα Ανδρεάδη σημείωσε ότι ο αναγνώστης της μπορεί να τη διαβάσει με δύο τρόπους. Ο ένας είναι να εστιάσει στις αλλαγές που επήλθαν στον ρόλο των κεντρικών τραπεζών από τότε που πρωτοδημοσιεύτηκε το βιβλίο το 1904, στις οποίες οφείλουμε πολλές από τις κατακτήσεις των τελευταίων δεκαετιών, σε όρους νομισματικής σταθερότητας. Ο δεύτερος τρόπος είναι να εστιάσει στις συνέχειες: «να αναγνωρίσει πόσα από τα θεμελιώδη διλήμματα που εμφανίζονται στην αφήγηση του Ανδρεάδη παραμένουν μαζί μας μέχρι σήμερα: η κατάλληλη ισορροπία μεταξύ πιστωτικής χαλάρωσης, προς αντιμετώπιση μιας έκτακτης κατάστασης, και επιζήμιας χαλαρότητας, που ανεβάζει τις τιμές των αγαθών και των περιουσιακών στοιχείων· η επιλογή ανάμεσα στη διαφύλαξη της πιστωτικής σταθερότητας και την αποθάρρυνση κερδοσκοπικών συμπεριφορών».
Σύμφωνα με τον κ. Βασίλη Ράπανο, ο Ανδρέας Ανδρεάδης είναι αναμφισβήτητα ο πιο σημαντικός οικονομολόγος της Ελλάδας στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, με πραγματικά πρωτοπόρες απόψεις για τον ρόλο του κράτους και τα αίτια της επέκτασής του. Σημείωσε μάλιστα ότι «πολλές από τις διαπιστώσεις του για την αναποτελεσματική ελληνική δημόσια διοίκηση, τη χαμηλή φορολογική βάση, τον ανορθολογισμό μεγάλου μέρους των δημόσιων δαπανών και τον έντονο κομματισμό στη δημόσια σφαίρα, παραμένουν και σήμερα επίκαιρες».
Στην ομιλία του ο κ. Μιχάλης Ψαλιδόπουλος ανέλυσε τις μεθοδολογικές αρχές βάσει των οποίων κινήθηκε επιστημονικά ο Ανδρεάδης. Σύμφωνα με αυτές, η αφηρημένη θεωρία και η εμπειρική πραγματικότητα έπρεπε να αλληλοσυμπληρώνονται και η οποιαδήποτε μονομερής επιστημονική προσέγγιση έκρυβε κινδύνους και, πιθανά, λανθασμένα επιστημονικά συμπεράσματα: «Με κριτήριο την σύνθεση θεωρίας και πράξης ο Ανδρεάδης ανέλυσε τις αρχές δημοσιονομικής διαχείρισης της Αρχαιότητας, του Βυζαντίου, της Τουρκοκρατίας και της σύγχρονης Ελλάδας, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η άνθηση του όποιου πολιτισμού και η κατίσχυση οποιουδήποτε πολιτειακού καθεστώτος απαιτούσε υγιή δημόσια οικονομικά ή, με άλλα λόγια αποφυγή, σπατάλης του Δημοσίου».
Ο διευθυντής της Athens Review of Books Μανώλης Βασιλάκης προλογίζοντας την εκδήλωση και στο πέρας της ανέφερε τα ακόλουθα:
Τον καθηγητή Ανδρέα Μ. Ανδρεάδη, τον γνώρισα μέσω της φιλολογίας, της έκδοσης των Έργων και της βιογραφίας του θείου του Εμμ. Ροΐδη, αφού δεν με ενδιέφεραν τα οικονομικά. Ωστόσο και στα οικονομικά αναγνωρίζεις την πένα του σοφού, του λόγιου, αλλά και ροϊδικά στοιχεία: Δεν πίστευα στα μάτια μου ότι μπορώ να διαβάσω τις Γενικές Αρχές Φορολογίας σαν ένα γλαφυρό ανάγνωσμα, όπου περιγράφει τους αγώνας φατριών μάλλον ή τάξεων ή αλλού την Ψωροκώσταιναν που μετεβλήθη εις σπάταλον Ασιάτην μονάρχην.
Τον γνώρισα επίσης ως μεγάλο ιστορικό.
Τον γνώρισα και από την προβολή νεοελλήνων συγγραφέων που ασκούσε, πιστεύοντας ότι πρέπει να είναι επίσημη πολιτική του ελληνικού κράτους, γράφοντας βιβλία και άρθρα στον ξένο τύπο, για τους Βικέλα, Πολυλά, Κονδυλάκη, Χατζόπουλο, Μαβίλη, Μαρκορά, Μορεάς, Ξενόπουλο, Παντελή Χορν κ.ά., αλλά και κάνοντας τα πάντα για τη γαλλική μετάφραση, προβολή και έκδοση του Κωστή Παλαμά, φροντίζοντας ακόμη και για τη χρηματοδότησή της.
Τον γνώριζα ακόμη ως θεατρικό κριτικό.
Οι τρεις ομιλητές είναι αυτονόητο ότι γνωρίζουν σε βάθος τον μεγάλο οικονομολόγο και τον έχουν διδάξει στις πανεπιστημιακές τους παραδόσεις και θα μάθουμε από αυτούς πολλά έστω και με τις σύντομες ομιλίες τους.
Θέλω να επισημάνω ότι με το αφιέρωμα της Athens Review of Books παρουσιάσαμε όλες σχεδόν τις πτυχές του έργου του, καταδεικνύοντας ότι ο Ανδρεάδης είναι ένα φαινόμενο αναγεννησιακού ανθρώπου, Homo Universalis, που όμοιό του έχει να αναφανεί από την εποχή του Αδαμάντιου Κοραή. Το εύρος και βάθος των γνώσεων και ενδιαφερόντων του, το πολυειδές, πολυσχιδές, το διεθνές κύρος του, η παγκόσμια ακτινοβολία του, δεν γίνεται να περιγραφούν σε λίγες γραμμές. Αρκούμαστε να επαναλάβουμε αυτό που έγραψε ο Κώστας Ουράνης: «Για τον καθηγητὴ Ανδρεάδη μπορεί να λεχθή, χωρίς καμμία υπερβολή, ότι υπήρξε μία διεθνής φυσιογνωμία. Μετά τον …Παρθενώνα και τον Βενιζέλον ήταν ό,τι οι ξένοι εγνώριζαν από την Ελλάδα – όταν δεν εγνώριζαν τίποτα».
Τον διέκριναν όχι πολυπραγμοσύνη αλλά καθολικότητα, πολυμάθεια, οξυδέρκεια και ερευνητικό κριτικό πνεύμα, συνδυασμός επιστήμης και τέχνης, αλλά και πρακτικού πνεύματος, εξ ου και σε όλες τις σημαντικές διεθνείς αποστολές τον χρησιμοποιούσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Όπως έγραψε ο Τζων Μέυναρντ Κέυνς: «Ήταν άνθρωπος με διεθνείς συνήθειες και αντίληψη. … Βρισκόταν στο στοιχείο του, κομψός και όμορφος και περίτεχνα ευγενής, εκπροσωπώντας τη χώρα του σε διεθνείς συνελεύσεις»[3]. Συνδέθηκε φιλικά με σχεδόν όλους τους διαπρεπείς επιστήμονες της εποχής του και ανθρώπους της Δημοκρατίας των Γραμμάτων, από τον Κέυνς, τον Έτζγουορθ και τον Γουέμπ έως τον Ανατόλ Φρανς.
Προτού δώσω τον λόγο στους ομιλητές οφείλω να ευχαριστήσω τους απόντες συνεργάτες Αδαμάντιο Συρμαλόγλου, οικονομολόγο, και τους Λάμπρο Βαρελά και Βαρβάρα Γεωργοπούλου που έγραψαν τα φιλολογικά και θεατρολογικά κείμενα. Ευχαριστώ τον παρόντα ανιψιό του Ανδρεάδη κ. Κώστα Παπαδημητρίου και όσους μας διευκόλυναν στην έρευνα σε διάφορα αρχεία, όσους μας παραχώρησαν τα δικαιώματα δημοσίευσης κειμένων και λυπούμαι που δεν μπορώ να τους αναφέρω αναλυτικά.
Επιτρέψτε μου όμως να ανακοινώσω ότι το χρέος μας προς τον Ανδρέα Ανδρεάδη δεν εξοφλήθηκε σήμερα.
1) Συγκεντρώνουμε όλα τα βιβλία του προκειμένου να τα ψηφιοποιήσουμε (αγοράσαμε δεκάδες που φέρουν την χαρακτηριστική σφραγίδα «Δωρεά Α. Μ. Ανδρεάδου», τα οποία πούλησαν σε παλαιοπωλεία για πενταροδεκάρες δημόσιοι υπάλληλοι ευαγών ιδρυμάτων στα οποία τα είχε δωρίσει).
2) Ακόμη, εντός μιας διετίας θα έχουμε αναρτήσει σταδιακά πλήρη εργογραφία τού αχανούς έργου του προς χρήση των ερευνητών. Πάντως οι αγορεύσεις του στην Κοινωνία των Εθνών και σε άλλες διεθνείς διασκέψεις περιμένουν κάποιον ιστορικό να τις αναδείξει ή να κάνει το διδακτορικό του. Επίσης, ζητούμενο και πρόκληση παραμένει μια βιογραφία του.
3) Τέλος, αν το επιτρέψουν οι οικονομικές συνθήκες, η Athens Review of Books εξ ιδίων θα απονέμει το βραβείο «Εμμανουήλ Ροΐδης» που όφειλε να απονέμει η Ακαδημία Αθηνών βάσει της διαθήκης του Ανδρέα Ανδρεάδη.
Σημ. ARB: Μπορείτε να διαβάσετε το ρεπορτάζ του Αθηναϊκού-Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων στο λινκ: https://bit.ly/3RKt7W6
Διαθέσιμο το βίντεο της εκδήλωσης στο BLOD του Ιδρύματος Μποδοσάκη.
Στιγμιότυπα από την εκδήλωση που διοργάνωσε η Τράπεζα της Ελλάδος προς τιμήν του καθηγητή Ανδρέα Μ. Ανδρεάδη με αφορμή το αφιέρωμα της Athens Review of Books. Στις φωτογραφίες διακρίνονται από αριστερά οι ομιλητές κ.κ. Βασίλης Ράπανος, Γιάννης Στουρνάρας, Μιχάλης Ψαλιδόπουλος και Μανώλης Βασιλάκης. Στο μέσον, μια άποψη της κατάμεστης Αίθουσας Γενικών Συνελεύσεων της ΤτΕ όπου πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση. © Φωτ. Τράπεζα της Ελλάδος.
[1] Γιάννης Στουρνάρας, «Ο νεαρός Ανδρεάδης και η “γηραιά κυρία της οδού Θρέντνηντλ”», The Athens Review of Books, τχ. 142, Σεπτ. 2022, διαθέσιμο στο https://bit.ly/3RN5uw2
[2] A. Andréadès, Histoire de la Banque d'Angleterre (Παρίσι 1904) και History of the Bank of England (Λονδίνο 1909).
[3] «Αποχαιρετισμός του Ανδρεάδη από τον Τζων Μέυναρντ Κέυνς», The Athens Review of Books, τχ. 142, Σεπτ. 2022, διαθέσιμο στο https://bit.ly/3ErGDec
