«Σήμερα ίσως καταλάβω πώς λειτουργεί ο λαϊκισμός» σκέφτηκα όταν άκουσα τον κ. Μητσοτάκη να μιλά στη Βουλή για το πώς αντιμετώπισε η κυβέρνησή του την πανδημία του κορωνοϊού. Θα ακολουθούσε η ομιλία του κ. Τσίπρα ο οποίος θα έπρεπε να αντικρούσει τα επιχειρήματα του πρώτου. Η Ελλάδα σε αυτό το θέμα, σχετικά με τις άλλες χώρες της Ευρώπης, τα πήγε αρκετά καλά. Τουλάχιστον μέχρι σήμερα. Τι θα μπορούσε να κάνει ο κ. Τσίπρας; Ή θα αναγνώριζε την πραγματικότητα ή, το πιο πιθανό, θα διέφευγε σε λαϊκισμό.
Αυτή η συζήτηση στη Βουλή, στις 15.1.2021 για την πανδημία Covid 19, μας παρέχει την ευκαιρία να δούμε πώς λειτουργεί ένας ιδιαίτερος λόγος, που θα μπορούσε να ονομαστεί και δημαγωγικός. Όμως οι χαρακτηρισμοί δεν μας βοηθούν να καταλάβουμε και τελικά να αναγνωρίζουμε αυτόν τον λόγο όταν τον αντιμετωπίζουμε. Θα πρέπει να δούμε πώς δομείται.
Αντίθετα από ό,τι συχνά υποστηρίζεται, ο λαϊκιστικός λόγος δεν χρησιμοποιεί, ως βασικό του στοιχείο, το ψέμα. Ακριβώς το αντίθετο. Βασίζεται και σε αλήθειες. Μιλά για πραγματικές καταστάσεις. Μπορεί να αναφέρει και σωστούς αριθμούς. Αλλά αυτό το κάνει με έναν τρόπο που τελικά δομεί μια φαντασιακή πραγματικότητα. Οι παραλείψεις και κάποιες άλλες «τεχνικές» είναι μέρος αυτής της επιχειρηματολογίας, αλλά το ψέμα δεν είναι το κύριο συστατικό της ομιλίας. Αυτό είναι δευτερεύον, λειτουργεί έμμεσα και μόνο συμπληρωματικά. Για αυτό ο λαϊκιστικός λόγος είναι αποτελεσματικός και δύσκολα μπορεί να αντιμετωπιστεί.
Αυτό θα προσπαθήσω να αποδείξω παρακάτω βασιζόμενος στις ομιλίες του πρωθυπουργού και του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Παρουσιάζω τις ομιλίες συνοψίζοντάς τες, όσο μπόρεσα πιο πιστά, στο τέλος του κειμένου. Οι ομιλίες στη Βουλή συνολικά διήρκεσαν επτά ώρες. Παραλείπω τις ομιλίες των άλλων αρχηγών κομμάτων. Οι δύο ομιλητές, Μητσοτάκης και Τσίπρας, μίλησαν συνολικά τρεις ώρες, για την ακρίβεια 89 και 94 λεπτά αντίστοιχα. Ο αναγνώστης μπορεί αν θέλει να ελέγξει την ακριβή διατύπωση των ομιλιών μπαίνοντας στη σχετική διαδικτυακή σελίδα της Βουλής: https://bit.ly/38q7Tsy (Για διευκόλυνση παραθέτω την ακριβή «ώρα» της σχετικής αναφοράς μέσα σε παρένθεση – ώρα, λεπτό και δευτερόλεπτο, π.χ., 1.12:35).
Η Ανατομία του λαϊκιστικού λόγου
Η ομιλία του κ. Τσίπρα φέρει τα εξής χαρακτηριστικά, τα οποία παρουσιάζω παρακάτω λεπτομερειακά:
1. Αναφέρει πολλές «αλήθειες», οι οποίες όμως δεν έχουν σχέση με τη συζήτηση.
2. Με τη γλώσσα του σώματος (και το ύφος) ενισχύει επιπλέον αυτές τις «αλήθειες».
3. Επαναλαμβάνει αρνητικούς χαρακτηρισμούς.
4. Κατακρίνει τις επιτυχημένες δραστηριότητες, επειδή θα μπορούσαν να ήταν καλύτερες.
5. Χρησιμοποιεί ως μηνύματα την ειρωνεία, τα υπονοούμενα, τις αποσιωπήσεις, τις αυθαίρετες παραδοχές.
6. Από μεμονωμένα και υποδεέστερα γεγονότα βγάζει γενικά αποτελέσματα.
7. Συσχετίζει άσχετα θέματα καταλήγοντας σε συμπεράσματα.
1. Αναφορά σε πολλές «αλήθειες» που δεν έχουν σχέση με τη συζήτηση
Αυτού του είδους οι αλήθειες αποτελούν έναν από τους βασικούς κορμούς της ομιλίας. Αλλά αυτές οι αλήθειες δεν έχουν καμία σχέση με την αντιπαράθεση. Για παράδειγμα, οι φράσεις όπως «οι πολίτες υποφέρουν», «στην πολιτική υπάρχει υποκρισία», «η ζωή των ανθρώπων πρέπει να είναι το μέλημα όλων», «πρέπει να διδαχτούμε από τα λάθη», «το αύριο φαίνεται δύσκολο», «πρέπει και εμείς να κάνουμε κάτι», «οι ιδεοληψίες κοστίζουν ζωές» (οι οποίες παρουσιάζονται «λεπτομερειακά») είναι αυτού του είδους αλήθειες. Τα πιο πάνω παραδείγματα είναι από το πρώτα έξι επιχειρήματα του κ. Τσίπρα (30-36).
Αυτά είναι όλα σωστά. Αλλά θα μπορούσαν να είχαν ειπωθεί σε οποιαδήποτε περίπτωση, από οποιονδήποτε αρχηγό κόμματος, βεβαίως και από τον κ. Μητσοτάκη. Μάλιστα αυτές είναι αλήθειες που έχουν πέραση και σε οποιαδήποτε χώρα και σε οποιαδήποτε συζήτηση. Κανείς δεν έχει αντίρρηση σε αυτά. Είναι αρχές αυτονόητες και αποδεκτές από όλους.
Τότε γιατί χρησιμοποιούνται; Επειδή ο λαϊκισμός απευθύνεται στο θυμικό των ακροατών. Αυτός που παρακολουθεί μια τέτοια συζήτηση και δεν έχει μια ανεπτυγμένη ικανότητα κριτικής σκέψης, βλέπει και ακούει ένα άτομο να υποστηρίζει σωστά πράγματα. Αισθάνεται ότι ο ομιλητής και ο ίδιος έχουν κοινές αξίες και θέλουν τα ίδια πράγματα. «Τι ωραία που τα λέει!» σκέπτεται. Επίσης διαπιστώνει ότι κάποιος εκφράζει αξιέπαινες ευαισθησίες, λ.χ., ότι κάποιοι υποφέρουν, ότι είναι ένας πολιτικός που είναι υπέρ της αυτοκριτικής, ότι σκέπτεται την ζωή των άλλων, κ.ά. «Επιτέλους, κάποιος τα λέει αυτά!». Το ότι η «άλλη πλευρά» δεν λέει αυτά τα αυτονόητα, ερμηνεύεται από τους ανυποψίαστους ακροατές ως ανικανότητά της να δει αυτά τα αυτονόητα ή ότι δεν έχει τις ίδιες ευαισθησίες.
Στην ομιλία του κ. Τσίπρα υπάρχουν πολλά τέτοια «επιχειρήματα». (Βλ. π.χ.: 45, 47, 54, 62, 63, 65, 82, 83, 88). Παραθέτω ορισμένες «αλήθειες» που παρουσιάστηκαν ως προτάσεις ή ως κριτική: Πρέπει να αποδεχόμαστε τα λάθη μας, ο χρόνος έχει σημασία, η καθυστέρηση κοστίζει, άνθρωποι πεθαίνουν, τα εμβόλια πρέπει να ανήκουν στον λαό, πρέπει να βλέπουμε την πραγματικότητα, να μην κουνάμε το δάκτυλο, να παίρνουμε πρωτοβουλίες, να συζητάμε, ο εμβολιασμός σώζει ζωές, οι επιχειρήσεις υποφέρουν, οι εργαζόμενοι χάνουν τις δουλειές τους. Το ισχυρό χαρτί αυτής της δημαγωγίας είναι ότι αυτά τα «επιχειρήματα» δεν αντιμετωπίζονται. Είναι αυτονόητες αλήθειες που όλοι τις ασπάζονται. Δεν μπορείς να εναντιωθείς σε ένα τέτοιο επιχείρημα, αλλά μπορείς μόνο να το απορρίψεις αναδεικνύοντας τον δημαγωγικό τρόπο, χρόνο και πλαίσιο της χρήσης του. Με απλά λόγια, ο λαϊκιστικός λόγος δεν αντιμετωπίζεται εύκολα.
2. Η γλώσσα του σώματος (και ύφους) που ενισχύει κάποια «αλήθεια»
Επειδή στον λαϊκιστικό λόγο οι εντυπώσεις υπερέχουν των επαγωγικών συλλογισμών, η γλώσσα του σώματος είναι μείζονος σημασίας. Αυτό το ξέρουν και το προσέχουν όλοι οι πολιτικοί και, γενικότερα, οι ρήτορες. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο κ. Τσίπρας απευθύνθηκε στον κ. Μητσοτάκη με το ύφος του «υποχωρητικού», του έτοιμου για διάλογο και για συμβιβασμό. Τα επιχειρήματα συνοδεύτηκαν με το ύφος του αγανακτισμένου αλλά και του ξαφνιασμένου για την «ανικανότητα» του αντιπάλου. Επίσης τονίστηκε ότι «αυτά δεν τα λέω εγώ, αλλά οι ανεξάρτητες αρχές». Και αυτή η τοποθέτηση είναι μια ακόμη αυτονόητη αναγκαιότητα. Πώς θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί κάτι, επειδή «το λέει ο ίδιος»; Κανονικά αρκεί να αναφέρει κάποιος την πηγή της πληροφόρησής του. Όμως, το «δεν το λέμε εμείς» είναι πλεονάζων τονισμός ύφους. (Βλ. 34, 37, 54, 62, 80, 83).
3. Επαναλαμβανόμενοι χαρακτηρισμοί
Ορισμένοι αρνητικοί χαρακτηρισμοί επαναλαμβάνονται, μάλλον με τη σκέψη ότι «στο τέλος κάτι θα μείνει». Στην ομιλία του κ. Τσίπρα υπάρχουν οι εξής λέξεις (και τα παράγωγα αυτών των λέξεων) που αποδίδονται στον κ. Μητσοτάκη: «Ιδεοληψία (4 φορές), αλαζονεία (2), σύνδρομο του παντογνώστη, ανεμελιά (2), αμέλεια, έλλειψη συναίσθησης της πραγματικότητας, αυταρέσκεια, εμμονές, υποκρισία, συκοφαντία, ελαφρότητα, καμία αίσθηση ευθύνης, αδιαφορία, όχι καθαρό μυαλό, είναι ξεκομμένος από την πραγματικότητα, διχαστικός (2), ανίκανος (3), ανεύθυνος, χυδαίος (ως επιστροφή της ίδιας έκφρασης του κ. Μητσοτάκη), χωρίς αξιοπρέπεια, υπέρ της ελίτ, υπέρ της κερδοσκοπίας, λέει ψέματα». Αυτοί οι χαρακτηρισμοί εκφράστηκαν μέσα σε μία ομιλία ενενήντα λεπτών. Μπορεί και να μου διέφυγαν ορισμένες άλλες «μομφές».
Αυτό το είδος της επίθεσης είναι μια στρατηγική επιλογή: Επιστρέφει χαρακτηρισμούς που έχουν κατά καιρούς αποδοθεί στον ίδιο. Σχεδόν το σύνολο αυτών των λέξεων είχαν χρησιμοποιηθεί κατά της διακυβέρνησης του κ. Τσίπρα, αλλά σε συνάρτηση κάποιων γεγονότων. Εδώ βλέπουμε την επανάληψη και την αυθαίρετη χρήση «παραγγελτικών» λέξεων ως γενικά χαρακτηριστικά του αντιπάλου.
Έμμεσα εξασφαλίζεται και κάτι άλλο: Ο ακροατής βλέπει έναν πολιτικό ο οποίος δηλώνει την αντίθεσή του σε ορισμένες αρνητικές συμπεριφορές και τάσεις. Διαισθάνεται ότι για να εκφράζεται με τέτοια έμφαση και πάθος κατά της ιδεοληψίας, της αλαζονείας, της ανεμελιάς και άλλων τέτοιων κακών, θα πρέπει ο ίδιος να μην έχει σχέση με αυτά. Ενώ η απαρίθμηση γενικών και αυτονόητων «σωστών» προτάσεων ενισχύει τη «δική μας» θετική εικόνα, οι επαναλαμβανόμενοι αρνητικοί χαρακτηρισμοί κατά του αντιπάλου ενισχύουν την αρνητική εικόνα του «άλλου».
4. Κατακρίνονται επιτυχημένες δραστηριότητες, επειδή θα μπορούσαν να ήταν καλύτερες
Με αυτή τη μέθοδο οποιοσδήποτε μπορεί να κατακρίνει οποιαδήποτε δραστηριότητα, ακόμα και αν έχει επιφέρει καλά αποτελέσματα. Επειδή τα αποτελέσματα θα μπορούσαν να ήταν καλύτερα! Ο κ. Μητσοτάκης αναφέρθηκε στις άλλες χώρες της Ευρώπης, έκανε συγκρίσεις για να αποδείξει ότι η Ελλάδα, δηλαδή η κυβέρνησή του, ήταν επιτυχημένη. Ο κ. Τσίπρας απέφυγε τις συγκρίσεις. Μόνο μια φορά έκανε χρήση της σύγκρισης και αυτό έγινε όταν αναφέρθηκε στην οικονομική κατάσταση της Ελλάδας που είναι όντως μια από της χειρότερες της Ευρώπης. Είπε: «Σε αυτόν τον τομέα η Ελλάδα είναι στη χειρότερη θέση μέσα στην Ευρώπη. Θα πείτε πάλι “έχουμε πανδημία”. Και αλλού έχουν πανδημία αλλά υπάρχουν και συγκρίσεις» (88).
Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, όπου η Ελλάδα ήταν «συγκριτικά» σε καλή θέση, χρησιμοποιήθηκε το αν: «Αν είχαμε πάρει μέτρα, δεν θα σώζονταν ζωές; Αν είχαμε ενισχύσει το εθνικό σύστημα υγείας, αν φροντίζαμε για τα μέσα μεταφοράς, αν φροντίζαμε τους χώρους που φιλοξενούν πολλούς εργαζόμενους ή ηλικιωμένους, δεν θα σώζαμε ζωές; …. Αν, αν, αν, αν … Μπορώ να πω πολλά τέτοια αν» (38 και 39). Και όντως είπε πολλά «αν» ο κ. Τσίπρας.
Με αυτή τη μέθοδο μπορεί κανείς να κατηγορήσει ακόμη και τον πρωταθλητή των Ολυμπιακών Αγώνων ως αποτυχημένο επειδή θα μπορούσε να τρέξει γρηγορότερα και να σπάσει το ρεκόρ του αγωνίσματος ή να πετύχει ακόμα καλύτερο χρόνο. «Αν είχες τρέξει γρηγορότερα, αν δεν είχες κοιτάξει πίσω σου, αν, αν ...;». Τέτοιες μεθοδεύσεις μπορεί να χρησιμοποιήσει ο λαϊκιστικός λόγος.
5. Ειρωνεία, υπονοούμενα, αποσιωπήσεις, αυθαίρετες παραδοχές
Σε κάθε λεκτική αντιπαράθεση λειτουργούν διάφοροι μηχανισμοί άμυνας, συχνά ως αντανακλαστικά, δηλαδή ασυνείδητα. Λόγου χάριν, επιλεκτικά ξεχνιούνται ή αποφεύγονται ορισμένα θέματα και τονίζονται αυτά που «βολεύουν», χρησιμοποιείται η ειρωνεία και ο σαρκασμός ή παρατίθενται ορισμένες έννοιες ως αυταπόδεικτες, ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να τεκμηριωθεί η εγκυρότητά τους. Αυτές οι «τεχνικές» δεν αποτελούν από μόνες τους λαϊκιστικό λόγο, αλλά συμπληρωματικά φαινόμενά του.
Η ειρωνεία εμπεριέχει χιούμορ ή σαρκασμό. Είναι ένας έμμεσος λόγος που υπονοεί μια θέση, μια ιδέα ή μια μομφή. Δεν αντιμετωπίζεται εύκολα επειδή δεν είναι ευθύς ή σαφής λόγος. Πολλές φορές αποτελεί έναν ύπουλο τρόπο να ειπωθεί κάτι που δεν θα μπορούσε να εκφραστεί ευθέως για διάφορους λόγους, π.χ., επειδή δεν τεκμηριώνεται ή αποτελεί μια παράβαση κανόνων ή δεν είναι καθωσπρεπικά αποδεκτός.
Είναι όμως αποτελεσματικός λόγος. Όχι μόνο επειδή τελικά περνάει ένα μήνυμα, αλλά επειδή είναι ταυτόχρονα από τη φύση του προστατευμένος απέναντι στη διάψευση. Η απόπειρα διάψευσης μιας χιουμοριστικής διατύπωσης που απευθύνεται σε σένα εμπεριέχει δύο κινδύνους: α) «παίρνεις επάνω σου» κάτι που υπονοείται, δηλαδή αναγνωρίζεις ότι είσαι εσύ το υποκείμενο, και β) μπορεί να λειτουργήσει ως αυτοδιακωμώδηση, επειδή παίρνεις στα σοβαρά μια (δήθεν) χιουμοριστική κουβέντα.
Η λαϊκιστική ρητορεία κάνει συχνή χρήση της ειρωνείας και καταφεύγει στα υπονοούμενα. Για παράδειγμα, ακούμε τον κ. Τσίπρα να λέει: «Για τα λεωφορεία, όπου ο κόσμος συνωστίζεται, δεν κάνατε τίποτε. Εκεί βέβαια ο ιός δεν κολλάει!» (59). Και αποσιωπάται η απάντηση του αντιπάλου, ο οποίος ανταπαντά ότι έχουν κάνει κάτι για τα λεωφορεία. Ειρωνικά αναφέρεται ότι «Κάποιος που ζει στη Λέσβο του ζητάτε να πάει στη Λήμνο για εμβολιασμό» (61) και αποσιωπάται ότι αυτός ο κάποιος είχε δηλώσει ως τόπο κατοικίας του τη Λήμνο. Εν τέλει η ρητορική ερώτηση: «Στους πόσους νεκρούς θα λέγατε ότι έχετε αποτύχει;» (81) θα μπορούσε να απαντηθεί με την ίδια παραπλανητική μακάβρια ειρωνεία! «Σε πόσους νεκρούς εσείς θα λέγατε ότι έχουμε επιτύχει;».
Σε άλλο σημείο υπονοείται ότι ο αντίπαλος είναι κατά των μη προνομιούχων (του λαού, των πολλών) και υπέρ της «ελίτ». Αυτό δεν χρειάζεται τεκμηρίωση! Ό,τι παρουσιάζεται σαν μια αυταπόδεικτη αλήθεια είναι το πλεονέκτημα του επιχειρήματος. Είναι ο φαύλος κύκλος της «αλήθειας»: είναι αλήθεια επειδή δεν χρειάζεται τεκμηρίωση – όλοι το ξέρουν! Υπονοείται ότι ο αντίπαλος «βολεύεται λέγοντας ότι η πανδημία δεν αντιμετωπίζεται» ή ότι περιμένουμε να λύσουμε τα προβλήματα «με την βοήθεια του Θεού» (35, 36) χωρίς να αναφέρεται ποιος και πότε τα είπε αυτά. Αυτού του είδους τα επιχειρήματα μπορούν να χαρακτηριστούν και «ψέματα».
Παραδείγματα αυθαίρετων συμπερασμάτων: «Έχετε μια αδιαφορία απέναντι σε συγκεκριμένες ομάδες και έχετε αξίες υπέρ της ελίτ. Χρόνια τώρα είστε κατά της δημόσιας υγείας… Καμιά πρόσληψη στο Δημόσιο… Είστε υπέρ της κερδοσκοπίας. (55). Εσείς έχετε επιθετικότητα και διχαστικό ύφος (82), [ταυτόχρονα «μας διαφεύγουν» οι διορισμοί που αναφέρονται στην ομιλία του αντιπάλου ή οι διχαστικοί χαρακτηρισμοί του ιδίου που καταγγέλλει τον διχαστικό λόγο] … Το πρόγραμμά σας είναι να υποστηρίξετε τα ιδιωτικά συμφέροντα (84) … Άλλοι δεν μπορούν να πληρώσουν τα 500 ευρώ και άλλοι πάνε στο Ντουμπάι για Πρωτοχρονιά!» (87). Μάλλον υπονοώντας ότι έχει εξακριβωθεί ότι στο Ντουμπάι πήγαν μόνο οπαδοί της ΝΔ, η ελίτ και οι «νεοφιλελεύθεροι».
Βεβαίως τα προγράμματα της κεντροδεξιάς και της σοσιαλιστικής αριστεράς διαφέρουν. Αλλά το πρόγραμμα το οποίο εξυπηρετεί τον «λαό» δεν είναι αυταπόδεικτο. Τελικά το κρίνει ο ψηφοφόρος και συχνά κάνει και λανθασμένη επιλογή εις βάρος του. Σε κάθε περίπτωση, όμως, θα πρέπει ένας πολιτικός να γνωρίζει ότι ο ίδιος δεν είναι ο τελικός κριτής της αθωότητας.
6. Μεμονωμένα και υποδεέστερα γεγονότα ως απόδειξη γενικοτήτων
Αυτή η χρήση συνήθως ξεκινά με το «να δώσω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα…». Δηλαδή ένα παράδειγμα αρκεί για να αποδείξουμε το επιθυμητό! Άπαξ και βρούμε έναν κακό στο τάδε χωριό (χώρα, έθνος, λαό, κόμμα) ξέρουμε ότι όλοι στο χωριό είναι κατακριτέοι! Αυτή η μέθοδος δημιουργεί τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις. «Εμβολιάσατε τα δικά σας στελέχη και τις οικογένειές τους. Αν δεν παρεμβαίναμε θα συνεχίζατε» (48). Πόσες ήταν οι οικογένειες; Όντως θα συνέχιζαν;
Στον αντίποδα υπάρχουν οι αριθμοί, οι γραφικές παραστάσεις (ειδικά η καμπύλη του Γκάους) και οι στατιστικές. Αυτά όμως δαιμονοποιούνται, επειδή χαλάνε τη μανέστρα, δηλαδή τη ροή του λαϊκιστικού λόγου. Οι απαίδευτοι στους αριθμούς έτσι κι αλλιώς δεν καταλαβαίνουν από δαύτα. Προτιμούν ένα, το πολύ δύο «χαρακτηριστικά» παραδείγματα για να βγάλουν τα συμπεράσματά τους.
Ακούμε: «Αν βολευτούμε λέγοντας ότι η πανδημία δεν αντιμετωπίζεται [ποιος το είπε;], αν κάνουμε μακάβριες συγκρίσεις νεκρών, όπως λίγο πριν κάνατε, αναφέροντας τα ποσοστά των νεκρών, δεν θα διδαχτούμε από τα λάθη» (35). «Τεσσεράμισι χιλιάδες νεκροί. Θρηνούν οι άνθρωποι τον πατέρα τους, τον παππού τους, τη γυναίκα ή τη γιαγιά τους. Και η κυβέρνηση αντί να βάζει φραγμούς στην πανδημία καταφεύγει στις στατιστικές» (41). «Οι νεκροί δεν είναι στατιστική, είναι άνθρωποι. Όταν λέτε ότι τα νούμερα είναι θετικά σε σύγκριση με τις άλλες χώρες, οι οικογένειες που σήμερα πονούν δεν θα νιώσουν καλύτερα» (42).
Ότι οι άνθρωποι θρηνούν είναι σωστό. Ότι τα καλά νούμερα δεν αποτελούν παρηγοριά για αυτούς που πονούν για το χαμό κάποιου δικού τους είναι επίσης σωστό. Εγώ θα μπορούσα να προσθέσω και άλλα πολλά: Οι άνθρωποι επίσης φοβούνται, αγωνιούν για το αύριο, έχουν κουραστεί, έχουν αγανακτήσει, κ.ά. Όσο καλά και αν τα πάμε στο θέμα της πανδημίας, ο χαμός του ανθρώπου μας δεν παύει να προκαλεί πόνο.
Υπάρχει όμως κάποιος που δεν συμφωνεί με αυτά; Που να τα αγνοεί; Υπάρχουν πολιτικοί που δεν βλέπουν, που δεν ακούνε ότι πεθαίνουν άνθρωποι κάθε μέρα και μόνο κοιτάζουν σαν μαγεμένοι κάποιους αριθμούς; Και εδώ βλέπουμε την ίδια τακτική: αναφέρονται «αλήθειες» που δεν έχουν σχέση με τη συζήτηση. Σε αυτή την περίπτωση ο λαϊκιστικός λόγος υπερβαίνει τα συνηθισμένα και προσπαθεί να δαιμονοποιήσει τους αριθμούς. Επειδή είναι αμείλικτοι και απεικονίζουν καταστάσεις που δύσκολα αμφισβητούνται. Όπως στα δικαστήρια, ως τελευταία ελπίδα, προσπαθούν να αποδείξουν ότι ο μάρτυρας που καταθέτει εις βάρος του κατηγορούμενου είναι αναξιόπιστος, έτσι και οι λαϊκιστές προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τους αριθμούς. Θέλουν να τους δυσφημήσουν και να τους θέσουν εκτός συζήτησης – αφού δεν αντιμετωπίζονται.
Η φράση «οι νεκροί δεν είναι στατιστική, είναι άνθρωποι» είναι παράλογη (χωρίς έννοια). Αυτή η πεποίθηση μπορεί να είναι αποτέλεσμα άγνοιας ή συνειδητή επιλογή, δηλαδή απλώς δημαγωγία. Η στατιστική και οι άνθρωποι δεν συγκρίνονται, είναι ανομοιογενείς έννοιες. Οι αριθμοί είναι εργαλεία που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος. Μια στατιστική (όπως και μια φωτογραφία) απεικονίζει καταστάσεις. Αυτή θα μπορούσε να σχετίζεται π.χ. με τις καρδιοπάθειες στη χώρα ή με τη βροχόπτωση σε μια περιοχή. Μια τέτοια στατιστική βεβαίως και δεν είναι ούτε καρδιοπάθεια ούτε βροχόπτωση. Απλά μας δίνει πληροφορίες σχετικά με αυτά. Το ίδιο και οι στατιστικές σχετικά με την πανδημία: περιέχουν πληροφορίες σχετικά με τα κρούσματα. (Αισθάνομαι αμήχανος και κάπως ντρέπομαι που αναγκάστηκα να γράψω αυτά τα αυτονόητα!).
Οι στατιστικές πληροφορίες σχετικά με την Ελλάδα μας δείχνουν ότι στην Ευρώπη μεταξύ τριάντα χωρών και ως προς τους θανάτους από Covid-19 ανά ένα εκατομμύριο κατοίκους, καλύτερες από την Ελλάδα υπάρχουν μόνο τρεις χώρες (Νορβηγία, Φιλανδία και Ισλανδία, τουλάχιστον τις μέρες που γράφεται αυτό το κείμενο, 30.1.2021). Οι αριθμοί και οι κατατάξεις αλλάζουν κάθε εβδομάδα αλλά οι αριθμοί δείχνουν ότι γενικά η Ελλάδα αντιμετώπισε σχετικά καλά την πανδημία. Αυτό δεν απαλύνει τον πόνο μας για τους χαμούς των αγαπημένων μας, αλλά μας παρηγορεί, κάπως, που δεν είμαστε από τους πιο άτυχους λαούς της Ευρώπης.
Η αντιπολίτευση θα έπρεπε να είχε αναγνωρίσει αυτήν την αλήθεια και να μην είχε αποπειραθεί να μηδενίσει την αξία των αριθμών. Γιατί χωρίς αυτούς τους αριθμούς, είμαστε έρμαιο του κάθε λαϊκιστή.
7. Συμπεράσματα με τη συσχέτιση άσχετων θεμάτων
Αυτή η προσέγγιση είναι το ατού, η ναυαρχίδα, του λαϊκιστικού λόγου. Υπήρξε τo βασικό όπλο των σοφιστών στην αρχαιότητα. Θα υπενθυμίσω πρώτα ένα κλασικό παράδειγμα. Ο μύθος λέει ότι ο Πρωταγόρας και ο μαθητής του συγκρούστηκαν και τελικά βγήκε κερδισμένη η δημαγωγία. Ο μύθος έχει διάφορες παραλλαγές αλλά το μήνυμα είναι πάντα το ίδιο:
Ο Αρίστιππος ζήτησε από τον Πρωταγόρα να του διδάξει Νομικά. Η συμφωνία τους ήταν να πληρωθεί ο δάσκαλος όταν ο Αρίστιππος κερδίσει την πρώτη του δίκη. Αλλά ο Αρίστιππος δεν ασκούσε τη «δικηγορία» και δεν πλήρωνε το χρέος του. Ο Πρωταγόρας τον μήνυσε και ζήτησε την καταβολή των χρημάτων του. Στο δικαστήριο ο Πρωταγόρας υποστήριξε: «Θέλω τα χρήματά μου. Αν με δικαιώσετε θα πρέπει να με πληρώσει. Αν δεν με δικαιώσετε, τότε ο Αρίστιππος θα έχει κερδίσει την πρώτη του δίκη και τότε πάλι θα πρέπει να πάρω τα χρήματά μου». Μετά μίλησε ο Αρίστιππος: «Δεν έχω κερδίσει ακόμα την πρώτη μου δίκη και άρα δεν θα πληρώσω. Αν όμως με καταδικάσετε να πληρώσω, τότε δεν θα έχω ακόμη κερδίσει την πρώτη μου δίκη και δεν θα πρέπει να πληρώσω».
Μπορεί να είχαν και οι δύο δίκιο ή και οι δύο άδικο; Μια τέτοια σύγχυση είναι το αποτέλεσμα –σε πολλές περιπτώσεις ηθελημένα– της εμπλοκής διαφορετικών καταστάσεων, θέσεων, συμβάντων, κ.ά. Στη δήθεν «δίκη» των δύο σοφιστών υπάρχουν στην πραγματικότητα δύο δίκες. Στην πρώτη (δίκη Α) όπου ο Πρωταγόρας (Πρ.) ζητά να αποζημιωθεί για τα μαθήματα που έδωσε, βεβαίως χάνει αφού ο Αρίστιππος (Αρ.) δεν έχει κερδίσει την πρώτη του δίκη. Αλλά στη δεύτερη δίκη (δίκη Β) κερδίζει ο Πρ. επειδή ο Αρ. έχει κερδίσει την δίκη Α, την πρώτη του. Στην δίκη Β, πολύ λογικά χάνει ο Αρ. και κερδίζει ο Πρ. Στις αγορεύσεις τους ο Πρ. αναφέρεται στην Α και καταλήγει με την Β και λέει «κέρδισα», ο δε Αρ. αναφέρεται μόνο στη δίκη Α και λέει και αυτός «κέρδισα».
Βλέπουμε την ίδια σοφιστεία σε ένα διαπληκτισμό Μητσοτάκη-Τσίπρα. Ο κ. Τσίπρας λέει ότι ο πρωθυπουργός είπε ότι κανείς δεν του πρότεινε να πάρει αυστηρά μέτρα εγκαίρως στη Θεσσαλονίκη, ενώ του το είχαν προτείνει τοπικοί παράγοντες (52). Ο κ. Μητσοτάκης απαντά ότι δεν είπε «κανένας δεν πρότεινε», αλλά είπε ότι «μέσα στη Βουλή κανείς από την αντιπολίτευση δεν πρότεινε έγκαιρα μέτρα για την Θεσσαλονίκη» (73). Μέχρι εδώ ο Πρωθυπουργός φαίνεται να «κερδίζει». Αλλά ο κ. Τσίπρας απαντά λέγοντας «εσείς έχετε όλα τα στοιχεία, πώς μπορούμε εμείς να σας πούμε τι θα κάνετε;» (86). Έτσι τον τελευταίο λόγο τον λέει ο κ. Τσίπρας με μια πολύ σωστή τοποθέτηση. Ποιος έχει δίκιο;
Αν ξέρουμε πώς λειτουργεί ο λαϊκιστικός λόγος, θα σκεφτούμε ως εξής: Ξεκινάει μια αντιπαράθεση για ένα θέμα: Είπε ή δεν είπε ο πρωθυπουργός «κανείς δεν μου είπε … »; Ο κ. Μητσοτάκης έχει δίκιο. Είχε μιλήσει για την αντιπολίτευση «μέσα» στη Βουλή. Αλλά ο κ. Τσίπρας προβάλλει άλλα δύο θέματα, το πρώτο άμεσα και το δεύτερο έμμεσα, όπου έχει δίκιο και στις δύο αυτές νέες περιπτώσεις. α) Όντως η αντιπολίτευση δεν έχει όλα τα στοιχεία για να μπορεί να κάνει τεκμηριωμένες και τελικές προτάσεις. Αλλά και β) έμμεσα υπονοεί ότι ο Πρωθυπουργός ζήτησε (ή μάλλον περίμενε) από την αντιπολίτευση να κάνει προτάσεις. Αυτό ως ένα σημείο είναι σωστό, ωστόσο η αρχική αντίρρηση του κ. Μητσοτάκη ήταν ότι «δεν είχε πει αυτό που ο κ. Τσίπρας ισχυρίστηκε».
Συμπερασματικά
Η δημαγωγία έγκειται στο ότι ο λαϊκίζων «φέρνει» και άλλα νέα θέματα σε μια αρχική τοποθέτηση, εμπλέκει (μπερδεύει) τα επιχειρήματα και βγάζει αποτελέσματα που είναι σωστά μεν αλλά άσχετα με το αρχικό διακύβευμα. Αν ξανακούσουμε (ή διαβάσουμε παρακάτω) τις τοποθετήσεις των δύο ανδρών, θα δούμε ότι αυτός ο μηχανισμός της «συσχέτισης άσχετων θεμάτων» ήταν συνεχής. Η αρχική και βασική τοποθέτηση του Πρωθυπουργού ήταν ότι η Ελλάδα (και επομένως η κυβέρνησή του) χειρίστηκε την πανδημία, σε σύγκριση πάντα με τις άλλες χώρες, αρκετά καλά. Αυτό το ισχυρίστηκε με αριθμούς και γραφικές παραστάσεις. Ο κ. Τσίπρας ακολούθησε μια άλλη τακτική: το ανακάτωμα των θεμάτων.
1. Χρησιμοποίησε «αλήθειες» άσχετες με το θέμα που συζητείται.
2. Επανέλαβε πολλούς προσωπικούς αρνητικούς χαρακτηρισμούς, οι οποίοι και σωστοί αν είναι, δεν απαντούν στο θέμα και δεν αναιρούν τα επιχειρήματα της άλλης πλευράς, π.χ. τους αριθμούς. Οι αριθμοί δαιμονοποιούνται.
3. Συγχέει τα καλά αποτελέσματα με πιθανά και φανταστικά «καλύτερα» αποτελέσματα.
4. Κάνει χρήση της ειρωνείας, της αποσιώπησης και των υπονοούμενων για να εφαρμόσει τα προαναφερόμενα. Αποφεύγει να αντιμετωπίσει τα επιχειρήματα του άλλου μη απευθυνόμενος ευθέως σε αυτά.
Ο κοινός παρονομαστής των ανωτέρω είναι η μέθοδος του Πρωταγόρα. Διάφορες άσχετες αλήθειες αναδεικνύονται ως επιχειρήματα κατά μιας απλής πραγματικότητας. Αυτή είναι η δύναμη του λαϊκιστικού λόγου.
Ο λαϊκιστικός λόγος απαιτεί μια λεπτομερή αποδόμηση κάθε φορά που εμφανίζεται. Είναι μια πολύ κοπιαστική δουλειά. Στα τουρκικά υπάρχει μια παροιμία: Ένας τρελός ρίχνει μια πέτρα σε ένα πηγάδι, εκατό γνωστικοί δεν μπορούν να τη βγάλουν! Αυτό συμβαίνει και με μια απλή λαϊκιστική φράση. Για να καταδειχτεί η αντίφαση, η παραδοξολογία και γενικά η δημαγωγία που εμπεριέχει θα πρέπει να γραφτούν πολλές παράγραφοι. Το να δείξεις πώς δομείται ο λαϊκιστικός λόγος μπορεί να λειτουργήσει ως οδηγός για την αποκάλυψη κάθε λαϊκιστικής έκφρασης. Όμως για να αποκαλυφθεί απαιτείται στοιχειώδης κριτική σκέψη, αποστασιοποίηση από ιδεοληψίες και μια σχετική γνωστική ικανότητα.
Πιστεύω ότι οι ομιλίες στη Βουλή που παρουσιάζονται πιο κάτω μας παρέχουν την ευκαιρία να συγκρίνουμε δύο διαφορετικές προσεγγίσεις στην «πραγματικότητα». Η μία χαρακτηρίζεται από έναν άμεσο λόγο, με συγκεκριμένο θέμα και στοιχεία, και η άλλη απευθύνεται στο θυμικό του ακροατή με περίπλοκους συνειρμούς. Τη δεύτερη την αποκάλεσα «λαϊκιστικό λόγο».
Μπορεί η δική μου επιχειρηματολογία να πείσει έναν οπαδό του ΣΥΡΙΖΑ, ότι δηλαδή ο κ. Τσίπρας λαϊκίζει; Μάλλον όχι. Κι αυτό επειδή η θετική του πεποίθηση είναι σε μεγάλο βαθμό ταυτόχρονα και μια πίστη. Μια πίστη που αποτελεί μέρος της (ιδεολογικής ή υπαρξιακής) ταυτότητάς του. Πώς θα αντιδράσει; Θα αναφέρει άλλα θέματα, μάλλον όλα σωστά, θα τα μπερδέψει με τα δικά μου, θα απαριθμήσει μια σειρά από άσχετες αλήθειες και θα πείσει τον εαυτό του για την ορθότητα της πίστης του.
ΟΙ ΟΜΙΛΙΕΣ ΣΤΗ ΒΟΥΛΗ
Κυριάκος Μητσοτάκης (Πρώτη τοποθέτηση, τα επιχειρήματά του)
1. Θα μιλήσω για την πανδημία και κατά των μύθων, την αλήθεια. Θα καταθέσω στοιχεία. Να συμφωνήσουμε στα στοιχεία. (7:00) Μιλάμε για τα δεδομένα. Σήμερα δύο μόνο χώρες δεν είναι στο κόκκινο μέσα στην Ευρώπη, η Φιλανδία και η Ελλάδα, οι οποίες είναι στο πορτοκαλί και μάλιστα σε ορισμένα σημεία η Ελλάδα να είναι στο πράσινο, όπως δείχνει ο χάρτης που ανακοίνωσαν οι Ευρωπαϊκές επίσημες αρχές. (9:35)
2. Όπως δείχνει αυτή η γραφική το δεύτερο κύμα της πανδημίας έφτασε στο υψηλότερο σημείο της στις αρχές Δεκεμβρίου κα μετά υποχώρησε σταδιακά.
3. Αντίστοιχη είναι η πορεία των διασωληνωμένων. Από 600 σήμερα έχουμε 328 (11:20).
4. Την ίδια πορεία ακολούθησε και η μακάβρια στατιστική των θανάτων. Σε αυτό το θέμα είμαστε (ως Ελλάδα) στην πέμπτη καλύτερη θέση στην Ευρώπη (θάνατοι ανά ένα εκατομμύριο πολιτών). «Θα πρέπει να έχουμε μια αίσθηση της κατάστασης. Είμαστε σχετικά σε καλύτερη θέση από πολλές χώρες της Ευρώπης». «Χθες η Ελλάδα είχε τους λιγότερους θανάτους σε όλη την Ευρώπη».
5. Η επιτυχημένη αυτή πορεία οφείλεται α) στους γιατρούς και νοσηλευτές (14:11), β) στους ειδικούς μας επιστήμονες, γ) στην κοινωνία που πειθάρχησε και δ) στην κυβέρνηση που πήρε εγκαίρως τα μέτρα που έπρεπε.
6. Ο καθησυχασμός θα ήταν καταστροφικός, βλέπετε πως στην Ευρώπη η κατάσταση επιδεινώθηκε. Θα συνεχίσουμε με προσοχή, με ενίσχυση της κοινωνίας και με τον εμβολισμό. (17:30)
7. Η αντιπολίτευση λέει ότι δεν έχουμε σχεδιασμό. Οι μεταλλάξεις του ιού, οι απότομες αλλαγές της διασποράς υποχρεώνουν όλες τις κυβερνήσεις να προσαρμόζονται στις νέες (απρόβλεπτες) καταστάσεις. Όλη η Ευρώπη συνέχεια προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα.
8. Όπως έγινε μέχρι σήμερα, η επιστημονική επιτροπή θα προτείνει μέτρα και η κυβέρνηση θα αποφασίζει για τα μέτρα.
9. Κάνουμε πολλά τεστ και ξέρουμε τοπικά και εθνικά το τι γίνεται και πού βρισκόμαστε (21:17).
10. Κάποτε είναι δύσκολο να εξηγήσουμε γιατί παίρνονται ορισμένα μέτρα, και αυτό συμβαίνει επειδή λαμβάνονται πολλά δεδομένα υπόψη.
11. Μας γίνεται κριτική ότι
α) Δεν ενισχύομε το εθνικό σύστημα υγείας,
β) Το καλοκαίρι δεν πήραμε τα πρέποντα μέτρα και προέκυψε το δεύτερο κύμα,
γ) Επειδή είμαστε «νεοφιλελεύθεροι» φροντίζουμε να εξασθενίσει το κοινωνικό/κρατικό σύστημα υγείας για να ενισχυθεί ο ιδιωτικός τομέας (23:00).
12. Ενώ, παραλάβαμε 557 κρεβάτια εντατικής θεραπείας και τώρα έχουμε 1295. Σύντομα θα προστεθούν άλλα 150. Σήμερα έχουμε 424 κενά κρεβάτια, δηλαδή την ασφάλεια για να χαλαρώσουμε ορισμένα περιοριστικά μέτρα. (Ο κ. Μητσοτάκης καταθέτει όλα τα στατιστικά στοιχεία στη γραμματεία).
13. Ο δείκτης θετικότητας έχει πέσει κάτω από το 3%.
14. Όσοι θέλουν μπορούν να κάνουν τεστ για Covid-19 δωρεάν αλλά δυστυχώς δεν υπάρχει μεγάλη ζήτηση. Ενώ η αντιπολίτευση μας κατηγορεί ότι δεν κάνουμε αρκετά τεστ. (Απευθύνεται στον κ. Τσίπρα) Την παρακαλούμε να μας βοηθήσει να πείσουμε τον κόσμο να κάνει τεστ.
15. Έχουμε στηρίξει το δημόσιο σύστημα υγείας με την μέγιστη επένδυση της πενταετίας
16. Το κράτος αποζημίωσε τις επιχειρήσεις που έχουν υποστεί τη ζημία από την πανδημία με 24 δισ. Προστατεύσαμε τις θέσεις εργασίας και το ισοζύγιο της απασχόλησης έμεινε σταθερό (30:0). Μεταθέσαμε τις υποχρεώσεις προς τα ταμεία.
17. Υπήρξε κριτική ότι δεν ακολουθήσαμε τις οδηγίες των ειδικών. Πάντα τις ακολουθήσαμε και κάποτε ήμασταν και πιο αυστηροί. (31:14) Δεν υπάρχει σύγκρουση μεταξύ κυβέρνησης και επιτροπής επιστημόνων υγείας όπως είδαμε σε άλλες χώρες.
18. Εξασφαλίσαμε διπλάσιο αριθμό εμβολίων. «Θέλω να προκαταλάβω μια πιθανή κριτική. Να μας πει η αντιπολίτευση αν καλώς ή κακώς συμπορευτήκαμε με την ΕΕ ή έπρεπε να κάνουμε μονομερείς διμερείς συνεννοήσεις. (35:00) Κάναμε ό,τι κάνουν όλες οι χώρες της ΕΕ. Αυτό ήταν παράδειγμα αλληλεγγύης.
19. Με την ψηφιακή διαδικασία για το εμβόλιο το κράτος πήγε στον πολίτη για πρώτη φορά. (38:33) Έχουν ήδη κλείσει 122.000 ραντεβού και αυτό αντιστοιχεί στον μέσο όρο της ΕΕ. Αλλά η ταχύτητα του εμβολιασμού εξαρτάται από τη διαθεσιμότητα του εμβολίου.
20. Πρότεινα στην ΕΕ να καθιερωθεί πιστοποιητικό εμβολιασμού.
21. Θα σχολιάσω κάτι που είπε ο κ. Τσίπρας. Γιατί δεν παίρνουμε τις πατέντες και να παράγουμε το εμβόλιο εμείς. «Πάλι καλά που δεν μας είπε να κρατικοποιήσουμε την Pfizer με ένα νόμο και ένα άρθρο. Αυτά είναι αστεία πυροτεχνήματα, ανεξήγητη αφέλεια και παραπληροφόρηση· μετά τα λεφτόδενδρα ανακαλύψαμε και τα εμβολιόδενδρα» (43:50).
22. Θα πρέπει όλα τα κόμματα να βοηθήσουν να καταλάβει ο κόσμος ότι τα εμβόλια είναι ασφαλή και αποτελεσματικά,
23. Αρχές καλοκαιριού θα πρέπει να είμαστε ασφαλείς. Έχουμε σχέδιο για την πανδημία.
24. Η κυβέρνηση αντιμετώπισε ταυτόχρονα την κρίση των μεταναστών, την Τουρκία, την πανδημία και τα σχετικά προβλήματα στην οικονομία. Άδικη είναι η εικόνα που θέλει να προβάλλει η αντιπολίτευση. «Να πορευτούμε ενωμένοι». Όλοι μας έχουμε μια «προσωπική υπευθυνότητα». Αυτό δεν είναι άλλοθι για πιθανές αποτυχίες μας. (50:0) Η ευθύνη είναι η αδελφή της δημοκρατίας.
25. Τα μέτρα θα εντατικοποιηθούν και το πρόστιμο των 300 ευρώ θα γίνει 500 ευρώ.
26. Σήμερα ανακοινώνω δύο νέα μέτρα: επεκτείνεται η ενίσχυση των ενοικίων και το επίδομα ανεργίας για δύο μήνες.
27. Είμαστε ανοικτοί σε κάθε δημιουργική, τεκμηριωμένη και εφαρμόσιμη πρόταση που θα έρθει από την αντιπολίτευση. Αλλά μάλλον θα πουν το αντίθετο από ό,τι είπα. Αυτή η στάση αδικεί και τους θεσμούς. (59:30)
ΤΕΛΟΣ ΟΜΙΛΙΑΣ (53 λεπτών)
Αλέξης Τσίπρας (Πρώτη τοποθέτηση, τα επιχειρήματά του)
30. (1.00:30) Η χώρα ζει την πανδημία, οι πολίτες υποφέρουν, αγωνιούν. Αυτή η κατάσταση απαιτεί μια νέα συνείδηση, μια συλλογικότητα, αλληλεγγύη.
31. Στην πολιτική υπάρχει υποκρισία, υπάρχουν υπερβολές. Αλλά η αντιπολίτευση δεν το έκανε αυτό. Είμαι σαφής. Η εποχή δεν τα σηκώνει αυτά. Πρέπει να είμαστε χωρίς ιδεοληψίες.
32. Αλλά τι βλέπουμε στην κυβέρνηση; Ειλικρινά και χωρίς πολιτικές σκοπιμότητες το λέω. Η ζωή των ανθρώπων πρέπει να είναι το πρώτο μέλημα όλων. Πρέπει να είμαστε κατά της ανασφάλειας. Να βοηθήσουμε αυτούς που είναι στην πρώτη γραμμή του αγώνα.
33. Αλλά πρέπει να διδαχτούμε από τα λάθη και τις παραλείψεις μας για να μην κάνουμε ξανά τα ίδια λάθη. Πρέπει να δούμε την πραγματικότητα.
34. Το αύριο φαίνεται δύσκολο. (Απευθύνεται στον κ. Μητσοτάκη) Αυτό δεν το λέω εγώ, το λεν οι επιστήμονες σε όλο τον κόσμο. Ακόμη δεν ξεπεράσαμε τον ιό. Πρέπει να ετοιμαστούμε για τα χειρότερα. Αλλά αν κάνουμε το ίδια λάθη δεν θα ετοιμαστούμε.
35. Αν διδαχτούμε από τα λάθη δεν θα έχουμε ξανά την πολύνεκρη τραγωδία του Δεκέμβρη. Αν βολευτούμε λέγοντας ότι η πανδημία δεν αντιμετωπίζεται, αν κάνουμε μακάβριες συγκρίσεις νεκρών, όπως λίγο πριν κάνατε, αναφέροντας τα ποσοστά των νεκρών, δεν θα διδαχτούμε από τα λάθη.
36. Αν πούμε ότι με τα εμβόλια –και με την βοήθεια του Θεού– όλα θα περάσουν, δεν γίνεται. Πρέπει και εμείς να κάνουμε κάτι. Οι ιδεοληψίες που οδηγούν την κυβέρνηση κόστισαν ζωές.
37. Έχετε την αλαζονεία της εξουσίας. Αρνείστε να ακούσετε, να συζητήσετε. Το κομβικό σημείο τις ομιλίας σας ήταν στο πόσο επιτυχημένοι ήσασταν στο δεύτερο κύμα της επιδημίας. Έχουμε 4.500 νεκρούς. (Απευθύνεται στον κ. Μητσοτάκη) Εσείς το είπατε. Έχουμε μια κομβική διαφορά αντιλήψεως. (1.07:20). Νιώθω θυμό αλλά, ως πολίτης, όμως θα κρατήσω τον τόνο της φωνής μου και θα κάνω μόνο ερωτήσεις, που θα έπρεπε ήδη να τις είχατε απαντήσει.
38. Αν είχαμε πάρει μέτρα δεν θα σωζόταν ζωές; Αν είχαμε ενισχύσει το εθνικό σύστημα υγείας. Αν φροντίζαμε για τα μέσα μεταφοράς, αν φροντίζαμε τους χώρους που φιλοξενούν πολλούς εργαζόμενους ή ηλικιωμένους δεν θα σώζαμε ζωές;
39. Αν τα κάναμε αυτά θα κερδίζατε και την εμπιστοσύνη του κόσμου. Αλλά εσείς έχετε το σύνδρομο του παντογνώστη. Δείχνετε προκλητική αμέλεια και ανεμελιά. Κάνατε διωγμό κατά των νέων. Εσείς οι ίδιοι παραβιάζετε τις απαγορεύσεις. Γιατί δεν κάνετε δωρεάν τεστ; Αν, αν, αν, αν … Μπορώ να πω πολλά τέτοια αν (1.11:0)
40. Η Θεσσαλονίκη βγήκε εκτός ελέγχου. Είχατε αλληλοσυγκρουόμενες δηλώσεις. Έχετε έλλειψη συναίσθησης της κατάστασης. Έλλειψη συναίσθησης ευθυνών. Έλλειψη συναίσθησης των λαθών. Μην προκαλείτε με αντιλαϊκά μέτρα.
41. Πεντέμισι μήνες λοκ-ντάουν, τεσσεράμισι χιλιάδες νεκροί. Θρηνούν οι άνθρωποι τον πατέρα τους, τον παππού τους, την γυναίκα ή την γιαγιά τους. Και η κυβέρνηση αντί να βάζει φραγμούς στην πανδημία καταφεύγει στις στατιστικές. (1.12:51)
42. Οι νεκροί δεν είναι στατιστική, είναι άνθρωποι. Όταν λέτε ότι τα νούμερα είναι θετικά σε σύγκριση με τις άλλες χώρες, οι οικογένειες που σήμερα πονούν δεν θα νιώσουν καλύτερα.
43. Θα μπορούσαν να ζήσουν αυτοί που είναι σήμερα νεκροί αν αντί τις πρόσθετες κλίνες που λέτε είχατε προσλάβει και προσωπικό στα νοσοκομεία. Αν είχατε κάνει πολλά τεστ και αν είχατε μια σαφή εικόνα της κατάστασης θα ήταν τα πράγματα καλύτερα.
44. Έχετε ευθύνες, δεν καταλαβαίνετε την παγίδα της αυταρέσκειάς και της αυτοϊκανοποίησης. Είστε αποκομμένος από την κοινωνία, μέσα σε μια γυάλα ξεκομμένος από την πραγματικότητα.
45. Πρέπει πρώτα να παραδεχθείτε τα λάθη και τις παραλείψεις σας. Λέτε ότι όλοι έχουν ευθύνες εκτός από εσάς.
46. Σας λέγαμε να πάρετε μέτρα και τώρα έχουμε την μεγαλύτερη οικονομική ύφεση στην Ευρώπη. Και αυτά με τα δικά σας στοιχεία.
47. Οι εργαζόμενοι υποφέρουν, οι καταστηματάρχες βλέπουν ότι μια ανοίγετε μια κλείνετε τα καταστήματα. Κάθε μέρα άλλο σχέδιο. Όλα στην τύχη! (1.17:29)
48. Εμβολιάσατε τα δικά σας στελέχη και τις οικογένειές τους. Αν δεν παρεμβαίναμε θα συνεχίζατε.
49. Λέτε ότι οι πολίτες δεν πειθαρχούν και δεν συμμορφώνονται με τα μέτρα. Αλλά αυτό γίνεται επειδή δεν σας εμπιστεύονται. Οι πολίτες βλέπουν. Τους έχετε κουράσει.
50. Αν τους ακούγατε και αυτοί θα υπάκουαν. Εκμεταλλεύεστε την κατάσταση και ετοιμάζεστε για ακόμα χειρότερα μέτρα. Είστε το χειρότερο και το πιο ανίκανο κράτος.
51. Μια σειρά αντιφάσεις (με παραδείγματα σε λεπτομέρεια): Για την διάρκεια των λοκ-ντάουν, για το κλείσιμο των σχολείων, για το άνοιγμα της εστίασης. Ακόμα κλειστή η εστίαση.
52. Είπατε για την Θεσσαλονίκη ότι «Δεν υπήρξαν αιτήματα από κανέναν για να κλείσουμε (πάρουμε αυστηρά μέτρα) νωρίτερα», ενώ το είχαν ζητήσει τοπικοί παράγοντες. (1.24:40) Ποιον κοροϊδεύετε;
53. Επιστρατεύετε το ψέμα για να καλύψετε την ανικανότητά σας. Πώς να σας εμπιστευτούν. Τον Νοέμβρη το 80% των ασθενών πέθαναν εκτός μονάδας εντατικής θεραπείας.
54. Είστε ικανοποιημένος πάνω στα συντρίμμια. Ο ξένος τύπος γράφει ότι περάσαμε σε θανάτους τον μέσο όρο της Ευρώπης στη στιγμή της κορύφωσης. Δεν τα λέμε εμείς αλλά οι ανεξάρτητοι φορείς. Έχουμε μια θλιβερή πρωτιά στους θανάτους.
55. Δεν έχουμε αρκετά τεστ. Δεν είστε υπεύθυνος πρωθυπουργός αλλά ένας ανεύθυνος πρωθυπουργός.
55. Περιφρονείτε τους γιατρούς, τους νοσηλευτές. Λέτε ορισμένα λόγια υποκριτικά, αλλά τους αφήσατε εντελώς μόνους. Έχετε μια ανευθυνότητα, αδιαφορία απέναντι σε συγκεκριμένες ομάδες και έχετε αξίες υπέρ της ελίτ. Χρόνια τώρα είστε κατά της δημόσιας υγείας, την έχετε συκοφαντήσει και την υποβαθμίσατε. Καμιά πρόσληψη στο Δημόσιο. Μόνο επικουρικούς. Βαρίδι είναι για σας το Δημόσιο. Είστε υπέρ της κερδοσκοπίας. Θέλετε ιδιωτική ασφάλιση.
54. Ελαφρότητες, παλινωδίες. Απέναντι σε αυτήν την κατάσταση χρειάζεται ψυχραιμία. Η πολιτική αυτοσυγκράτησης δεν είναι μόνο αρετή αλλά και κοινωνικά αναγκαία.
55. Οι επιστήμονες λένε ότι τα στοιχεία για την πανδημία δεν αρκούν για να βγάλουν σωστά αποτελέσματα. Όσοι δεν επαναλαμβάνουν τον μύθο σας τον στέλνετε στο σπίτι του. Δεν ανέχεστε την κριτική ούτε την αλήθεια. (1.33:24)
56. Χωρίς καμιά αίσθηση ευθύνης αρνείστε τις προτάσεις μας. Δεν θέλετε το συμβούλιο αρχηγών με τη συμμετοχή των μελών των επιστημονικών επιτροπών. Τι φοβάστε; Λέμε να συναποφασίσουμε. Για τη ζωή των ανθρώπων. Λέτε ότι μια τέτοια λειτουργία θα ήταν σαν να κυβερνούμε πίσω από κλειστές πόρτες. Και εσείς τις αποφάσεις για την ζωή μας τις παίρνετε μήπως με ανοιχτές πόρτες; Λέτε να συζητήσουμε στη Βουλή. Μα στην Βουλή γίνεται αντιπαράθεση. Ενώ εμείς θέλουμε συναίνεση, ενότητα. (1.34:15)
57. Δεν είναι αλήθεια ότι αγνοείτε τη γνώμη των ειδικών; Μόνος αποφασίζετε. Με κλειστές πόρτες, με κλειστά μάτια και με κλειστά αυτιά. Τα αποτελέσματα της ανικανότητας, της ανεμελιάς και των ιδεοληψιών σας τα βλέπουμε.
58. Γιατί δεν κάνετε μοριακά τεστ δωρεάν, αλλά θέλετε τα ράπιντ-τεστ που δεν είναι τόσο αξιόπιστα; Βαδίζουμε στα τυφλά.
59. Για τα λεωφορεία όπου ο κόσμος συνωστίζεται δεν κάνατε τίποτε. Εκεί βέβαια ο ιός δεν κολλάει!
60. Υποσχεθήκατε πολλά κέντρα εμβολιασμού και ταχύ εμβολιασμό, αλλά πάμε πολύ αργά (αναφέρθηκαν πολλά στοιχεία)
61. Κάποιος που ζει στη Λέσβο του ζητάτε να πάει στη Λήμνο για εμβολιασμό. (1.45:35)
62. Αυτή είναι η πραγματικότητα, επιτέλους σοβαρευτείτε. Το ζήτημα δεν είναι να εμβολιαστούμε του χρόνου αλλά εγκαίρως. Ο χρόνος είναι βασικός παράγοντας. Η καθυστέρηση κοστίζει ζωές. Το «όποιος βιάζετε σκοντάφτει» δεν είναι σωστό. Αυτά που κάνετε είναι παράδοξα και προκλητικά. Άνθρωποι πεθαίνουν. Αλλά αυτά απαιτούν σχέδιο, οργάνωση, ταχύτητα, τίποτα από αυτά δεν έχετε.
63. Για τις πατέντες των εμβολίων: Δεν ζητήσαμε την κρατικοποίηση την Pfizer αλλά να αγοραστούν από τις κυβερνήσεις της ΕΕ. Ήταν και δική σας πρόταση και των επιστημόνων. Το εμβόλιο πρέπει να γίνει κτήμα των λαών. Στους ανθρώπους πρέπει να ανήκει. Αλλά η Γερμανία λειτούργησε εγωιστικά και αγόρασε εμβόλια για τη χώρα της.
64. Όταν θα ξεπεράσουμε την αγωνία αν θα ζήσουμε θα αγωνιούμε πώς θα ζήσουμε. Επιφυλάσσομαι να μιλήσω για την οικονομία στη δευτερολογία μου.
65. Να αφήσετε την αλαζονεία, την πίστη ότι έχετε το αλάθητο, να δείτε την πραγματικότητα, αφήσετε τις ιδεοληψίες, τις εμμονές, την ανικανότητα. Αλλά μάλλον χρειάζεται μια νέα κυβέρνηση υπέρ του λαού κ.ά. (1.58:0)
ΤΕΛΟΣ ΟΜΙΛΙΑΣ (58 λεπτά)
Κυριάκος Μητσοτάκης (Δευτερολογία)
4.29:40 (μέχρι 4.58:15= 28:30 λεπτά) Δεν περιλαμβάνει απαντήσεις σε άλλους ομιλητές αλλά μόνο στο κ Τσίπρα, εκτός στην περίπτωση του κ. Βαρουφάκη που αφορά και τους δύο.
70. (Προς Βαρουφάκη και Τσίπρα). Μας φέρατε στο χείλος του γκρεμού, θα μας βγάζατε από την ΟΝΕ, μας φέρατε ένα τρίτο μνημόνιο, έκλεισαν οι τράπεζες, και σώθηκε η Ελλάδα την τελευταία στιγμή με την «κωλοτούμπα» και την υποστήριξη της ΝΔ.
71. (Προς τον Τσίπρα). Είπατε όλα τα κλισέ του κόμματός σας. Υπερβολές, ανακρίβειες, επιλεκτικά στοιχεία, καμία ουσιαστική πρόταση, αυτονόητες γενικολογίες. Σαν σε έκθεση γυμνασίου. Δεν αρμόζουν αυτά σε πρώην πρωθυπουργό.
72. Οι προτάσεις ήταν προσλήψεις στο Δημόσιο (στα νοσοκομεία), περισσότερα τεστ και γρήγορους εμβολιασμούς. Και η κριτική ότι δεν κάναμε αυτοκριτική. Απαντώ:
Αυτοκριτική έκανα τον Νοέμβριο λέγοντας ότι έπρεπε να καθιερώσουμε α) την μάσκα νωρίτερα, β) νωρίτερα τον βραδινό περιορισμό κίνησης, και γ) αυστηρότερα μέτρα στη Θεσσαλονίκη.
73. Δεν είπα ότι κανένας δεν πρότεινε αυτά. Είπα μέσα στη Βουλή η αντιπολίτευση δεν πρότεινε μέτρα για την Θεσσαλονίκη. Κάποιοι τοπικοί παράγοντες το πρότειναν αλλά όχι οι επιστήμονες της επιτροπής. Ούτε εσείς. (4.35:22)
74. Πολιτεύεστε πάνω στους νεκρούς με χυδαίο τρόπο. Μόνο για δύο εβδομάδες η Ελλάδα είχε νεκρούς πιο πολλούς από τις άλλες χώρες της Ευρώπης. Και εσείς αναφέρεστε σε αυτό σαν να είναι η γενικότητα. Αυτό είναι αναξιοπρεπές. Σε όλο το διάστημα η Ελλάδα ήταν σε καλή θέση μέσα στην Ευρώπη.
75. Μια τέτοια πανδημία έρχεται κάθε εκατό χρόνια. Όλες οι χώρες είχαν ένα δεύτερο κύμα και αύξηση κρουσμάτων. Η πορεία της πανδημίας είναι απρόβλεπτη, δεν μπορεί να σχεδιαστεί. Τόσο δύσκολο είναι να το καταλάβετε; Ότι πήγαμε καλά είναι καλό για την Ελλάδα.
76. Έχετε πάθει ψύχωση με την «νεοφιλελεύθερη» ΝΔ. Εμείς διπλασιάσαμε τις κλίνες στα νοσοκομεία. Εσείς γιατί δεν το κάνατε; (4.41:10) Υπάρχουν στην Ελλάδα αναισθησιολόγοι και εμείς δεν τους προσλάβαμε; Αναγνωρίστε τα δεδομένα.
77. (Δείχνει χάρτη) Στα τεστ είμαστε μέσα στον μέσο όρο της Ευρώπης. Και εμείς θέλουμε πιο γρήγορους εμβολιασμούς. Αλλά η ταχύτητα εξαρτάται από τη ροή των εμβολίων στην Ελλάδα. Αν υπάρχουν χώρες που εξασφάλισαν εμβόλια εις βάρος άλλων χωρών θα έχουν επιπτώσεις. Το να αγοράσουμε τις πατέντες των εμβολίων και να παράγει τα εμβόλια η Ελλάδα είναι μια τελείως ανεφάρμοστη πρόταση. Ένα πυροτέχνημα. (4.50:40)
78. Κάθε άνοιγμα εμπεριέχει ένα λελογισμένο ρίσκο. Έχουμε αυξήσει τον αριθμό των λεωφορείων, χώρια ότι δεν έχουμε τεκμηριωμένη μελέτη που δείχνει ότι τα μέσα μετακίνησης αυξάνουν αισθητά τη μετάδοση του ιού. Ως επιστήμονας και εσείς θα πρέπει να βασίζετε τη γνώμη σας στις επιστημονικές μελέτες.
79. Η κριτική σας δεν βασίζεται σε στοιχεία. Έχουμε δύο τοίχους ανοσίας κατά του ιού. Α) Γενικά όταν θα εμβολιαστεί το 60-70% του πληθυσμού και Β) όταν θα εμβολιαστούν οι ηλικιωμένοι που αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο ρίσκο.
ΤΕΛΟΣ (4.58:15. Σύνολο 28:30 λεπτά)
Αλέξης Τσίπρας (Δευτερολογία)
80. Βλέπω τον πρωθυπουργό διχαστικό, όχι ψύχραιμο, επιθετικό, λέει ότι όλα τα έκανε σωστά και η αντιπολίτευση όλα λάθος. Αυτό το ύφος έχετε. Δεν κάνετε αυτοκριτική. Εσείς έχετε την ευθύνη αλλά δεν έχετε καθαρό μυαλό.
81. Μας λέτε «χυδαίους» για την κριτική που κάνουμε, ενώ εσείς μας δείχνετε χάρτες που είναι πράσινοι που δείχνουν ότι όλα πάνε καλά. Στους πόσους νεκρούς θα λέγατε ότι έχετε αποτύχει; Χυδαίοι είστε εσείς που κάνετε αυτά.
82. Αυτά είναι έξω από το πλαίσιο της λογικής. Βάλαμε πλάτες υποδειγματικά στο θέμα των μέτρων και των εμβολίων. Αυτό είναι το πιο κρίσιμο σημείο. Δείτε τι κάνουν στην Ευρώπη. Δεν κουνούν το δάκτυλο. Αναγνωρίζουν τα λάθη τους και τις αποτυχίες τους. Εσείς έχετε επιθετικότητα και διχαστικό ύφος. (5.02:30).
83. Καθυστερούν να έρθουν τα εμβόλια. Πάρτε πρωτοβουλίες. Ευρωπαϊκό είναι το πρόβλημα. «Όταν υπάρχει ένα Ευρωπαϊκό πρόβλημα και εμείς κάνουμε μια πρόταση δεν μπορείτε να μας επιτίθεστε». (5.03:50) Να το συζητήσουμε το θέμα, μην επιτίθεστε. Όσο πιο γρήγορα κάνουμε τα εμβόλια τόσο καλύτερα. Ειδικά στην περίπτωση των ηλικιωμένων ο χρόνος είναι σημαντικός. Γιατί αυτοί είναι πιο ευάλωτοι και ο εμβολιασμός σώζει ζωές. Γρήγορα να γίνουν τα εμβόλια επειδή πεθαίνουν άνθρωποι (5.05:40).
84. Εμείς κυβερνήσαμε σε δύσκολες συνθήκες μνημονίων. Και τα καταφέραμε. Εσείς ως νεοφιλελεύθεροι έχετε ένα άλλο πρόγραμμα. Μη μας λέτε ότι παίρνετε και μέτρα σοσιαλιστικά! Είστε υπέρ της ιδιωτικής υγείας. Δεν δίνετε τα επιδόματα, τις υπερωρίες των εργαζομένων στα νοσοκομεία, δεν νομιμοποιείτε τους γιατρούς. Σωστά, δεν υπάρχουν αναισθησιολόγοι, αλλά υπάρχουν νοσηλευτές. Έχουν φύγει στο εξωτερικό οι γιατροί μας. Να κάνουμε μια σε βάθος συζήτηση για το ποια είναι η λύση. Γιατί δεν την κάνετε; Η λύση είναι καλύτεροι μισθοί και προσλήψεις στο Δημόσιο. Αλλά το πρόγραμμά σας είναι να υποστηρίξετε τα ιδιωτικά συμφέροντα (5.12:0)
85. Τα ράπιντ-τεστ έχουν μικρότερη αποτελεσματικότατα από τα μοριακά, 75% με 95%, έτσι έχουμε λανθασμένα αποτελέσματα και τελικά λάθος αποφάσεις [Φωνές από τα έδρανα: αφού ξέρουμε τις αναλογίες τα αποτελέσματα διορθώνονται/προσαρμόζονται ανάλογα εξασφαλίζοντας σωστά αποτελέσματα] Τέλος πάντων! (5.16:14)
86. Για τη Θεσσαλονίκη μας λέτε ότι η αντιπολίτευση δεν σας είπε τι να κάνετε. Εσείς έχετε όλα τα στοιχεία, πώς μπορούμε εμείς να σας πούμε τι θα κάνετε;
87. Γιατί δεν μας δίνετε τα πρακτικά της επιστημονικής επιτροπής; Τι φοβάστε; Ότι θα φανεί ότι δεν ακούτε τους ειδικούς; Βλέπατε την άνοδο των κρουσμάτων και καθυστερήσατε. Είστε καλοί μόνο για καταστολή. Και θα αυξήσετε το πρόστιμο για την παράτυπη έξοδο από 300 στο 500 ευρώ. Αυτό το ποσό είναι το επίδομα που παίρνει ένας άνεργος. Είναι άδικο και εσείς δεν καταλαβαίνετε τη θέση των φτωχών. Άλλοι δεν μπορούν να πληρώσουν τα 500 ευρώ και άλλοι πάνε στο Ντουμπάι για Πρωτοχρονιά!
88. Έπρεπε να πάρετε εμπροσθοβαρή μέτρα για την επιδημία και για την οικονομία. Δεν το κάνατε. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις υποφέρουν, κλείνουν, οι εργαζόμενοι χάνουν την δουλειά τους. Σε αυτόν τον τομέα η Ελλάδα είναι στη χειρότερη θέση μέσα στην Ευρώπη. Θα πείτε πάλι «έχουμε πανδημία». Και αλλού έχουν πανδημία αλλά υπάρχουν και συγκρίσεις. (Ακολουθούν πολλά στοιχεία σχετικά με την κακή οικονομική κατάσταση). (5.28:50)
89. Εν κρυπτώ παίρνετε αντιλαϊκά μέτρα και όταν τα αποκαλύπτουμε τα παίρνετε πίσω. (Προτάσεις για ελαφρύνσεις ή διαγραφή χρεών για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις) (5.33). Χάσατε την αξιοπιστία σας. Μας κατακρίνατε για τη συμφωνία της Βόρειας Μακεδονίας και τώρα λέτε ότι αυτή εξασφαλίζει την Ελληνική ιστορική κληρονομιά. (5.35).
ΤΕΛΟΣ (36 λεπτά)
Κυριάκος Μητσοτάκης (Τελική τοποθέτηση)
90. (6.43:30) (Απευθύνθηκε βασικά στον κ. Βαρουφάκη και ειδικά στην κ. Γεννηματά, δηλώνοντας ότι οι παρατηρήσεις μικρότερων κομμάτων μπορεί να είναι καλύτερα τεκμηριωμένες και επεξεργασμένες από αυτών των μεγαλύτερων. Στον κ. Τσίπρα απάντησε μάλλον έμμεσα και σπάνια άμεσα.
Επειδή δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι οι προμηθευτές θα μας παραδώσουν τα εμβόλια στον χρόνο που έχουν δεσμευτεί κάνουμε μόνο τόσα εμβόλια που να είναι εξασφαλισμένη η δεύτερη δόση κάθε εμβολίου. Για αυτό και υπάρχουν όσα κέντρα εμβολιασμού χρειάζονται.
91. Το ποσοστό θανάτων ήταν σε ορισμένες περιοχές υψηλό (βλέπε, π.χ., Μακεδονία) επειδή πολλοί ασθενείς, βασικά από τα χωριά, ήρθαν στα νοσοκομεία πολύ καθυστερημένα. Αυτό είναι ένα πρόβλημα που μας απασχολεί και προσπαθούμε να το αντιμετωπίσουμε. Πολλές φορές η διασωλήνωση δεν βοηθά. Οι γιατροί αποφασίζουν αν έχουν οι ασθενείς ελπίδες να σωθούν. Αλλά δεν υπήρξε ούτε μια περίπτωση που να χρειάστηκε διασωλήνωση και να μην βρέθηκε κλίνη. Αυτή είναι μια μακάβρια και άδικη συζήτηση.
92. Η διαγραφή χρεών είναι ένα χρήσιμο μέτρο, αλλά δεν μπορεί να αντικαταστήσει το άνοιγμα των αγορών που είναι και η πραγματική λύση. Επίσης δεν θα πρέπει να καλλιεργείται η κουλτούρα του «δεν πληρώνω». Η υποστήριξη της αγοράς και των αδυνάτων δεν μπορεί να γίνει οριζόντια για όλους, αλλά για τον καθένα ανάλογα τη ζημιά του και τις ανάγκες του.
93. Η τιμωρητική πολιτική για αυτούς που προκλητικά δεν τηρούν τα μέτρα είναι αναγκαία επειδή δεν βλάπτουν μόνο τους εαυτούς τους αλλά και τους άλλους. Πάντως δέχομαι την κριτική του κ. Τσίπρα –η μόνη ουσίας– και δεν θα αυξήσουμε το πρόστιμο από 300 στα 500 ευρώ για δέκα μέρες για να δούμε πώς θα ανταποκριθούν και οι αρνητές των μέτρων. (7.01:45)
ΤΕΛΟΣ (Σύνολο ομιλίας 8:15 λεπτά)
