Η ανάπτυξη ενός επιφωνήματος

Για τον Άρη Μπερλή, τώρα, μόνο σε πρώτο πρόσωπο μπορώ να μιλήσω. Υποχρεώνοντας να οργανωθούν σε σύνταξη γραφής λέξεις που θα προτιμούσαν τον τρόπο της ομιλίας ‒ ασθματικό, αισθηματικό, σπασμωδικό, όπως κι αν θα τον χαρακτηρίζαμε. Υποθέτω, είμαι σίγουρος, πως ο Άρης θα αντιδρούσε στο ομιλητικό ύφος, το ’χε αυτό, να αντιδρά, το «χμ» ήταν το επιφώνημά του, η αφετηρία του, το στυλ του να πω. Ανοίγω λεξικό, της Ακαδημίας, να δω, πρώτη φορά, τον ορισμό τού «χμ», δεν ξέρω πώς μου κατέβηκε τέτοια παράταιρη σκέψη, και νιώθω σαν ο λεξικογράφος να δοκίμαζε να τον εικονογραφήσει: «χμ επιφών.: δηλωτικό προβληματισμού, σκεπτικισμού, ειρωνείας, αμφιβολίας, περιπαικτικής διάθεσης, απορίας, δισταγμού ή αμηχανίας». Εξαιρώ την «αμηχανία» του λεξικογραφικού ορισμού, ενδεχομένως και τον «δισταγμό». Δεν τα περιείχε αυτά ο αποφασισμένος τρόπος του Μπερλή, τέτοια τουλάχιστον εντύπωση μού δημιουργήθηκε στο πεδίο μιας φιλίας που βάδιζε ήδη στην τέταρτη δεκαετία της. Δεν έλειψαν πάντως οι φορές που ένιωθες βέβαιος ότι η απολυτότητα ή η αφοριστικότητα κάποιων προσεχτικά επιλεγμένων διατυπώσεών του σχεδίαζε και επιζητούσε την πρόκληση, την προβοκάτσια. Για να πάει παρακάτω η κουβέντα. Κι ας καταλήξει και σε τσακωμό. Τους κραδασμούς του θα τους απορροφήσει εύκολα η φιλία. Γι’ αυτό και ελεεινολογώ τον βλακώδη δισταγμό μου που δεν μου επέτρεψε πριν από λίγους μήνες, στην ταράτσα όπου παρουσιάστηκαν τα Κριτικά δοκίμια ΙΙ, να πιάσω την προβοκατόρικη σκυτάλη που πρότεινε το κείμενό του «Γιατί δεν γράφω ποίηση», πρωτοτυπωμένο το καλοκαίρι του 2015. Και να του απαντήσω, όχι εκ μέρους τάχα του σογιού των ποιητών, κανείς δεν με εξουσιοδότησε, αλλά με τη φωνή των ποιημάτων που αγάπησε και τα οποία είχαν γραφτεί μετά, πολύ ή και πάρα πολύ μετά «τη Σαπφώ, τον Σοφοκλή, τον Σαίξπηρ, τον Κητς, τον Σολωμό, τον Καρυωτάκη» που κατονόμαζε σαν οριστικούς ουρανούς της ποίησης. Δεν γράφω ποίηση, λέει εκεί, «γιατί είναι προπετές να νομίσω ότι μπορώ να διορθώσω (αυτό αποπειράται κανείς, συνειδητά είτε ασυνείδητα, όταν αποφασίζει να γράψει λυρικό ποίημα) τη Σαπφώ» κτλ. Αν, λέω εγώ τώρα αυτό που δεν είπα τότε, αν είχε τελειώσει εκεί η ποίηση, δηλαδή περίπου η γραφή εν γένει, κι αν ο Νίκος Φωκάς, για παράδειγμα (για να μη μιλήσω για τον Οδυσσέα Ελύτη), δεν διεκδικούσε το μερίδιό του στην «προπέτεια», πώς θα ’γραφε ποιήματα που τόσο άρεσαν στον Άρη, κι έπεισε κι άλλους, και πολύ σωστά, να τα διαβάσουν, ανάμεσά τους κι εμένα. Δεν είναι λυρικός ο Φωκάς; Χμ. Να πάει παρακάτω η κουβέντα, να ωριμάσει σε διάλογο, αυτό νομίζω ήθελε ο Μπερλής και στην περίπτωση του «Γιατί δεν γράφω ποίηση». Κι όχι σωκρατικού τύπου, εγώ λέω, εσείς «πάνυ μεν ουν» και «ουκούν μάλιστα». Το ίδιο ακριβώς ήθελε και πολλά χρόνια πριν, όταν, ανταποκρινόμενος στη χειρονομία που συνιστούσε το Τριώδιο με τις μπαλάντες του Ηλία Λάγιου, του Διονύση Καψάλη και του Γιώργου Κοροπούλη έγραψε στην Καθημερινή, στις 7.6.1991, ένα ερεθιστικό κείμενο για την «Κυριαρχία και αμφισβήτηση του ελεύθερου στίχου». Για να επαινέσει εκεί, με στέρεα επιχειρήματα, την «ουσιαστική και σημαίνουσα καινοτροπία» των τριών ποιητών σε ένα περιβάλλον όπου «ελεύθερος στίχος εννοήθηκε και εννοείται από τη συντριπτική πλειονότητα των ποιητών ως άμετρος, άρρυθμος, πεζολογικός, χειραφετημένος, ασύδοτος στίχος». Και για να καταθέσει έναν φόβο που επιβεβαιώθηκε, ότι δηλαδή η χειρονομία αυτή θα μπορούσε να «ανοίξει την όρεξη στην απειρότεχνη κακοζηλία ατάλαντων μιμητών». Σ’ αυτές τις κοντά τέσσερις δεκαετίες, κάτι παραπάνω από μια ζωή, γνώρισα τον Άρη σαν «αφεντικό» (κάποιες διορθώσεις μου στις εκδόσεις του, το «Κρύσταλλο»), σαν φίλο (μοιραστήκαμε τη φιλία του Άγγελου Ελεφάντη, της Μαριάννας Δήτσα, του Διονύση Καψάλη, του Γιώργου Κοροπούλη, του Βαγγέλη Μπιτσώρη, του Σπύρου Μοσχονά), σαν κριτικό-δοκιμιογράφο και σαν μεταφραστή. Τύχη καλή, οι δρόμοι μας διασταυρώνονταν συνεχώς. Οι μεταφράσεις του που εκδόθηκαν από την Άγρα περνούσαν από το διορθωτικό μου χέρι, πράγμα που σήμαινε πύκνωση τηλεφωνημάτων, ιδιαίτερα όταν με τα Ανεμοδαρμένα ύψη της Έμιλυ Μπροντέ, εν έτει 1995 (είχε παίξει πολύ τότε με το ενδεχόμενο να προτείνει τον τίτλο Ανεμοδαρμένα υψώματα), με έπεισε με τα πολλά να μεταγλωττίσω σε μεσολογγίτικα τα λόγια του Ιωσήφ. ‒ «Μα θα τον κάνουμε Ρουμελιώτη;» ‒ «Γιατί, τους άλλους πώς τους κάνω Πελοποννήσιους χωρίς -ι- και -ου-;» Αν δεχόταν προτάσεις αλλαγής κάποιων μεταφραστικών επιλογών του, μια λέξη εδώ, μια σύνταξη παρακάτω; Φυσικά. Φυσικά και ναι ‒ όταν τον έπειθες. Φυσικά και όχι ‒ όταν επρόκειτο για κάποια από τα απολύτως προσωπικά ίχνη που θέλει ν’ αφήνει ένας μεταφραστής στη δουλειά του, κι ας κλοτσάνε στο αυτί ή στο μάτι ενός τρίτου. Πριν τον γνωρίσω πάντως, πριν τον συναντήσω στα γραφεία του Πολίτη, ήξερα τα γραφτά του στη Σπείρα, που τη συνδιηύθυνε στην πρώτη της περίοδο με τον Ανδρέα Μπελεζίνη. Ένα περιοδικό με τις λέξεις «Γλώσσα» και «Ποίηση» στον υπότιτλό του δεν μπορούσε παρά να είναι εξαιρετικά δελεαστικό για κάποιον που είχε αρχίσει να σκαρώνει τα στιχάκια του και μαγευόταν από οτιδήποτε γλωσσολογικό. Στη Σπείρα πήγε η κουβέντα στο τηλεφώνημά μας που έμελλε να είναι το τελευταίο, σαν κάποιο κακό χέρι να ’κλεινε βίαια έναν κύκλο. Παραλίγο γιατρός αυτός, παραλίγο οδοντίατρος εγώ, με την Παλιοβούνα να χωρίζει έναν Πατρινό κι έναν Μεσολογγίτη συνδέοντάς τους. Έτσι εξηγούσαμε και τις διαφορές μας στις μουσικές μας προτιμήσεις. Η Πάτρα είχε από πολύ νωρίς μέτωπο στραμμένο προς τη Δύση, το Μεσολόγγι δεν σκοπεύει να πάψει να συντονίζεται με τον ζουρνά και το κλαρίνο. Μια φορά πάντως, πειράζοντάς τον, βάλαμε ν’ ακούσουμε φρεσκότατο Πετρολούκα Χαλκιά, «τζαζ» λέμε, ενθουσιάστηκε. Πως δεν ήταν τζαζ εισηγμένη το ’χε καταλάβει βέβαια. Αλλά έπαιξε το παιχνίδι μας. Με τον Άρη συμπλεύσαμε στην αίσθηση του «απέξω», του αυτοδίδακτου ας πούμε· μια αίσθηση που πρέπει να την πολεμάς συνεχώς, για να μην ξοκείλεις στα ρηχά ενός ανάποδου ναρκισσισμού ή στα βράχια αυτού που κάπως βαρύγδουπα αποκαλείται σύμπλεγμα κατωτερότητας. Δίχως βουλωμένα χαρτιά που να σε επικυρώνουν, όσο σε επικυρώνουν, μένει η δουλειά, η πολλή δουλειά. Στη μετάφραση ‒ για να μην ξεφεύγει τίποτε που να μην έχει ελεγχθεί πολλαπλώς, ώστε να μην προσβληθεί βαριά καμία από τις δύο συμβαλλόμενες γλώσσες, μεταφραζόμενη και μεταφράζουσα· κι αν ξεφύγει κάτι λαθεμένο, αρκεί πρώτα να το παλέψεις όσο μεθοδικότερα μπορείς. Στην κριτικογραφία/δοκιμιογραφία ‒ ώστε να γίνουν σαφή τα κριτήριά σου, όσα δεν θα επιτρέψουν στον ενύπαρκτο υποκειμενισμό να μετεξελιχθεί σε δογματισμό. Δεν ξέρω πόσοι είναι εκείνοι που δεν πιστεύουν πως η μετάφραση και το δοκίμιο είναι λόγος δευτερογενής, εξαρτημένος, παρασιτικός, ο Μπερλής πάντως ήταν ένας ανάμεσά τους. Επέμενε σε αυτό. Όπως επέμενε ότι ο πλέον άδειος έπαινος για οποιαδήποτε μετάφραση είναι να πουν ή να γράφουν ότι «ρέει»· κατέρρεε όποτε το άκουγε ή το διάβαζε. Από τον Δεκέμβριο του 1990 είχα την επιμέλεια μιας σελίδας βιβλίου στην Καθημερινή. Σ’ αυτήν τη σελίδα δημοσιεύτηκε το κείμενο για το Τριώδιο τον Ιούνιο του 1991. Νωρίτερα, στις 22 Φεβρουαρίου του 1991, η σελίδα πρωτοφιλοξένησε κείμενο του Άρη. Μεγάλο το σχήμα της εφημερίδας τότε, και πολύ πιο μικρό το άγχος για επεκτατική, κειμενοφάγο εικονογράφηση, άνετα λοιπόν δημοσιεύονταν και χιλιοπεντακοσάρια. Τίτλος αυτής της κριτικής, «Η μετάφραση του Οδυσσέα». Αφορούσε τη μεταφορά στη γλώσσα μας από τον Σωκράτη Καψάσκη, του εμβληματικού μυθιστορήματος του Τζέημς Τζόυς, η οποία είχε γίνει δημοσιογραφικώς αποδεκτή με τη ζητωκραυγή «Επιτέλους και στα ελληνικά!» Ο Μπερλής ξεκαθαρίζει δίχως περιστροφές από τις πρώτες αράδες ότι κάθε άλλο παρά συμμεριζόταν αυτόν τον ενθουσιασμό, το μότο άλλωστε που έχει επιλέξει (του Σεφέρη: «Βουλιάζει όποιος σηκώνει τις μεγάλες πέτρες») δεν άφηνε κανένα περιθώριο παρεξήγησης. Για να αποδείξει την ένστασή του, αφού και στην κριτική χρειάζονται κάποιοι αποδεικτικοί συλλογισμοί, κι ας μην είναι μαθηματικά η τέχνη αυτή, χρησιμοποίησε τον δρόμο με την επιγραφή «εξ όνυχος τον λέοντα», που δεν τον εμπιστευόταν εντούτοις σε κάθε περίπτωση. Αντιγράφω μια παράγραφο σαν δείγμα κριτικής γραφής, για τον σαρκασμό της όσο και για την ευθύτητά της: Γιώργος Βέλτσος, στη στήλη του «Εκ Μεταφοράς» των Νέων, της 9.2.91, παίζων άμα και σπουδάζων με τον Λουκρήτιο, τον Όμηρο, τον Χάρολντ Μπλουμ, τον Σερ Άλεκ Γκίνες, τον Τζέημς Τζόυς, τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, τους μαθητές του στην Πάντειο και τους υπομονετικούς αναγνώστες του, παραθέτει [...] εφτά αράδες από τη μετάφραση του Οδυσσέα. Η ακαδημαϊκή του ιδιότητα, όπως και η εξυπακουόμενη εξοικείωσή του με θεωρητικά και λογοτεχνικά κείμενα, προσδίδουν αυτομάτως κύρος και ισχύ στο μετάφρασμα. Και η έμμεση αυτή επικύρωση, προερχόμενη από τη γραφίδα πανεπιστημιακού, έχει ίσως μεγαλύτερη βαρύτητα από τις επευφημίες του Κ. Σταματίου για το ίδιο βιβλίο, σε δύο ολόκληρες σελίδες, στο ίδιο φύλλο της εφημερίδας. Δεν είναι ο Γ.Β. το θέμα ή το πρόβλημα του Μπερλή, αλλά η ήττα της κριτικής από την ευκολογραφία εκείνη που παράγει δοξολογήματα (για συγγραφείς και βιβλία, ή ό,τι άλλο) δίχως τον κόπο της ανάγνωσης. Και δεν διάλεξε να σταθεί σε αυτές ειδικά τις εφημεριδογραφικά αναπαραγόμενες και επικυρωνόμενες εφτά αράδες από οκνηρία, αλλά επειδή ήξερε ότι κάπως έτσι κατασκευάζεται η κλίμακα, κάπως έτσι εισάγονται και σταδιακώς επιβάλλονται τα αυτονόητα στη μικρή πνευματική μας αγορά. Δεν θα επιμείνω στο ξήλωμα από τον Μπερλή, λέξη τη λέξη, των εφτά αράδων. Το θυμίζω για να δείξω ότι, για τη δική του κριτική και μεταφραστική οπτική, το να μεταφράζεις ένα απόσπασμα φορτωμένο Αριστοτέλη χωρίς καν να το υποψιάζεσαι (ή χωρίς να συμβουλευτείς τις τόσες και τόσες μελέτες που θα σε οδηγούσαν να το υποψιαστείς) βαραίνει πολύ περισσότερο από άλλα λάθη, «αυτά που συνήθως προκαλούν ιλαρότητα» όπως λέει. Από το “Los Demiurgos”, για παράδειγμα, «(κατά τους Los Paraguaios), που δεν είναι παρά ο Λος, θεός του μυθολογικού πανθέου του Μπλέηκ», ή από το «μεσημέρι των ζώων», που «δεν είναι παρά το μεσημέρι των φαύνων του Μαλλαρμέ». Το τρίτο κείμενο του Μπερλή στη σελίδα, 19 Νοεμβρίου 1991, ήταν για τα Ελεγεία της Οξώπετρας του Ελύτη (και στο Μπερλύτης που του πετάγαμε, μ’ ένα «χμ» απαντούσε, γελαστό τούτη τη φορά). Το τέλος του: Ο θάνατος δεν εκλογοτεχνίζεται. Είναι το «μη λεγόμενον». Δεν μπορεί να συλληφθεί και να καρφωθεί στη λευκή σελίδα με μαύρα γράμματα. Και είναι αμφίβολο αν η ενδεχόμενη ποιητική του κάλυψη μπορεί να φέρει και βαθύτερη επίγνωση του μυστηρίου του. Οι ποιητές εδώ όπως κι οι άνθρωποι. Αλλά οι ποιητές φαίνεται να έχουν τρόπο, άλλο τρόπο. Στο φοβερό επικείμενο αντιτάσσουν τα σκοτεινά ρήματά τους. Στη δεινή κυριολεξία του θανάτου (τη μόνη πραγματική κυριολεξία ‒ ακριβώς επειδή είναι η έσχατη μεταφορά) εναντιώνουν με φιλέκδικο πάθος, για λογαριασμό όλων όσοι δύνανται ακόμη να ομιλούν, τις δικές τους μεταφορές: ο θάνατος ο ήλιος ο χωρίς βασιλέματα. Ελάχιστη η παρηγορία καταντικρύ του θανάτου, αλλά μέγιστη έναντι της ποίησης και της ζωής. Υπάρχει λοιπόν ακόμα βαρύς λόγος για να συνεχίσουμε να γράφουμε ποιήματα. Κι ας μην είναι Ελύτης, Καρυωτάκης ‒ ή Σοφοκλής.

Η ανάπτυξη ενός επιφωνήματος

Σύνδεση