Διαβάζοντας τόν Ροΐδη Ι

Ὁ συμβολίζων τό μέτρον, τήν ὑγεία, τόν ὀρθόν λόγον, τήν ἀλήθεια καί τήν ἐπιστήμη καί τήν χάριν, εἰς ἐποχήν πού εἶχε καί πού ἔχει πέραση ἡ ἀμετροέπεια, ἡ διανοητική πόρωση, ὁ παραλογισμός, τό ψεῦδος, ἡ ἀμάθεια. Αὐτός εἶναι ὁ σύγχρονός μας Ἐμμανουήλ Ροΐδης, ἕνας ἀπό τούς μεγάλους κλασικούς τῆς νεότερης ἑλληνικῆς λογοτεχνίας. Τά παραπάνω λόγια τοῦ Παλαμᾶ δημοσιεύτηκαν τόν Ἰανουάριο τοῦ 1904, πρίν ἀπό 112 χρόνια ἀκριβῶς. Φαίνεται νά διατηροῦν θλιβερή ἰσχύ ὥς τίς μέρες μας. Δημοσιεύτηκαν ἀμέσως μετά τόν θάνατο τοῦ καταλυτῆ, ὅπως χαρακτηρίστηκε στήν ἐποχή του ὁ συγγραφέας τῆς Πάπισσας Ἰωάννας. Κατηγορήθηκε ὡς ἀσεβής, ἰοβόλος, ἀλαζών, κακοήθης, προδότης. Ὑμνήθηκε ὡς πρόδρομος, πρωτοπόρος, ἀγωνιστής, πατριώτης, εὐρωπαῖος στή σκέψη. Παραμένει, μέχρι σήμερα, ἕνας ζωντανός καί ἀπολαυστικός συγγραφέας. Ἐκεῖνος ὁ συνειδητός καί χρηστός πολίτης τοῦ 19ου αἰώνα ἀποτελεῖ πολύτιμο κεφάλαιο γιά τά ἑλληνικά γράμματα. Διέθετε φωτεινό πνεῦμα, ἐκλεκτή παιδεία καί ὑψηλό γοῦστο. Ἦταν ἐχθρός τοῦ ἀνορθολογισμοῦ καί δεδηλωμένος ὑπέρμαχος τοῦ γέλιου. Στό ἔργο του γοητεύουν τό λαμπρό ὕφος, ἡ εὐφυΐα καί τό καλαίσθητο χιοῦμορ, ἡ κομψή καί διαβρωτική σάτιρα. Συγκινοῦν ἀκόμη ἡ νεοτερικότητα καί τό ἀντισυμβατικό πνεῦμα, πού ἐκδηλώνεται πάντοτε μέ δύναμη, μέ ἀρετή καί μέ χάρη. Κορυφαῖος στυλίστας τῆς πεζογραφίας μας, βρέθηκε ἐπί σαράντα χρόνια στό ἐπίκεντρο τῆς πνευματικῆς ζωῆς καί τοῦ δημόσιου βίου τῆς χώρας. Κατόρθωσε πάντοτε νά γοητεύει καί νά κατακτᾶ τόν ἀναγνώστη μέ τήν τέχνη τοῦ λόγου του. Καλλιέργησε ἕνα μοναδικό προσωπικό ὕφος – ὕφος περίτεχνο καί σπινθηροβόλο. Κοσμοπολίτης καί κληρονόμος τοῦ διαφωτιστικοῦ πνεύματος, ἐφοδιασμένος μέ ξεχωριστό ἦθος καί μέ ἀκλόνητη μαχητικότητα, ὁ Ροΐδης ὑπῆρξε ἡ κατεξοχήν μορφή τῆς λογοτεχνίας μας πού ἐνδιαφέρθηκε μέ τόση συνέπεια γιά τήν κοινωνική, πολιτική καί πολιτισμική πρόοδο τῆς χώρας. Σέ αὐτό τό πολύπλευρο ἐνδιαφέρον, καί στή σύνθετη γνώση του γιά τήν ἑλληνική πραγματικότητα, ὀφείλεται ἐν μέρει ἡ βιωσιμότητα τοῦ ἔργου του. Ὁ δεξιοτέχνης τῆς καθαρεύουσας προίκισε μέ νέες ἐκφραστικές δυνατότητες τήν παράδοση τῆς λόγιας ἑλληνικῆς γλώσσας. Πρόσφερε ὁρισμένα ἀπό τά καλύτερα κείμενα τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας – τήν Πάπισσα Ἰωάννα καί τά Συριανά διηγήματα. Εἶχε κατακτήσει τό γοῦστο τοῦ κλασικοῦ καί τοῦ σημαντικοῦ στή λογοτεχνία. Ἡ παιδεία του συγκροτήθηκε μέ τά καλύτερα ἔργα τῶν ἑλληνικῶν καί τῶν εὐρωπαϊκῶν γραμμάτων, ἀπό τόν Ὅμηρο ὥς τήν ἀπόλυτα σύγχρονή του περίοδο. Μέ τήν κριτική σκέψη του, κατόρθωσε νά διανοίξει νέους ὁρίζοντες στά πνευματικά δεδομένα τοῦ καιροῦ του. Διαμόρφωσε δική του σχολή στή λογοτεχνική ἔκφραση καί στή σάτιρα, στή λόγια καί στήν πολιτική δημοσιογραφία. Παρουσίασε πρῶτος, καί συχνά μετέφρασε, σπουδαίους ξένους λογοτέχνες. Ὑπῆρξε ἐπίσης ὁ πρῶτος συστηματικός κριτικός τῆς νεότερης Ἑλλάδας. Ὅλοι μας χρησιμοποιοῦμε μέχρι σήμερα τήν ἔκφραση «περιρρέουσα ἀτμόσφαιρα», καί τήν χρησιμοποιοῦμε ὡς κοινή εὐσύνοπτη ἀναφορά. Ὡστόσο, τόν δημιουργό της στή νεοελληνική σκέψη καί στόν καθημερινό λόγο, τόν γνωρίζουν ἐλάχιστοι. Τήν ἔκφραση ἔχει ἐγγράψει στή γλώσσα μας ὁ Ροΐδης. ῾Ο ὀξυδερκής κριτικός, μέ τήν πρωτοποριακή αἰσθητική συγκρότηση, θεμελίωσε τόν ὅρο καί θεωρητικά. Στά μεγάλα ζητήματα τῶν ἡμερῶν του εἶχε δυναμική παρουσία. Ἐπέβαλε καινοτόμες ἰδέες καί ἀνατάραζε συνεχῶς τά λιμνάζοντα ὕδατα. Οἱ ἀνατρεπτικές παρεμβάσεις του ἐξασφάλιζαν τό προσκήνιο τοῦ ἐνδιαφέροντος σέ κάθε περίσταση. Χάρη στήν πολυδιάστατη συμβολή του, ὁ καταλυτής καί πλάστης Ἐμμανουήλ Ροΐδης κέρδισε ἰδιαίτερο βάρος στή συλλογική συνείδηση σύγχρονων καί μεταγενέστερων. Εἶναι τό ὑγιέστερο, τό ὀξύτερο καί τό λεπτότερο πνεῦμα ὅλων τῶν συγχρόνων, ἔγραφε ὁ Ξενόπουλος τό 1891 γιά τόν προσφιλή του πεζογράφο. Θαύμαζε ἐπίσης ἀπεριόριστα τό διάσημο ροΐδειο ὕφος. Τό ὕφος του εἶναι τόσο ἰδιάζον, σημείωνε ὁ Ξενόπουλος, ὥστε ἐκ πέντε μόνο γραμμῶν δύναμαι νά ἐννοήσω ἄν τό ἄρθρο φέρει τήν ὑπογραφή του. Τό ὕφος του θέλγει μέ τήν ἴδια πάντοτε μουσική, ἔχει πάντοτε συμμετρία καί εὐστροφία, τήν ἴδια πάντοτε χάρη καί σατιρική ὀξύτητα. Καί δείχνει τήν ἴδια πάντοτε αὐστηρότητα στήν ἐπιλογή τῶν λέξεων. Διακρίνεται ἀκόμη ἀπό θαυμαστή συνεκτικότητα. Οἱ φράσεις τοῦ Ροΐδη συμπλέκονται μεταξύ τους σφικτά, ὡς οἱ κρίκοι θώρακος. Ἔτσι ὁ λόγος του εἶναι μεστός ἐννοιῶν, κατέληγε ὁ νεότερος κριτικός. Ὑπόδειγμα πολιτικῆς συνείδησης καί ἀγωνιστικοῦ ἤθους, ὁ Ροΐδης διαδραμάτισε ἐνεργό ρόλο στήν κοινωνία τῆς ἐποχῆς του. Ἀγωνίστηκε ἀταλάντευτα, ἐπί εἴκοσι χρόνια, στό πλευρό τοῦ Χαρίλαου Τρικούπη, ὑποστηρίζοντας τίς ἴδιες ἰδέες καί τό ἴδιο ἐκσυγχρονιστικό ὅραμα. Τά κείμενά του συνεισφέρουν σήμερα ἐπίλεκτη μαρτυρία γιά τά ἱστορικά, τά ἰδεολογικά, τά πολιτισμικά, τά διπλωματικά καί πολλά ἄλλα ζητήματα του αἰώνα του. Ὁ λόγος του ἐξακολουθεῖ νά προσφέρει ἀπαντήσεις σέ κρίσιμα καί ἐνδημικά προβλήματα τῆς νεοελληνικῆς κοινωνίας. Ἀγωνίστηκε σταθερά, καί σέ πολλά ἐπίπεδα, γιά νά ἀλλάξουν οἱ ὅροι τῆς κακοδαιμονίας πού ταλάνιζαν τήν πατρίδα του. Σέ ὅλα του τά κείμενα ἀσχολήθηκε μέ καίριες ἐκφάνσεις καί παθογένειες τοῦ δημόσιου βίου. Προσπάθησε νά θεραπεύσει τόν παραλογισμό, νά βελτιώσει τίς συνθῆκες τῆς ὀπισθοδρόμησης, νά ὑπονομεύσει τίς συμβάσεις καί τόν πνευματικό ἐπαρχιωτισμό. Ὁραματιζόταν τήν κοινωνική μετάθεση τῆς Ἑλλάδας ἀπό τήν Ἀνατολή στή Δύση. Ἡ ὀξύτατη κριτική παρατήρηση, ἡ λεπτή εἰρωνεία καί ἡ ἀνελέητη σάτιρα στάθηκαν τά ἐφόδια τοῦ Ροΐδη στήν ἀναμέτρηση μέ τήν πραγματικότητα τοῦ ἑλλαδικοῦ βασιλείου. Γιά αὐτόν τόν πολυμέτωπο ἀγώνα του, ἦταν ὁπλισμένος μέ σπάνια προσόντα: — Τήν ἀρετή νά μήν συμβιβάζεται μέ τίς κατεστημένες ἀξίες καί μέ τίς κοινωνικές ἤ τίς πνευματικές προκαταλήψεις. — Τήν ὀξυδέρκεια νά διαβλέπει τό καινούριο καί νά κτυπᾶ τό παλιό στίς πιό κρίσιμες στιγμές. — Τήν ἱκανότητα γιά συνθετική ἀντίληψη τῶν προβλημάτων. — Τό ἦθος, τόν ἰδεαλισμό καί τό μαχητικό σθένος. — Τό χάρισμα τῆς κριτικῆς εὐφυΐας, τῆς φινέτσας καί τῆς αἰσθητικῆς ἐπάρκειας. — Τό χάρισμα νά συλλαμβάνει τό γελοῖο, νά διακωμωδεῖ τό παράλογο, νά γελοιογραφεῖ τήν ἀνθρώπινη ἀνοησία. Ὁ περιώνυμος σατιρικός μας ἦταν ἕνας συνειδητός καί χρηστός πολίτης, ὁ ὁποῖος κατέφυγε στή σάτιρα ὡς τό μόνο μέσο πού μποροῦσε νά ἀνακουφίσει τήν ἠθική του ἀναστάτωση. Μέ τό γέλιο καί μέ τό σκῶμμα, ἀναζητοῦσε νά τιμωρήσει τήν κακία, τήν ὑποκρισία, τή διαφθορά. Ἀξονική του πεποίθηση, ἤδη ἀπό τήν Πάπισσα Ἰωάννα, ἦταν ἡ πίστη στήν ἠθική καί στή σωφρονιστική λειτουργία τῆς σάτιρας. Ἀργά πιά στή ζωή του, ἐπρόκειτο νά κάνει λόγο ὁ ἴδιος γιά τή ματαιότητα τοῦ ἀγώνα. Ὁμολογοῦσε τό 1896 μέ πικρό σαρκασμό: «ὁ τίτλος διορθωτοῦ τοῦ ρωμέικου κατήντησε νά ἁμιλλᾶται κατά τήν γελοιότητα πρός τόν τοῦ τετραγωνισμοῦ τοῦ κύκλου». Τόν προηγούμενο χρόνο 1895, ὁ Τρικούπης εἶχε ὑποστεῖ πανωλεθρία στίς βουλευτικές ἐκλογές, εἶχε ἐγκαταλείψει τήν πολιτική καί τή χώρα. Πέθανε ἀμέσως μετά στή Γαλλία, στούς πρώτους μῆνες τοῦ 1896. Κυβέρνηση Κουμουνδούρου ἀπὸ 13 Ὀκτωβρίου 1880. Ἀκολουθεῖ ἡ ἀπόλυση Ροΐδη: Τὸ Ὑπουργεῖον τῶν Ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς Δημοσίας Ἐκπαιδεύσεως. Ἐν Ἀθήναις τῇ 21 Ὀκτωβρίου 1880. Πρὸς τὸν κ. Ἐμμ. Ῥοΐδην ἄχρι τοῦδε Ἔφορον τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης. Γνωστοποιοῦμεν ὑμῖν, ὅτι διὰ Β. Διατάγματος τῇ 18 τοῦ λήγοντος ἐκδοθέντος, ἀπηλλάγητε τῆς ὑπηρεσίας. Ὁ ὑπουργὸς. Ν. Παπαμιχαλόπουλος. Ἡ σάτιρα τοῦ Ροΐδη εἶναι ἐπιθετική διαμαρτυρία. Ἑδράζεται σέ ὀργή καί ὀδύνη, εἶναι γέλιο καί κλάμα ταυτόχρονα. Ἀποτελεῖ ἀπόδειξη τῆς συναισθηματικῆς ἐμπλοκῆς του, ὄχι ἐκδήλωση περιφρόνησης πρός τήν ἑλληνική κοινωνία. Ὅσοι θέλησαν νά ἐξουδετερώσουν τή διαφωνία του, ἔκαναν λόγο γιά διανοητικό καί κοινωνικό σνομπισμό. Σέ κάθε περίπτωση πάντως, ἐκεῖνος ὁ ἀριστοκράτης Ἕλληνας τοῦ ἐξωτερικοῦ εἶχε ἐγκαταλείψει μιά πλούσια οἰκογενειακή ἐπιχείρηση τῆς παροικιακῆς ὁμογένειας, γιά νά ἐγκατασταθεῖ μόνιμα στήν Ἑλλάδα καί νά συνεισφέρει τίς δυνάμεις του στό νέο κράτος. Ἀντιμετώπισε μέ τό γέλιο φανατικούς ἀντιπάλους καί ἐχθρούς μισαλλόδοξους. Δάκρυσε ὅταν ἄκουσε τήν εἴδηση γιά τόν θάνατο τοῦ Τρικούπη. «Καί πάλι πολύ ἄντεξε», φέρεται νά εἶπε ἐκείνη τή στιγμή. Στό τελευταῖο ἄρθρο τῆς περίφημης σατιρικῆς ἐφημερίδας του, τοῦ Ἀσμοδαίου (1875-1876), ἐξηγοῦσε τούς λόγους πού τόν ὤθησαν νά διακόψει τήν ἔκδοση. Ἔπραξε τοῦτο κατά καθῆκον, «πεισθείς ὅτι τάς ἰδέας του περί διαθέσεως τοῦ προϋπολογισμοῦ τῆς Ἑλλάδος ὑπέρ τῆς Ἑλλάδος ἀδύνατον εἶναι νά συμμερισθῆ ἡ πλειονοψηφία τοῦ εὐγενοῦς κοινοῦ καί τῆς γενναίας φρουρᾶς». Στό ἴδιο ἐκεῖνο ἄρθρο τοῦ 1876, ἔγραφε γιά τόν συνεχή δανεισμό τῆς χώρας. Τά δάνεια, ὅπως ἐξηγοῦσε, συσσωρεύονταν τότε ἐξαιτίας τῆς κομματικῆς καί τῆς οἰκονομικῆς διαφθορᾶς, μέ ἀποτέλεσμα τήν ἀνάγκη νά δανειζόμεθα ἀκαταπαύστως, «καί ἴσως μετ᾽ οὐ πολύ νά παραστήσωμεν τό πρωτοφανές ἐν τῇ ἱστορίᾳ θέαμα ἔθνους χρεωκοποῦντος ἄνευ παρασκευῶν, ἄνευ πολέμου, ἄνευ ἐπαναστάσεως ἤ ἄλλης τινός ἐκ τῶν μέχρι τοῦδε γνωστῶν προφάσεων χρεωκοπίας». Σήμερα, στή συνολική καί ἀπίστευτη χρεωκοπία τῆς χώρας, κατορθώσαμε ἀκόμη καί νά μήν μποροῦν νά διαβάσουν οἱ νεότερες γενιές τόν Ροΐδη. Καί τό κατορθώσαμε αὐτό στά ἑλληνογνωστικά Τμήματα τῶν πανεπιστημίων μας. Καί τό κατορθώσαμε αὐτό στή χώρα μέ τόν πρωτοφανή ἀριθμό καθηγητῶν, φοιτητῶν, πτυχιούχων, διδακτόρων καί ἀκαδημαϊκῶν ἱδρυμάτων. Μᾶς κατέλαβε καί πάλι ἡ μέθη τοῦ νεαυξήτου, θά σχολίαζε ἐκεῖνος. Ὅπως ὅλοι οἱ νεόπλουτοι, θά συμπλήρωνε στή συνέχεια, ἐσπεύσαμε νά ἀντικαταστήσουμε πάντα τά αἰσθήματα καί τά ἰδανικά διά τοῦ πόθου τῆς ὑλικῆς εὐζωίας. Φαίνεται μάλιστα ὅτι σπεύσαμε, πρίν ἀπ᾽ ὅλα, νά ἀπολακτίσουμε τή γλώσσα καί τήν παιδεία μας. Ὁ ἴδιος βέβαια εἶχε προλάβει νά κάνει τή διάγνωση τοῦ νοσήματος: «διάνοια ἀπορροφωμένη ὁλόκληρος ὑπό τῆς ἐπιδιώξεως ὑλικῶν συμφερόντων καί πολιτικοῦ μεγαλείου, πρός οὐδέν ἄλλο στέργει τάς δυνάμεις αὐτῆς νά ἐντείνη». Καλλιτέχνης τοῦ λόγου, ὁ Ἐμμανουήλ Ροΐδης εἶναι ἕνας μεγάλος κλασικός τῆς παιδείας καί τῆς λογοτεχνίας μας. Χρειάζεται νά τόν διαβάζουμε καί νά τόν ξαναδιαβάζουμε. Αὐτός ὁ σοφός καί προκλητικός καί αἰωνίως γελῶν συγγραφέας ἐξακολουθεῖ νά μᾶς δείχνει ἀκόμη τά τρωτά καί τά παράλογα, κατορθώνει νά ἀνανεώνεται μέ τόν χρόνο καί μέ τίς ἐμπειρίες τῆς κάθε γενιᾶς. Ἡ ἀνθολόγηση πού ἀκολουθεῖ προσφέρει μικρό μόνο δεῖγμα ἀπό τό πλούσιο ἔργο τοῦ συγγραφέα μας. Καθοδηγήθηκε ἀπό τή διάθεση νά ἐξοικειωθοῦν οἱ ἀναγνῶστες, ἰδίως οἱ νέοι ἀναγνῶστες τοῦ Ροΐδη, μέ τά γοητευτικά στοιχεῖα τοῦ λόγου του, μέ τόν διεισδυτικό στοχασμό του, μέ τό παιγνιῶδες καί βολταιρίζον ὕφος του. Ἄς συνοψίσουμε: ὀξυδέρκεια καί συνθετική σύλληψη τῶν προβλημάτων, ὀξύτητα εὐφυΐας καί πολιτικῆς συνείδησης, λαμπρό ὕφος, γλωσσική δεξιοτεχνία καί ἐπιγραμματική διατύπωση, ὑψηλό γοῦστο καί εὐαισθησία, ριζοσπαστικό καί ἀντισυμβατικό πνεῦμα, ἦθος καί μαχητικότητα, λόγος μεστός ἐννοιῶν καί φράσεις πού συμπλέκονται μεταξύ τους σφικτά ὡς κρίκοι θώρακος. Ἄς προσθέσουμε τέλος τήν ἀγαπημένη του μέθοδο τῆς κολοκυνθοπληγίας. Ἔλεγε πώς τήν χρησιμοποιοῦσε ὡς ἀνθυπνωτικό φάρμακο κατά τῆς ἀπάθειας τοῦ ἀναγνώστη καί γιά νά μήν τοῦ προκαλεῖ χασμήματα. Τά παραθέματα τοῦ Ροΐδη συγκεντρώνονται σέ ὁμάδες μέ βάση ἐπανερχόμενα καί χαρακτηριστικά θέματα τοῦ ἔργου του. Κάθε παράθεμα συνοδεύεται μέ τόν τίτλο καί τό ἔτος ἔκδοσης τοῦ κειμένου ἀπό τό ὁποῖο προέρχεται. Ἀκολουθεῖ, μέ ἁπλή ἔνδειξη τοῦ τόμου καί τῆς σελίδας, ἡ παραπομπή στά Ἅπαντα τοῦ συγγραφέα (φιλολογική ἐπιμέλεια Ἄλκης Ἀγγέλου, τόμοι 5, ἐκδόσεις Ἑρμῆς 1978). Οἱ ἑλληνικοί ἀριθμοί Α΄ - Ε΄ ὑποδεικνύουν τόν τόμο καί οἱ ἀραβικοί τόν ἀριθμό τῆς σελίδας ὅπου ἀνευρίσκεται τό παράθεμα. Ἐάν ἀπουσιάζουν αὐτές οἱ ἀναφορές, τό παράθεμα δέν ἀναδημοσιεύεται στά Ἅπαντα. Πολλά παραθέματα συνοδεύονται ἀπό τήν ἔνδειξη «χ.χ.». Πρόκειται γιά κείμενα ἀχρονολόγητα, πού ἔμειναν ἀνέκδοτα ἀπό τόν συγγραφέα τους. Ἡ ὀρθογραφία τῶν παραθεμάτων προσαρμόστηκε στούς κανόνες τῆς ἁπλῆς καθαρεύουσας. Γιά τίς σκέψεις καί τίς κρίσεις τοῦ Ροΐδη, πού παρατίθενται ἤ ἐνσωματώνονται συνεπτυγμένα στό εἰσαγωγικό σημείωμα, βλ. Β΄ 198-199, 201, 242, 248 καί Ε΄ 162. Α ΜΕΡΟΣ 1. Ἄνθρωπος καὶ ἀνθρώπινα Ἄνθρωπος: «ζῶον λογικόν, ἔχον ἀκατάσχετον κλίσιν εἰς τὸ παραλογίζεσθαι».[1] «Ἡ ὑποκρισία κατὰ τοὺς ἠθικολόγους εἶναι φόρος, ὃν ἡ κακία πληρόνει τῇ ἀρετῇ».[2] Κατὰ τὴν σοφίαν τῶν ἐθνῶν, «ὅσον ἀνόητος καὶ ἂν εἶναί τις, εὑρίσκει πάντοτε ἀνοητότερον αὐτοῦ θαυμάζοντα τὴν ἀνοησίαν του».[3] Οἱ καλοὶ ἄνθρωποι εἶναι ἱκανοὶ νὰ πράξωσι τὰ πάντα ἐν τῷ βρασμῷ τῆς ὀργῆς των κατὰ τῶν ἀχρείων, ἀλλὰ δὲν δύνανται νὰ βλέπουν νὰ ὑποφέρῃ κανένα.[4] Ἡ ἀνθρωπίνη φύσις μόνον μεγάλας λύπας δύναται νὰ αἰσθανθῇ, οὐδεμίαν δὲ μεγάλην εὐτυχίαν μὴ μεταβαλλομένην ἐν βραχεῖ χρόνῳ εἰς χασμήματα.[5] Εἶχε πρὸ αὐτοῦ χάρτην, κάλαμον, μελανοδοχεῖον καὶ πᾶν ὅ,τι χρειάζεται πρὸς ἐπίδειξιν τῆς ἀμαθείας του.[6] Οἱ εὐήθεις τιμῶσι τοὺς κατορθώσαντες ὁπωσδήποτε νὰ πλουτήσωσιν, ἐνῶ οἱ ἔξυπνοι ἄνθρωποι προσκυνοῦσι μόνον τὸν πλοῦτον αὐτῶν, οὐχὶ δὲ καὶ τὸν ὄνον ἐπὶ τοῦ ὁποίου εἶναι οὗτος φορτωμένος.[7] Μία οἱαδήποτε πίστις εἰς οἱονδήποτε πρᾶγμα εἶναι ἄκαμπτος πανοπλία, ἥτις διατηρεῖ τὸν ἄνθρωπον ὀρθὸν καίτοι πληγωμένον.[8] Βαλανίδια γνωρίζουσι νὰ εὑρίσκουσι καὶ οἱ τυφλοὶ χοῖροι.[9] Σέβομαι τοὺς νεκροὺς καὶ ὅταν ἀκόμη εἶναι ζωντανοί.[10] Πάντες οἱ ἔχοντες ὀνύχια ἀγωνίζονται νὰ σπαράξωσι τοὺς ἔχοντας πτερά.[11] 2. Ἄνθρωπος καὶ ζῶα Ὁ γέλως εἶναι κάλλιστον καὶ ὑγιεινὸν πρᾶγμα, ἰδίως χωνευτικόν, καθὼς λέγουσιν οἱ φυσιολόγοι, καὶ δὲν πιστεύομεν νὰ μᾶς μεμφθῇ τις τὴν μικρὰν ταύτην καὶ ἀνώδυνον διασκέδασιν. Ἄλλως δέ, ἂν παραδεχθῶμεν ὅ,τι λέγουσιν οἱ σοφοί, ὁ γέλως εἶναι σπουδαῖον διακριτικὸν μεταξὺ ἀνθρώπου καὶ ἀλόγων ζώων, καὶ ὅπως κατηντήσαμεν σήμερον, μά τὴν ἀλήθειαν πλησιάζει νὰ καταστῇ ἀνάγκη νὰ ἔχωμεν ὅσον τὸ δυνατὸν προχειρότερα τὰ διακριτικά μας σημεῖα, διὰ νὰ μὴ ἐκληφθῶμεν ἄλλοι ἀντ’ ἄλλων, ὅπως τὴν ἐπαύριον τῶν ἐπαναστάσεων φοροῦσι συνήθως οἱ σωτῆρες τῶν ἐθνῶν τὰς ἐρυθρὰς κονκάρδας εἰς πρόχειρον ἀπόδειξιν τοῦ πατριωτισμοῦ των.[12] Ἐξ ὅσων ηὐτύχησα ἢ ἐδυστύχησα νὰ γνωρίσω εἶμαι, πιστεύω, ὁ μόνος ἄνθρωπος ὅστις, ἂν τὸν ὠνόμαζον ζῶον, δὲν θὰ ἐθεώρει τοῦτο ὡς προσβολήν. Ὅσον συναναστρέφομαι τὰ ζῶα, τόσον μᾶλλον πείθομαι, ὅτι δὲν ὑπάρχει μεταξὺ αὐτῶν καὶ τῶν ἀνθρώπων καμμία διαφορά, ὡς ἠθέλησαν παραδοξολόγοι τινὲς νὰ ἰσχυρισθῶσιν, ἀλλὰ μόνον ὅτι τὰ πράγματα, κατὰ τὰ ὁποῖα διαφέρομεν ἀπὸ τὰ ζῶα, δὲν ἀποδεικνύουν ὅλα τὴν ἀνθρωπίνην ὑπεροχήν.[13] Τὸ κυρίως διακρῖνον αὐτὰ [τὰ ζῶα] ἀπὸ ἡμᾶς εἶναι ὅτι παρέλαβον ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους ὅσα ἔχουσιν οὗτοι καλά, καὶ ἀπέφυγαν νὰ μιμηθῶσι τὰ ἄχρηστα, τὰ ἐπιβλαβῆ καὶ τὰ γελοῖα. Οὐδέποτε ἔγεινε λόγος μεταξὺ αὐτῶν περὶ ἐπισκέψεων τοῦ νέου ἔτους, οὔτε περὶ καπνίσματος, οὔτε περὶ φόρου ἐπὶ τοῦ καπνοῦ ἢ οἱουδήποτε ἄλλου· δὲν χαρτοπαικτοῦσι, δὲν πίνουσι παρὰ νερὸν ἢ γάλα ὅταν εἶναι μικρά· δὲν συντηροῦν στρατούς, ἀγνοοῦν τί θὰ εἴπῃ πατρὶς καὶ ἰδιοκτησία, καὶ ἐκ τούτου οὔτε δίκας ἐγείρουσιν οὔτε κινοῦσι πολέμους […] Καὶ αὐτοὺς τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμοὺς περιώρισαν εἰς μόνους τοὺς ἀναγκαίους καὶ τοὺς μὴ ὀχληρούς. Ἔχουσι μὲν πατέρα καὶ μητέρα, οὔτε θείους ὅμως οὔτε ἐξαδέλφους οὔτε πάππους οὔτε ἐγγόνους, καὶ τὸ κυριώτερον οὔτε πενθεροὺς οὔτε πενθεράς.[14] Δύσκολον εἶναι νὰ μακαρίσωμεν τὸν ἄνθρωπον δι’ ὅσα κατέστησεν ἀναγκαῖα ἡ κακὴ ποιότης τοῦ σώματος καὶ τῆς ψυχῆς του, ἢ νὰ θεωρήσωμεν ὡς μικρὸν πλεονέκτημα τῶν ζώων τὸ νὰ δύνανται νὰ τρώγουν χωρὶς μαγείρους, νὰ ἐνδύωνται χωρὶς ράπτας, νὰ νυμφεύωνται χωρὶς παπᾶν, νὰ γεννῶνται ἄνευ βοηθείας μαμμῆς καὶ ν’ ἀποθνήσουν ἄνευ τῆς συμπράξεως τοῦ ἰατροῦ ἢ τοῦ δημίου.[15] Πλὴν ἀνωτέρου ποσοῦ λογικοῦ, ἀπένειμεν ὁ Θεὸς εἰς τὸν ἄνθρωπον καὶ ἀνώτερον παρὰ εἰς πᾶν ἄλλο πλάσμα του ποσὸν συμφύτου καὶ ἀσυγκρίτως ἀηδεστέρας δυσωδίας, κατὰ τῆς ὁποίας ὑποχρεοῦται οὗτος ν’ ἀγωνίζεται διηνεκῶς διὰ λουτρῶν, σάπωνος, λεβάνδας, χλωρίου, μόσχου, ψεκασμάτων καὶ παντοίων ἄλλων ἀπολυμάνσεων καὶ ἀρωματισμῶν τοῦ τε ὄζοντος ὑποκειμένου του καὶ τῆς περιβαλλούσης αὐτὸ ἀτμοσφαίρας.[16] 3. Ἡ Ἑλλάδα καὶ οἱ Ἕλληνες Ἡ πάλη ἔσται μακρὰ καὶ πεισματώδης μέχρις οὗ κατορθωθῇ ἡ κοινωνικὴ μετάθεσις τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τῆς Ἀνατολῆς εἰς τὴν Εὐρώπην.[17] Ὁ σήμερον Ἕλλην ἐκληρονόμησε παρὰ μὲν τῶν προγόνων αὐτοῦ μέγα ὄνομα, παρὰ δὲ τῶν πατέρων γωνίαν γῆς ἐλευθέραν. Ἀποκοιμηθεὶς δοῦλος καὶ Ἀνατολίτης, ἐξύπνησεν ἐλεύθερος καὶ Εὐρωπαῖος. Ἑπόμενον ἄρα ἦτο νὰ καταληφθῇ ὑπὸ τῆς κατεχούσης πάντας τοὺς νεαυξήτους[18] μέθης.[19] Ἂν δέ, κατὰ τὸ θεώρημα τοῦ Ἄγγλου Βένθαμ[20] πρέπει πρὸς ἐκτίμησιν τῶν ἀνθρωπίνων αἰσθημάτων νὰ λαμβάνηται ἐξωτερική τις αὐτῶν ἐκδήλωσις ἐπιδεκτικὴ μαθηματικῆς καταμετρήσεως, νομίζομεν ὅτι ὡς τοιοῦτον ἀκριβὲς μέτρον τοῦ ἐνδιαφέροντος τῆς παρούσης γενεᾶς πρὸς τὰ ἔργα τῆς προηγηθείσης δύναται νὰ χρησιμεύσῃ ἡ μηνιαία δωδεκάδραχμος ἀποζημίωσις ἣν καταβάλλει τὸ ἔθνος εἰς τὴν μητέρα τοῦ Διάκου, διὰ τὴν ὄπτησιν[21] τοῦ υἱοῦ της.[22] Οἱ Κυμαῖοι[23] ἀπεποιήθησαν μικράν τινα σύνταξιν εἰς τὸν Ὅμηρον φοβούμενοι μὴ πάντες οἱ τυφλοὶ ζητήσωσι ταύτην.[24] Ὁ καθ’ ἑκάστην ἐκ τῶν ἐφημερίδων πληροφορούμενος πόσους ἤδη ἡ πατρὶς ἡμῶν ἀριθμεῖ καὶ καθ’ ἑκάστην γεννᾷ ἐπισήμους συγγραφεῖς, ρήτορας, ἐπιστήμονας, ποιητάς, ἠθοποιοὺς καὶ καλλιτέχνας κλίνει νὰ πιστεύσῃ, ὅτι τὸ μέγιστον τῶν κατορθωμάτων ἤθελεν εἶναι νὰ ζήσῃ ἀφανὴς καὶ ἀνύμνητος ἐν Ἑλλάδι.[25] Κατὰ τὰς ἡμέρας τῶν στηλιτικῶν[26] ἤκουσα ξένον, γηράσαντα παρ’ ἡμῖν, νὰ ἐκφράζῃ τὴν ἀκόλουθον γνώμην: «Ἕκαστος τόπος ἔχει τὴν πληγήν του, ἡ Ἀγγλία τὴν ὁμίχλην, ἡ Βλαχία τὴν ἀκρίδα, ἡ Αἴγυπτος τὰς ὀφθαλμίας[27] καὶ ἡ Ἑλλὰς τοὺς Ἕλληνας».[28] Περὶ τῶν ἐν Ἑλλάδι γυναικῶν δύναταί τις νὰ εἴπῃ ὅτι ὑπερέχουσι τοὺς ἄνδρας κατὰ τοῦτο, ὅτι τὰ ἀθύρματα[29] αὐτῶν οὐδόλως εἶναι κατώτερα τῶν ἀλλαχοῦ γυναικείων. Ὅπως ἡ Παρισινή, οὕτως καὶ ἡ πλουσία Ἀθηναία δύναται νὰ ἐνδυθῇ ἐσθῆτα[30] τοῦ Βόρθ[31], νὰ κρούσῃ κύμβαλον[32] τοῦ Ἐράρδου[33], νὰ σύρηται ὑπὸ ρωσικῶν ἵππων καὶ νὰ ἐκλέξῃ ἐραστὴν μεταξὺ τοῦ διπλωματικοῦ σώματος. Τὰ ἀνδρικὰ ὅμως ἀθύρματα, ἡ πολιτική, ἡ ἐπιστήμη, ἡ στρατιωτική, ἡ φιλολογικὴ ἢ ἄλλη οἱαδήποτε φιλοδοξία, οὐδὲν ἄλλο εἶναι σήμερον ἐν Ἑλλάδι ἢ ἐλεεινή τις παρωδία τῶν ἐν Εὐρώπῃ τοιούτων.[34] Τὰ πάντα ἐδανείσθημεν παρὰ τῶν ἑσπερίων[35] ἐθνῶν, πολίτευμα, νόμους, ἔθιμα, ἐνδύματα καὶ διασκεδάσεις, καὶ ἑνὸς μόνου πράγματος ἐθεωρήσαμεν περιττεύουσαν τὴν εἰσαγωγήν, τῶν προϊόντων τῆς διανοίας, πιστεύοντες, ὡς φαίνεται, κατορθωτὴν τὴν ἄνευ τῆς καλλιεργείας αὐτῆς ἐξίσωσιν ἡμῶν πρὸς τὰ ἄλλα ἔθνη κατὰ τὰ λοιπά.[36] Ὁ σημερινὸς Ἕλλην ἐξαγόμενος τῆς πολιτικῆς ὁμοιάζει ὀψάριον ἐκτὸς τοῦ ὕδατος. Ἡ διάνοια αὐτοῦ εἶναι ἀγρὸς τὸν ὁποῖον ἀφίνει ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ χέρσον, διότι κάλλιστα γνωρίζει ὅτι τὸ προϊὸν τῆς συγκομιδῆς δὲν θὰ ἐκάλυπτε τὰ ἔξοδα τῆς καλλιεργείας. Συνηθίσας παιδιόθεν νὰ βλέπῃ χρησιμεῦον ὡς μόνον μέτρον ἐκτιμήσεως τῆς ἀνθρωπίνης ἀξίας τὸ ποσὸν τῆς πολιτικῆς ἐπιρροῆς, ἄγεται νὰ θεωρήσῃ ματαιόσπουδον[37] καὶ ἀναξίαν φιλοτίμου ἀνδρὸς πᾶσαν ἄλλην ἐνασχόλησιν καὶ μελέτην.[38] Ἡ πολιτικὴ παρ’ ἠμῖν δύναται νὰ ὁμοιωθῇ πρὸς τὰ ἐκμυζῶντα πᾶσαν ἰκμάδα τοῦ ἐδάφους ἀδηφάγα ἐκεῖνα φυτά, παρὰ τὰ ὁποῖα οὐδὲν ἄλλο δύναται νὰ βλαστήσῃ.[39] Ὁ Ἕλλην, ὁ ἐπὶ τῷ πνεύματι καὶ ταῖς ἀρεταῖς τῶν προγόνων του πάντοτε καυχώμενος, τηλικαύτην ἔχει περὶ τοῦ ἔθνους του ἰδέαν, ὥστε ἀδυνατεῖ νὰ πιστεύσῃ ὅτι ἐν ἑτέρᾳ τῆς ὑφηλίου γωνίᾳ εἶναι δυνατὸν νὰ γεννηθῇ καὶ ἀναπτυχθῇ τι ἄξιον λόγου, οὗτινος ἡ μαρμαρυγὴ[40] νὰ μὴ ἐκλείπῃ ἐν ἀκαρεῖ[41] ἐν τῇ πρὸς ὅμοιον ἑλληνικὸν θρέμμα[42] συγκρίσει,…[43] Καθ’ ἡμᾶς ἡ ὑδρόγειος σφαῖρα ἐπλάσθη χάριν τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος, ὡς κατὰ τοὺς ὀπαδοὺς τῶν τελικῶν αἰτίων τὸ σύμπαν διὰ τὸν ἄνθρωπον, ἡ ρὶς διὰ τὰ ὀμματοϋάλια καὶ αἱ τρίχες τῆς κεφαλῆς διὰ τοὺς φθεῖρας.[44] Εἰς τὴν Ἑλλάδα, ἀδύνατον φαίνεται ν’ ἀναπτύξῃ ὁ Ἕλλην ὅσην ἔλαβεν παρὰ Θεοῦ ἱκανότητα καὶ εὐφυΐαν, […] ἐνυπάρχει τι εἰς τὴν ἀτμοσφαῖραν τῆς Νεωτέρας Ἑλλάδος, ἱκανὸν νὰ μεταβάλῃ τὸν ἔξυπνον εἰς βλᾶκα καὶ τὸν τιμιώτατον ἄνθρωπον εἰς ἱδρυτὴν Ἐταιρίας, οἷαι ὁ Ἀρχάγγελος καὶ ἡ Πιστωτική.[45] Ὁ τίτλος διορθωτοῦ τοῦ ρωμέικου κατήντησε ν’ ἁμιλλᾶται κατὰ τὴν γελοιότητα πρὸς τόν τοῦ τετραγωνισμοῦ τοῦ κύκλου. Τοῦτον φοβούμενοι περιωρίσθημεν ἀπὸ ἱκανῶν ἤδη ἐτῶν νὰ λέγωμεν εἰς τοὺς ἀναγνώστας μας παραμύθια περὶ γάτων, σκύλων, ἀλόγων, βοῶν καὶ Συριανῶν συζύγων.[46] Ἀνάλογα τοῦ πληθυσμοῦ περισσοτέρους ἀνθρώπους σκοτώνουν οἱ ἁμαξάδες εἰς τὰς Ἀθήνας, παρὰ αἱ τίγρεις εἰς τὰς Ἰνδίας.[47] 4. Κόμματα, πολιτικὴ καὶ πολιτικοὶ Οἱ ἀπαντῶντες ὀστρείδιον ἐπὶ τῆς κορυφῆς τοῦ ὄρους καὶ οἱ βλέποντες τὸν ἀξιότιμον κ. Στυλιανὸν Κασιμάτην, πρόεδρον ἑλληνικῆς βουλῆς, ἀποτείνουσιν εἰς ἑαυτοὺς τὴν αὐτὴν ἐρώτησιν: «Πῶς εὑρέθησαν αὐτὰ τὰ πράγματα εἰς τόπον τόσον ὑψηλόν;» Ἡ ἀπάντησις εἶναι ἁπλουστάτη: «κατακλυσμὸς μετέφερεν αὐτὰ ἐκεῖ». Οἱ Ἄγγλοι ἔχουσι δύο βουλάς, τὴν ἄνω καὶ τὴν κάτω, ἡμεῖς μίαν καὶ μόνην ἀνωκάτω· ἑπόμενον λοιπὸν εἶναι τὴν περιφανεστέραν θέσιν νὰ κατέχῃ ὁ κ. Κασιμάτης.[48] Ἀναγνῶσταί τινες παρετήρησαν ἡμῖν ὅτι ἀδίκως ἐκραυγάσαμεν τόσο πολὺ διὰ τὴν πρόσκλησιν τοῦ κ. Κασιμάτη εἰς τὸν βασιλικὸν δεῖπνον, διότι προσεκλήθη ἐκεῖ οὐχὶ ὡς ὑπόδικος ἐπὶ ἀπάτῃ, ἀλλ’ ὡς πρόεδρος τῆς ἑλληνικῆς βουλῆς. Ἀφοῦ αἱ δύο αὗται ἰδιότητες δύνανται νὰ συμβιβασθῶσιν, ὁμολογοῦμεν ὅτι εἴχαμε ἄδικον.[49] Ἂν ὑπῆρχε λεξικὸν τῆς νεοελληνικῆς γλώσσης, νομίζομεν ὅτι ὁ ὁρισμὸς τῆς λέξεως κόμμα ἤθελεν εἶναι ὁ ἀκόλουθος: «Ὁμὰς ἀνθρώπων εἰδότων[50] ν’ ἀναγινώσκωσι καὶ ν’ ἀνορθογραφῶσιν, ἐχόντων χεῖρας καὶ πόδας ὑγιεῖς, ἀλλὰ μισούντων πᾶσαν ἐργασίαν, οἵτινες, ἑνούμενοι ὑπὸ ἕνα οἱονδήποτε ἀρχηγόν, ζητοῦσι ν’ ἀναβιβάσωσιν αὐτὸν διὰ παντὸς μέσου εἰς τὴν ἕδραν πρωθυπουργοῦ, ἵνα παράσχῃ αὐτοῖς τὰ μέσα νὰ ζῶσι χωρὶς νὰ σκάπτωσι».[51] Ἀλλαχοῦ τὰ κόμματα γεννῶνται, διότι ἐκεῖ ὑπάρχουσιν ἄνθρωποι διαφωνοῦντες καὶ ἕκαστος ἄλλα θέλοντες. Ἐν Ἑλλάδι συμβαίνει ἀκριβῶς τὸ ἀνάπαλιν[52]· αἰτία τῆς γεννήσεως καὶ τῆς πάλης τῶν κομμάτων εἶναι ἡ θαυμαστὴ συμφωνία, μεθ’ ἧς πάντες θέλουσι τὸ αὐτὸ πρᾶγμα, νὰ τρέφωνται δαπάνῃ τοῦ δημοσίου.[53] Ὡς ὁ στηθικός, ἀφοῦ μάτην δοκιμάσῃ πάντας τοὺς ἰατροὺς ἐγκαρτερεῖ καὶ προσπαθεῖ νὰ ζήσῃ ἐν εἰρήνῃ μετὰ τῶν ἑλκῶν του, οὕτω καὶ ὁ ἑλληνικὸς λαὸς ὑπομένει τὰ κόμματα, καὶ ἐσχάτως ηὐλόγησε μάλιστα αὐτά, ἑνωθέντα ἵνα τὸν ἀπαλλάξωσιν ὁριστικῶς ἀπὸ τοῦ κ. Βούλγαρη,[54] τοῦ ὁποίου αἱ ἀποφράδες πρωθυπουργίαι ἔστησαν πάντοτε ἐποχήν, ὡς παρ’ Αἰγυπτίοις αἱ ἐμφανίσεις τῆς πανώλους.[55] Ἐν τῷ βάθει ὅμως τῆς καρδίας του εὔχεται πᾶς Ἕλλην, ἀφοῦ φάγωσι τὸν Βούλγαρην, νὰ φάγωσιν ἀλλήλους οἱ κομματάρχαι, πρὸς τελείαν αὐτοῦ ἀπαλλαγὴν ἀπὸ τῶν κομμάτων, ἅτινα, μὴ ὑφισταμένων ζητημάτων, δὲν ἔχουσιν οὔτε λόγον ὑπάρξεως, οὔτε ἀποστολὴν ἄλλην ἢ νὰ παρεμποδίζωσι τὴν πρόοδον τοῦ ἔθνους καὶ νὰ διανέμωσιν εἰς τοὺς ἀργοὺς τὸν ἱδρῶτα τῶν ἐργαζομένων.[56] Πλὴν τοῦ Βελισαρίου εἰς οὐδένα ἄλλον Ἕλληνα ἀπεδόθησαν ὅσαι ἐσχάτως τῷ κ. Τρικούπῃ ἀσυμβίβαστοι κακίαι· οὕτως ἐν διαστήματι δύο μηνῶν κατηγορήθη ὅτι ἐθυσίασε χάριν τῆς ἐξουσίας τὰς φιλελευθέρους αὐτοῦ ἀρχὰς καὶ ὅτι αἱ δημοκρατικαὶ αὐτοῦ τάσεις ἐπισπεύδουσι τὴν κατάπτωσιν τοῦ ἑλληνικοῦ θρόνου· ὅτι εἶναι ὑποπόδιον τῆς Ρωσίας, ἀλλὰ καὶ τυφλὸν ὄργανον τῆς ἀγγλικῆς πολιτικῆς· [...] ὅτι λιβανίζει τὸν βασιλέα ὡς βυζαντινὸς κόλαξ καὶ φέρεται πρὸς αὐτὸν ἀγροίκως ὡς βάρβαρος κατακτητής. Ἐκ πάντων τούτων ἀγοοῦμεν τί νὰ πιστεύσωμεν· τοῦτο μόνον γνωρίζομεν θετικῶς ἐκ τῆς Φυσικῆς, ὅτι ὅλα τῆς ἴριδος τὰ χρώματα ὁμοῦ μειγνυόμενα ἀποτελοῦσι τὸ λευκόν.[57] Οὐδεὶς ἱστορικὸς εἶπέ ποτε ὅτι ὕψωσαν τὴν κεφαλὴν μέχρι τοῦ αὐτοκρατορικοῦ διαδήματος ὁ Βιτέλλιος καὶ ὁ Μαξιμῖνος,[58] ἀλλὰ μόνον ὅτι ὑπῆρξε δυστυχὴς ἐποχή, καθ’ ἣν τὸ διάδημα τῆς Ρώμης ἐκυλίετο εἰς τὸν βόρβορον τῶν στρατοπέδων, ὅπου εὕρισκον αὐτὸ οἱ χοῖροι.[59] Οὐδόλως θεωρεῖται προσβεβλημένος, ἂν οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες φρονοῦσι, γράφουσι καὶ κηρύττουσι περὶ αὐτοῦ,[60] ὡς οἱ Γάλλοι περὶ τοῦ Μαζαρίνου, ὅτι γνωρίζει εἰκοσιτέσσαρας τρόπους νὰ προμηθεύεται χρήματα, ἐξ ὧν ὁ τιμιώτερος εἶναι ἡ κλοπή.[61] Ἓν ἥμισυ ἑκατομμύριον νοήμονος καὶ φιλοπόνου λαοῦ, οἰκοῦντος χώραν εὐλογημένην, οἵα ἡ Ἑλλάς, κατηνάλωσεν ὁλόκληρον τεσσαρακονταετίαν εἰς ἀγόνους συζητήσεις περὶ κομμάτων καὶ κομματαρχῶν· ἅπαν δὲ τὸ χρῆμα του, ἀντὶ ἔργων χρησίμων πρὸς πόλεμον ἢ πρὸς εἰρήνην, ἐδαπάνησεν εἰς συντήρησιν κοπαδίου κομματικῶν κηφήνων, χάριν τῶν ὁποίων στέργει τὴν πενίαν, τὴν κακοπραγίαν,[62] καὶ τοὺς ἐμπαιγμοὺς τοῦ κόσμου ὅλου.[63] Βαρὺ ὁπωσδήποτε ἀποβαίνει τὸ θέαμα ὁλοκλήρου τῆς Ἑλλάδος μεταβαλλομένης εἰς λιβάδιον κομματικῆς κτηνοτροφίας.[64] Ἐσφαλμένως, νομίζομεν, παρωμοίασάν τινες τοὺς ἡμετέρους κομματάρχας πρὸς ἀρχηγοὺς ληστρικῶν συμμοριῶν. Τὸ πταῖσμα αὐτῶν εἶναι ὅτι ἐδημιούργησαν τὰς συμμορίας, σήμερον ὅμως ἀντὶ νὰ ἦναι ἀρχηγοὶ αὐτῶν, κατήντησαν ἁπλοὶ μεσῖται, διὰ τῶν ὁποίων αἱ συμμορίαι αὗται διαπραγματεύονται πρὸς τὸ ἔθνος τὰ λύτρα, ἀνθ’ ὧν συγκατανεύουσι νὰ παραχωρήσωσιν αὐτῷ ἀσφάλειαν ζωῆς καὶ περιουσίας.[65] Κυβέρνησις μὴ στέργουσα νὰ τροφοδοτῇ περιττοὺς καὶ νὰ προτιμᾷ πλειστάκις ἀνικάνους, οὐδ’ ἐφ’ ἡμέραν θὰ ἠδύνατο νὰ ζήσῃ κοινοβουλευτικῶς. Οἱ ἀποκλειόμενοι θὰ συνασπίζοντο καὶ θὰ ἤρκει πρὸς ἄμεσον αὐτῆς ἀνατροπὴν τῶν κηφήνων τούτων ὁ βόμβος.[66] Οὐδ’ εἶναι τὸ ἔξοδον τῆς συντηρήσεως αὐτῶν [τῶν κηφήνων] ἡ μόνη ζημία, ἀλλὰ πολὺ μεγαλειτέρα ἡ προερχομένη ἐκ τῆς ριζώσεως εἰς τὸ πνεῦμα παντὸς Ἕλληνος τῆς ἰδέας, ὅτι διὰ τῆς κατοχῆς πτυχίου πάντα τὰ στάδια εἶναι εἰς αὐτὸν ὄχι μόνον προσιτά, ἀλλὰ καὶ ἱκανῶς ἀσφαλέστερα παρὰ εἰς πᾶσαν ἄλλην χώραν, ἀφοῦ ὁ ἀποτυχὼν ὡς ἰατρὸς ἔχει τὴν ἐλπίδα νὰ γείνη ἀστυΐατρος,[67] ὁ στερούμενος πελατείας δικηγόρος ν’ ἀναδειχθῇ δικαστὴς καὶ ὁ μὴ κατορθώσας νὰ μάθῃ γράμματα νὰ διαπρέψῃ παραπλεύρως πλείστων ἄλλων ὡς καθηγητής.[68] Ὅσον εὐκολώτερα πιστεύομεν καὶ ταχύτερα λησμονοῦμεν, τόσον μεγαλειτέρα εἶναι ἡ ἀσυνειδησία ἐκείνων ποὺ μᾶς ἀπατοῦν. Ὅσον πλέον κουτός, ἄκακος καὶ ἀπονήρευτος εἶναι ὁ λαός, τόσον περισσότερον ἔπρεπε νὰ τὸν συμπαθοῦν καὶ νὰ τὸν λυποῦνται, ἀντὶ νὰ νομίζουν πὼς ἡ κουταμάρα καὶ ἡ καλωσύνη του τοὺς δίδει τὸ δικαίωμα νὰ τὸν γδαίρνουν ὡς τὸ κόκκαλο, νὰ τὸν καταδικάζουν εἰς τὴν βρώμαν, τὴν ἀρρώστιαν καὶ τὴν ἀτιμίαν, νὰ φέρνωνται μαζί του καθὼς οἱ ἄκαρδοι ἐκεῖνοι καρραγωγεῖς ποὺ σκοτώνουν τ’ ἄλογα ἀπὸ τὸ πολὺ φόρτωμα καὶ τὸ πολὺ ξύλο γιὰ τὸν λόγο ποὺ δὲν δαγκάνουν καὶ δὲν κλωτσοῦν.[69] Ἂν ἔχῃς μέσα στὸ στῆθος σου καρδία καὶ ὄχι πέτρα, μὴ λὲς πὼς φταίει ὁ λαός, ἀλλὰ φώναξε μαζί μου: «Ἀνάθεμα εἰς τοὺς λαοπλάνους!»[70]. Πρόγραμμα σαφὲς καὶ ὡρισμένον πρῶτος διετύπωσεν ὁ Τρικούπης καὶ ἠκολούθησε καθ᾽ ὅλον αὐτοῦ τὸν βίον ἀπαρεγκλίτως. Τὸ πρόγραμμα τοῦτο δὲν δυνάμεθα κάλλιον νὰ ὁρίσωμεν ἢ λέγοντες ὅτι ἀπέβλεπε πρὸ πάντων εἰς τὴν ἐλάττωσιν τῆς ἀποστάσεως, ἥτις ἐχώριζε τὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τῶν εὐνομουμένων εὐρωπαϊκῶν κρατῶν.[71] Κυβέρνηση Τρικούπη ἀπὸ 3 Μαρτίου 1882. Ἐπαναπρόσληψη Ροΐδη: Τὸ Ὑπουργεῖον τῶν Ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς Δημοσίας Ἐκπαιδεύσεως. Ἐν Ἀθήναις τῇ 5 Μαρτίου 1882. Πρὸς τὸν κ. Ἐμμανουὴλ Ῥοΐδην. Γνωστοποιοῦμεν ὑμῖν ὅτι διὰ Β. Διατάγματος τῇ 4 τοῦ παρόντος ἐκδοθέντος διορίσθητε Ἔφορος τῆς Ἐθν. Βιβλιοθήκης. Ὅθεν προσκαλεῖσθε ἵνα ἀναλάβητε τὰ καθήκοντα ὑμῶν, ἀφοῦ ὀμώσητε ἐνώπιον ἡμῶν ἐν τῷ καταστήματι τοῦ ἐπί τῶν Ἐκκλησιαστικῶν ὑπουργείου τὸν νενομισμένον ὅρκον τῆς ὑπηρεσίας. Ὁ ὑπουργὸς. Κ. Λομβάρδος Τὸ Β ΜΕΡΟΣ τοῦ ἀνθολογίου τχ 73. Περιλαμβάνει τὶς κατηγορίες παραθεμάτων: Περὶ ἔρωτος, Περὶ γυναικῶν, Γράμματα, παιδεία, λογοτεχνία, Φιλοσοφία τῆς ζωῆς, τῆς ἱστορίας καὶ τῆς διπλωματίας. [1] «Ἡ ἑορτὴ τοῦ ὄνου κατὰ τὸν μεσαιῶνα» (1868), Β΄ 10. [2] «Οἱ Καϊνίται» (1867), Α΄ 367. [3] Πρόλογος στὸ βιβλίο τοῦ Ν. Πύργου, Ὁπλομαχητική, ξιφασκία καὶ σπαθασκία (1872). Β΄ 76. [4] «Ἱστορία ὀρνιθῶνος» (1897), Ε΄ 221. [5] Ἀπὸ ἀνέκδοτο λεύκωμα, χ.χ., Ε΄ 368. [6] Ό.π., Ε΄ 371. [7] Ό.π., Ε΄ 372. [8] Ό.π., Ε΄ 372. [9] Ό.π., Ε΄ 372. [10] Ό.π., Ε΄ 375. [11] Ό.π., Ε΄ 376. [12] Ἀσμοδαῖος (5.1.1875), Β΄ 110. [13] «Ἱστορία ὀρνιθῶνος» (1897), Ε΄ 218. [14] Ό.π., Ε΄ 218. [15] Ό.π., Ε΄ 219. [16] «Ὁ νεοσύλλεκτος» (1896), Ε΄ 189. [17] Ἀσμοδαῖος, «Πολιτικὸν δελτίον» (10.8.1875)· δὲν ἀναδημοσιεύεται στὰ Ἅπαντα. [18] Αὐτὸς ποὺ αὐξήθηκε πρόσφατα. [19] «Δραματικὸς ἀγών» (1877), Β΄ 241-242. [20] Jeremy Bentham (1748-1832). Ἄγγλος φιλόσοφος καὶ οἰκονομολόγος, θεωρητικὸς τοῦ ὠφελιμισμοῦ. [21] Ὄπτησις: ψήσιμο. [22] «Ἀριστοτέλης Βαλαωρίτης» (1879), Β΄ 413. [23] Κυμαῖοι: κάτοικοι τῆς ἀρχαίας Κύμης στὴ Μικρὰ Ἀσία· ἡ πόλη ἐθεωρεῖτο κατὰ μία παράδοση πατρίδα τοῦ Ὁμήρου. [24] Ἀπὸ ἀνέκδοτο λεύκωμα, χ.χ., Ε΄ 370. [25] «Σκέψεις μισανθρώπου», Ἐφημερὶς (4.7.1882)· δὲν ἀναδημοσιεύεται στὰ Ἅπαντα. [26] Στηλιτικά: Περίοδος πολιτικῆς ἀνωμαλίας (1874). Προκλήθηκε ἀπὸ τὴν κυβέρνηση Δ. Βούλγαρη, ποὺ κατόρθωσε νὰ διατηρήσει τὴν ἐξουσία μὲ πλαστὴ ἀπαρτία στὴ Βουλή. [27] Ὀφθαλμία: ἀσθένεια τῶν ματιῶν. [28] Πάρεργα (1885), Ε΄ 365. [29] Ἄθυρμα: παιχνίδι· τέρψη. [30] Ἐσθής: γυναικεῖο φόρεμα. [31] Worth: παρισινὸς οἶκος μόδας. [32] Κύμβαλον: ἐνν. κλειδοκύμβαλον, πιάνο. [33] Errard: γαλλικὸς οἶκος κατασκευῆς πιάνων· ἔκλεισε τὸ 2013. [34] Πάρεργα (1885), Ε΄ 365. [35] Ἑσπέριος: τῆς δυτικῆς Εὐρώπης. [36] «Βιβλιοθήκη Μαρασλῆ» (1897), Ε΄ 233. [37] Ματαιόσπουδος: ὁ ἀσχολούμενος μὲ ἀνωφελῆ πράγματα. [38] «Ἡ πολιτικὴ ἐν Ἑλλάδι ρητορεία» (1896), Ε΄ 185. [39] Ό.π. [40] Μαρμαρυγή: λάμψη, ἀκτινοβολία. [41] Ἐν ἀκαρεῖ: πάραυτα, ἀκαριαία. [42] Θρέμμα: δημιούργημα, πλάσμα. [43] «Ἡ κ. Μαρία Μηστροβάκη ἐν τῷ Ruy-Blas» (1882), Γ΄ 130. [44] Ό.π., Γ΄ 131. [45] Ἐπιστολὴ με ἄγνωστο ἀποδέκτη (γρ. 1896), Ε΄ 436. [46] «Ἱστορία ἑνὸς τουφεκισμοῦ» (1896), Ε΄ 162. [47] «Τὸ παράπονο τοῦ νεκροθάπτου» (1895), Ε΄ 91. [48] Ἀσμοδαῖος, 30.3.1875, «Ὀστρακολογία», Β΄ 120. [49] Ἀσμοδαῖος, «Σκνίπες», 20.4.1875, Β΄ 128. [50] ποὺ γνωρίζουν (εἰδότων < οἶδα = γνωρίζω). [51] Ἀσμοδαῖος, «Πολιτικὸν δελτίον», 8.6.1875, Β΄ 138. [52] τὸ ἀνάπαλιν: τὸ ἀντίστροφο. [53] Ό.π., Β΄ 138. [54] Δημήτριος Βούλγαρης: πολιτικὸς τῆς νεότερης Ἑλλάδας. Κατὰ τὴν τελευταία πρωθυπουργία του προκάλεσε μεγάλες ἀναταραχὲς (Στηλιτικὰ) καὶ ἀναγκάστηκε νὰ παραιτηθεῖ (1875). Ἐπροσωπεῖ τὰ πολιτικὰ ἤθη ποὺ κυριάρχησαν στὴν Ἑλλάδα πρὶν ἀπὸ τὸν Χαρίλαο Τρικούπη. [55] Ἀσμοδαῖος, «Νεκρολογία», 1.5.1875, Β΄139. [56] Ό.π. [57] Ἀσμοδαῖος, 22.6.1875, Β΄ 141. [58] Βιτέλλιος (15-69 μ.Χ.): Ρωμαῖος αὐτοκράτορας, ποὺ ἡγεμόνευσε ἐπὶ ὀκτὼ μῆνες. Διακρίθηκε γιὰ τὴν ἀκολασία καὶ τὴ σκληρότητά του. Μαξιμῖνος (270-313 μ.Χ.). Ρωμαῖος αὐτοκράτορας ποὺ διακρίθηκε ἐπίσης γιὰ τὴν σκληρότητά του. [59] Ἀσμοδαῖος, «Ὀνολογία», 29.6.1875, Β΄ 141-142. [60] Πρόκειται γιὰ τὸν Βασίλειο Νικολόπουλο, γαμπρὸ τοῦ Δ. Βούλγαρη. Διετέλεσε ἐπανειλημμένως ὑπουργός. Κατηγορήθηκε γιὰ δωροληψία καὶ καταδικάστηκε σὲ φυλάκιση. [61] Ἀσμοδαῖος, «Ὀνολογία», 29.6.1875, Β΄ 144. [62] Κακοπραγία: δυστυχία. [63] Ἀσμοδαῖος, «Πολιτικὸν δελτίον», 10.8.1875, Β΄ 153. [64] Ἀσμοδαῖος, «Τριανδρολόγιον», 21.12.1875, Β΄ 170. [65] Ἀσμοδαῖος, ἀπὸ τὸ τελευταῖο ἄρθρο, 11.7.1876, Β΄ 201. [66] «Αγών περὶ ὑπάρξεως», 1894, Ε´ 14. [67] Ἀστυΐατρος: ἀστίατρος, γιατρὸς διορισμένος ἀπὸ τὶς ἀστυνομικὲς ὑπηρεσίες γιὰ τὸν ἔλεγχο τῆς ὑγιεινῆς σὲ δημοσίους χώρους. [68] «Ἀγὼν περὶ ὑπάρξεως», 1894, Ε´ 14. [69] «Τὸ παράπονο τοῦ νεκροθάπτου», 1895, Ε´ 9. [70] «Τὸ παράπονο τοῦ νεκροθάπτου», 1895. [71] [Χαρίλαος Τρικούπης], 1900, Ε´ 297.

Σύνδεση