«Ο ύπνος της λογικής γεννά τέρατα» ήταν ο τίτλος του άρθρου μου στο 1ο τεύχος της Athens Review of Books τον Νοέμβριο 2009 με το οποίο παρουσίαζα το αριστούργημα του Ζεέβ Στέρνχελ Ο αντι-Διαφωτισμός[1]. (Το άρθρο αυτό είναι διαθέσιμο στην ηλεκτρονική έκδοση του παρόντος τεύχους). Στην πραγματικότητα, εκτός από ένα σύντομο κείμενο στο ιδρυτικό τεύχος σχετικά με το εκδοτικό εγχείρημα του οποίου το μέλλον δεν μπορούσαμε να γνωρίζουμε τότε, μέσω αυτού του πυκνού κειμένου για το έργο του Στέρνχελ, ως διευθυντής της ARB έκρινα ότι ήταν ο πιο πρόσφορος τρόπος για να δώσω το στίγμα του περιοδικού και ένα δείγμα του τρόπου με τον οποίον αυτό θα ασκούσε την κριτική. Είχα μάλιστα ενημερώσει και τον ίδιο σχετικά, στέλνοντάς του το 1ο τεύχος μαζί με μια περίληψη του άρθρου στα αγγλικά. Όταν ήμασταν πια πεπεισμένοι ότι η ARB –παρ’ όλο τον πόλεμο που της έγινε– εδραιώθηκε, θέλησα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στους ανθρώπους που μας ενέπνευσαν ή μας στήριξαν.
Ζήτησα λοιπόν από τον αγαπημένο φίλο και συνεργάτη Ιακώβ Σιμπή, να κάνει μια συζήτηση-συνέντευξη με τον δάσκαλό του Ζεέβ Στέρνχελ, όπως είχε κάνει και με τον Άμος Οζ τον Δεκέμβριο 2010 (δημοσιεύθηκε στο τχ. 14, Ιαν. 2011). Η συζήτηση αυτή με τον Στέρνχελ πραγματοποιήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2011. Όμως για κακή μας τύχη, ο υπολογιστής στον οποίο μετέφερε το ψηφιακό αρχείο, χωρίς να προνοήσει να κρατήσει αντίγραφο, λίγο αργότερα καταστράφηκε και έτσι δεν κατέστη δυνατή η δημοσίευση της συνέντευξης. Το θεώρησα προσωπική «ήττα», και ντρεπόμουν που με τόσο άδοξο τρόπο χάσαμε το πολύτιμο υλικό. Αυτή η ντροπή με εμπόδισε επίσης να ζητήσω από τον Ζεέβ Στέρνχελ ό,τι ονειρευόμουν και για το οποίο τον είχαμε κιόλας προϊδεάσει και είχε απαντήσει ότι θα το γράψει όταν τελειώσει κάποιες ανειλημμένες υποχρεώσεις: ένα ξεχωριστό κείμενο για την Χάνα Άρεντ, για την οποία όχι μόνο είχε τις γνώσεις, το επιστημονικό κύρος, αλλά προπαντός το ηθικό ανάστημα και την τόλμη να γράψει σκληρές αλήθειες.
Στις 21 Ιουνίου 2020 ο μεγάλος στοχαστής έφυγε από τη ζωή. Το περασμένο καλοκαίρι όμως έγινε ένα θαύμα του Διαφωτισμού στην Ιερουσαλήμ, όπου κατέφυγε ο Ιακώβ Σιμπή σε έναν σπουδαίο τεχνικό υπολογιστών, για μια ακόμη προσπάθεια πρόσβασης στον κατεστραμμένο σκληρό δίσκο του παλαιού υπολογιστή του: το θαύμα της Ιερουσαλήμ ήταν ότι ανακτήθηκαν τα αρχεία που έως τότε θεωρούσαμε μάλλον οριστικά χαμένα. Εννοείται ότι ζήτησα να έχουμε πάραυτα με WeTransfer και εδώ σε αντίγραφο τη συνέντευξη.
Μετά απ’ αυτόν τον αναγκαίο νομίζω πρόλογο ακολουθεί η συζήτηση του Ιακώβ Σιμπή με τον Ζεέβ Στέρνχελ. Η συζήτηση αυτή έγινε στον ενικό, τον οποίο μετέτρεψα σε πληθυντικό, αφήνοντας μόνο τις δυο τελευταίες ερωταπαντήσεις σε πιο προσωπικό τόνο, όπου μιλούν για το Ισραήλ. (Και μια καταπληκτική σύμπτωση: Ενώ έκλεινε η ύλη του τεύχους παραλάβαμε το βιβλίο του Στέρνχελ, Η καταγωγή του Ισραήλ. Μεταξύ εθνικισμού και σοσιαλισμού, που εκδόθηκε τούτες τις μέρες από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης[2]).
Δεν θα λησμονήσω ποτέ ότι το 2019 ο Ζεέβ Στέρνχελ ήταν από τους πέντε πρώτους μεγάλους επιστήμονες που μας συμπαραστάθηκε υπογράφοντας την έκκληση προς τους Προέδρους Γιούνκερ και Τουσκ για να σταματήσει η πολυετής και εξοντωτική καταδίωξη της Athens Review of Books από τον διαβόητο σταλινικό υπουργό Εξωτερικών της τότε ακρο-αριστεροδεξιάς κυβέρνησης. Από τη θέση αυτή θέλω να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου όχι μόνο γι’ αυτό αλλά κυρίως για όσα προσέφερε ο Στέρνχελ και στην προσωπική μου διανοητική εξέλιξη και να επαναλάβω την προτροπή προς τους αναγνώστες, ότι για τους κοινότοπους μύθους του Αϊζάια Μπερλίν και της Χάνα Άρεντ να διαβάσουν τουλάχιστον το τελευταίο κεφάλαιο και τον Επίλογο του Αντι-Διαφωτισμού. Να προσθέσω ότι θεωρώ πως η κατασκευή της ερωμένης του ναζιστή Χάιντεγκερ περί της «κοινοτοπίας του Κακού»[3] προσέφερε το πιο ύπουλο, εξ ου και παγκοσμίως δημοφιλέστατο, σλόγκαν σε όλους όσους μετά το Ολοκαύτωμα ήταν αδύνατον να εκφράσουν απροκάλυπτα τον καταπιεσμένο πια αντισημιτισμό τους. Θα μπορούσε κανείς Άγγλος, Γάλλος, Ολλανδός, Αμερικανός κ.λπ. μιλώντας για τον Άιχμαν να πλασάρει τη θεωρία της δήθεν «κοινοτοπίας του Κακού»; Δηλαδή η Χάνα Άρεντ προσέφερε αυτό που δεν θα μπορούσε να εκφράσει λίγα χρόνια μετά τον πόλεμο κανένας, οποιασδήποτε άλλης εθνικότητας, χωρίς να θεωρηθεί ύποπτος ή να χαρακτηριστεί ευθέως νοσταλγός του ναζισμού: εκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν διαβάσει ούτε μια σελίδα της Άρεντ αλλά δεν υπάρχει πιο αφόρητη κοινοτοπία στο στόμα τους και στα γραπτά τους από την «κοινοτοπία του Κακού».
Η συνέντευξη του Ζεέβ Στέρνχελ στον Ιακώβ Σιμπή
[1] Zeev Sernhell, Ο αντι-Διαφωτισμός, μτφρ. Άννα Καρακατσούλη, επιμ. Αλέξανδρος Κιουκπιολής, Πόλις, Αθήνα 2009.
[2] Σε μετάφραση Αθανάσιου Κ. Κατσικερού, επιστ. επιμ. Ελευθερίας Ζέη, επίμετρο Χρήστου Χατζηιωσήφ.
[3] Πόσο σημαντικό θα ήταν να έχουμε ένα σχετικό άρθρο του Ζεέβ Στέρνχελ! Ευτυχώς έγραψε ο Ρίτσαρντ Γουόλιν το κείμενο «Η κοινοτοπία του κακού: η κατάρρευση ενός μύθου», ARB, τχ. 56, Νοέμ. 2014. Βλ. και Μανώλης Βασιλάκης, «Η Χάνα Άρεντ και ο “Γκαλιτσιάνερ”», τχ. 57, Δεκ. 2014.
