Η πολιτική αρθρογραφία του Εμμανουήλ Ροΐδη

Η πολιτική αρθρογραφία του Εμμ. Ροΐδη παραμένει ακόμη στο μεγαλύτερο μέρος της άγνωστη, παρότι οι εκδότες του έχουν επισημάνει συχνά τη σημασία και την αξία της. Από στοιχεία που υπάρχουν στο Αρχείο του Ροΐδη στην Ακαδημία Αθηνών μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Ανδρέας Ανδρεάδης, πρώτος εκδότης και βιογράφος του Ροΐδη, κατέβαλε σημαντικές προσπάθειες για να εντοπίσει τα πολιτικά άρθρα του και συγκέντρωσε αρκετά στοιχεία που παραθέτει στο «Βιογραφικόν Σημείωμά» του για τον Ροΐδη.[1] Στην έκδοσή του όμως, λόγω έλλειψης χώρου, συμπεριέλαβε μόνο λίγα πολιτικά άρθρα από τον Ασμοδαίο και μία από τις ετήσιες επιθεωρήσεις της Ώρας.[2] Ο Άλκης Αγγέλου, αναγνωρίζοντας επίσης την ανάγκη να συγκεντρωθεί η πολιτική αρθρογραφία του Ροΐδη, ανήγγειλε σε σημείωμά του στην έκδοση των ροϊδικών Σκαλαθυρμάτων ότι σχεδίαζε να συμπληρώσει την έκδοση των Απάντων «και με 6ο τόμο που θα περιλάβει τα πολιτικά κείμενα του Ροΐδη, όσα δεν έχουν θησαυριστεί» και ότι τον τόμο επιμελείται ο ίδιος σε συνεργασία με τον Θεόδωρο Σωτηρόπουλο. Δυστυχώς όμως, για λόγους που δεν γνωρίζω, ο έκτος αυτός τόμος δεν εκδόθηκε ποτέ.[3] Από τα στοιχεία που συγκέντρωσε ο Ανδρεάδης γνωρίζουμε ότι ο Ροΐδης ξεκίνησε τη δημοσιογραφική δράση του δημοσιεύοντας άρθρα στην εφημερίδα Αυγή, συνεργάστηκε με τη γαλλόφωνη εφημερίδα La Grèce, της οποίας υπήρξε και συντάκτης για λίγους μήνες το 1870, υπήρξε συντάκτης του Ασμοδαίου (1875-1876), ένας από τους βασικούς αρθρογράφους της τρικουπικής Ώρας και ανταποκριτής εξ Αθηνών δύο εφημερίδων της ομογένειας, της Νέας Ημέρας της Τεργέστης και του Ταχυδρόμου της Κωνσταντινούπολης. Από την εκτεταμένη αυτή αρθρογραφία έχει ερευνηθεί η συνεργασία του στην Αυγή και στη La Grèce από την Αθηνά Γεωργαντά στο βιβλίο της Εμμανουήλ Ροΐδης. Η πορεία προς την Πάπισσα Ιωάννα (Αθήνα, Ιστός, 1993), όπου θησαυρίζονται όσα κείμενα κατέστη δυνατόν να ταυτιστούν. Μένει όμως ακόμη να εντοπιστεί, κατά το δυνατόν, ο κύριος όγκος της πολιτικής αρθρογραφίας του στην τρικουπική Ώρα, και οι ανταποκρίσεις του στη Νέα Ημέρα της Τεργέστης και στον Ταχυδρόμο Κωνσταντινουπόλεως.[4] Το εγχείρημα παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες, γιατί τα πολιτικά αυτά κείμενα είναι ανυπόγραφα και ο Ανδρεάδης δεν δίνει χρονικά όρια για τη συνεργασία του Ροΐδη στις τρεις αυτές εφημερίδες. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν αρκετά αρχειακά στοιχεία και πληροφορίες στον Τύπο της εποχής που μπορούν να μας προσανατολίσουν και να μας επιτρέψουν να εντοπίσουμε τουλάχιστον ένα σημαντικό αριθμό τους. «Ώρα» Η Ώρα, επίσημο όργανο του τρικουπικού κόμματος ή του πέμπτου κόμματος, όπως το ονόμαζαν τη δεκαετία του 1870, πριν διαμορφωθεί ο δικομματισμός της δεκαετίας του 1880, κυκλοφορούσε καθημερινά από τον Νοέμβριο του 1875 έως τις αρχές του 1891. Συχνά επαναλαμβάνεται στη βιβλιογραφία μια πληροφορία που δίνει ο Παλαμάς, ότι ο Ροΐδης υπήρξε αρχισυντάκτης της Ώρας. Η πληροφορία δεν αποκλείεται να αληθεύει για κάποια από τις περιόδους κυκλοφορίας της εφημερίδας, ωστόσο η ως τώρα έρευνά μου δεν έχει αποδώσει στοιχεία που να την επιβεβαιώνουν. Στις εφημερίδες της εποχής ως διευθυντής της Ώρας αναφέρεται ο Γεώργιος Αναγνωστόπουλος, συμπατριώτης του Τρικούπη και πολύ κοντινός του άνθρωπος, ο οποίος χειρίζεται όλα τα ζητήματα οργάνωσης και διαχείρισης της εφημερίδας, αλλά ο ίδιος φαίνεται να μην αρθρογραφεί. Ο τίτλος του αρχισυντάκτη αποδίδεται από τις αντίπαλες εφημερίδες στον ίδιο τον Χ. Τρικούπη, ωστόσο δεν αποκλείεται στην περίπτωσή του ο όρος να μην χρησιμοποιείται κυριολεκτικά, αλλά καταχρηστικά. Όπως κι αν έχουν όμως τα πράγματα, το σίγουρο είναι ότι ο Ροΐδης υπήρξε ένας από τους βασικούς αρθρογράφους που εκ περιτροπής έγραφαν το κύριο άρθρο της εφημερίδας. Η ύπαρξη κύριου άρθρου στην πρώτη σελίδα της Ώρας δεν ήταν σταθερή, αλλά εξαρτιόταν από τις πολιτικές συνθήκες. Έτσι, το 1878 που το ενδιαφέρον είναι στραμμένο προς τη διεθνή διπλωματική σκηνή, τη θέση του κύριου άρθρου καταλαμβάνουν κυρίως ανταποκρίσεις από ξένες πρωτεύουσες και μεταφράσεις άρθρων ευρωπαϊκών εφημερίδων, ενώ με την επικράτηση πολιτικής σταθερότητας μετά τις εκλογές του 1887 το κύριο άρθρο σχεδόν εξαφανίζεται. Τα κύρια άρθρα, αντιθέτως, πυκνώνουν όταν οξύνεται η πολιτική αντιπαράθεση, όπως πριν και μετά τις εκλογές ή σε περιόδους κρίσης στην εξωτερική πολιτική. Όταν υπάρχει κύρια αρθρογραφία, αυτή συντάσσεται εκ περιτροπής από μια ομάδα πολιτευτών του κόμματος ή δημοσιογράφων που πρόσκεινται στο κόμμα, για την οποία οι αντίπαλες εφημερίδες χρησιμοποιούν τον όρο «οἱ περὶ τὴν Ὥραν». Η σύνθεση της ομάδας αυτής ποικίλλει κατά περιόδους, σταθερό μέλος της όμως είναι πάντα ο ίδιος ο Χαρίλαος Τρικούπης. Από τους πλέον σταθερούς είναι και ο Εμμανουήλ Ροΐδης. Άλλα πρόσωπα που εναλλάσσονται συχνά στη συγγραφή του κύριου άρθρου είναι οι Αναστάσιος Βυζάντιος, Νικόλαος Μαυροκορδάτος, Κωνσταντίνος Λομβάρδος, Στέφανος Δραγούμης, Ανάργυρος Σιμόπουλος κ.ά. Οι πένες που ξεχωρίζουν για το εξαιρετικό ύφος τους είναι σίγουρα αυτές του Ροΐδη και του Βυζάντιου. Από τη συνεργασία του Ροΐδη στην Ώρα, γνωρίζουμε κυρίως τις δώδεκα ετήσιες επιθεωρήσεις του για τα έτη 1878-1890.[5] Ο χώρος δεν μου επιτρέπει να παρουσιάσω εδώ τα ποικίλα στοιχεία που μας βοηθούν να ταυτοποιήσουμε ένα μεγάλο μέρος κι από την υπόλοιπη αρθρογραφία του στη συγκεκριμένη εφημερίδα. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές, η ως τώρα έρευνά μου έχει δείξει ότι συνεργάζεται με την Ώρα ήδη από την αρχή της κυκλοφορίας της, η συνεργασία του όμως αποκτά σταθερότερο χαρακτήρα από το 1879 και μετά, όταν γίνεται πλέον ένας από τους βασικούς συντάκτες των κύριων άρθρων, ξεκινώντας από τις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 1879. Την πρωτοχρονιά της ίδιας χρονιάς, άλλωστε, ξεκινά και τη σειρά των ετήσιων επιθεωρήσεων. Η πυκνότητα της συμμετοχής του Ροΐδη στη συγγραφή του κύριου άρθρου της εφημερίδας μπορεί να φανεί από τη δήλωση του ίδιου στο σημειωματάριο που χρησιμοποιούσε κατά την ανάρρωση από το ατύχημά του το 1885, ότι έγραψε στην Ώρα «ὑπὲρ τὰ πενῆντα» άρθρα.[6] Ο αριθμός αυτός σίγουρα δεν αφορά το σύνολο της αρθρογραφίας του στην Ώρα επί μία δεκαετία, αλλά μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, που πιθανότατα είναι το διάστημα από το ξέσπασμα της κυβερνητικής κρίσης και την προκήρυξη εκλογών στις αρχές Φεβρουαρίου του 1885 ως το ατύχημά του στα τέλη Ιουλίου του 1885. Κατά την κρίσιμη αυτή περίοδο, δημοσιεύονται κύρια άρθρα σε καθημερινή βάση στην πρώτη σελίδα της Ώρας, όχι μόνο κατά την προεκλογική περίοδο αλλά και μετεκλογικά μετά τη νίκη του Δηλιγιάννη, σε αντίθεση με την πιο αραιή εμφάνιση κύριων άρθρων κατά τα δύο προηγούμενα έτη της κυβέρνησης Τρικούπη. Είναι λογικό, επομένως, να υποθέσουμε ότι με τη δήλωσή του αυτή ο Ροΐδης καταμετρά τη συνεισφορά του σε αυτόν τον πρόσφατο αγώνα, αναδεικνύοντας την πολυάριθμη δική του αρθρογραφία σε αντίθεση με εκείνη του Αριστείδη Βαμπά, ο οποίος «ἐξηντλήθη μετὰ 3 ἄρθρα». Ο Εμμ. Ροΐδης. Φωτ. Η Πρόοδος (Le Progres, Societé Hellenique de Photographie), Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Όπως είναι φυσικό τα κύρια άρθρα της Ώρας στοχεύουν να υπερασπιστούν την πολιτική του τρικουπικού κόμματος, όταν αυτό βρίσκεται στην κυβέρνηση, και να αντιπολιτευτούν την κυβέρνηση, όταν ο Τρικούπης βρίσκεται στην αντιπολίτευση, ενώ δεν λείπουν και οι αναγκαίες προσαρμογές της επιχειρηματολογίας ανάλογα με τις περιστάσεις. Συχνά επίσης αναπτύσσουν διάλογο με αντίπαλες εφημερίδες, κυρίως με το Εθνικόν Πνεύμα του Αλ. Κουμουνδούρου και την Πρωία του Θ. Δηλιγιάννη, σχολιάζοντας άρθρα τους ή απαντώντας σε αυτά. Ο Ροΐδης υιοθετεί κι αυτός τις τακτικές αυτές, ωστόσο μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι περιπτώσεις που στα άρθρα του εκφράζει και κάποιες γενικότερες σκέψεις για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, οι οποίες μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για την πολιτική φυσιογνωμία του αυτή την εποχή, σε συνδυασμό με τα πολιτικά άρθρα του στον Ασμοδαίο.[7] Όσον αφορά το ζήτημα της μορφής του πολιτεύματος, ο Ροΐδης σίγουρα δεν ανήκει στους ριζοσπάστες και οπαδούς της αβασίλευτης δημοκρατίας.[8] Παρά όμως την κριτική που ασκεί στα παθολογικά φαινόμενα που παρουσιάζει ο ελληνικός κοινοβουλευτισμός, στη συναλλαγή, τη διαφθορά και την έλλειψη πολιτικών αρχών των πολιτικών κομμάτων, στην πολιτική ανωριμότητα του ελληνικού εκλογικού σώματος, δεν ανήκει ούτε στην κατηγορία των αντιδραστικών που αντιμάχονται τον κοινοβουλευτισμό. Όπως το θέτει ο ίδιος στο τέλος της μελέτης του «Πέτρος ο Β’ της Βρασιλίας» προτιμά το πολίτευμα το «διχάζον εἰς δύο ἴσα μέρη τὴν ἐξουσίαν», στον βασιλιά και το κοινοβούλιο. Από αυτούς τους δύο θεσμούς περιμένει να εργαστούν δυναμικά για τον εκσυγχρονισμό των πολιτικών θεσμών στην Ελλάδα, δεδομένου μάλιστα ότι τα θέματα της εξωτερικής πολιτικής πιέζουν και δεν επιτρέπουν να αναμένουμε την ωρίμανση σε βάθος χρόνου του ελληνικού πολιτικού συστήματος και των εκλογέων. Είναι προφανές, όμως, ότι την περίοδο που αρθρογραφεί στην Ώρα στηρίζει τις ελπίδες του για εξυγίανση του ελληνικού πολιτικού συστήματος κυρίως στην εκσυγχρονιστική πολιτική του Τρικούπη. Από αυτή την άποψη είναι ενδεικτικός ο τρόπος με τον οποίο υπερασπίζεται σε άρθρο του στην Ώρα (27.5.1886) τη μεταρρύθμιση του εκλογικού νόμου εκ μέρους της κυβέρνησης Τρικούπη το 1886, που οδήγησε σε μείωση του αριθμού των βουλευτών και θέσπιση της ευρείας εκλογικής περιφέρειας, με στόχο να περιοριστούν οι πελατειακές σχέσεις μεταξύ βουλευτή και εκλογέων και τα ρουσφέτια, ένα μέτρο που θα μπορούσε να ερμηνευτεί και ως μείωση της δύναμης του κοινοβουλίου: «[…] Ἂν ἔμεινεν ὀνόματι ἄμεσος, ἀπὸ πολλοῦ ἤδη κατήντησε πράγματι ἔμμεσος ἡ παρ’ ἡμῖν ἐκλογὴ τοῦ βουλευτοῦ, ἡ δὲ ἐκ τῆς ἐμμεσότητος ταύτης ζημία συνίσταται εἰς τὸ ὅτι, ὁ μὲν πρωτοβάθμιος οὕτως εἰπεῖν ἐκλογεὺς εἶναι ἀνίκανος νὰ ἐκτιμήσῃ, ὁ δὲ ψηφοκάπηλος ἱκανώτατος νὰ ἐκμεταλλευθῇ τῶν ψήφων τὴν ἀξίαν. Τοῦτο λέγοντες, οὐδόλως συμμεριζόμεθα τὴν γνώμην τῶν θεωρούντων τοῦ πρώτου τὴν ἀνικανότητα ὡς ἐπιχείρημα κατὰ τῆς καθολικῆς ψήφου. Μόνον τῷ ὄντι ἀποτέλεσμα τοῦ περιορισμοῦ τοῦ ἐκλογικοῦ δικαιώματος θὰ ἦτο νὰ στερηθῶσιν οἱ ἁπλοϊκοὶ ἐκλογεῖς καὶ αὐτοῦ τοῦ ὅσον δήποτε πενιχροῦ ἀνταλλάγματος, τὸ ὁποῖον καταβάλλεται αὐτοῖς κατ’ ἀνάγκην παρὰ τοῦ μεταπράτου ψήφων. Ἂν ἡ Ἑλλὰς εἶχε καιρὸν νὰ περιμένῃ, ὁ φυσικώτερος καὶ ριζικώτερος ἴσως τρόπος θεραπείας τοῦ κακοῦ θὰ ἦτο ὁ δυνάμενος νὰ ἐπέλθῃ ἐκ τῆς προϊούσης ἀναπτύξεως τοῦ ἕλληνος ἐκλογέως διδασκομένου ὑπὸ τῆς πείρας νὰ διαθέτῃ ὑπὲρ αὑτοῦ τὴν ψῆφον, ἣν ἀπεμπολεῖ. Ἀλλ’ αἱ περιστάσεις δὲν συγχωροῦσιν ἡμῖν δυστυχῶς νὰ περιμένωμεν. Ἐνῷ τῷ ὄντι ὁ καθ’ ἑκάστην ὀγκούμενος ἐξωτερικὸς κίνδυνος ἐπιβάλλει τὴν ταχίστην καὶ ὑπερτάτην ἔντασιν τῶν δυνάμεων τῆς χώρας, τὰς δυνάμεις ταύτας εἴπερ ποτὲ ἄλλοτε παραλύει ἡ ἐσχάτως κορυφωθεῖσα κακοήθεια τοῦ νεμομένου τὸ πολίτευμα ἡμῶν ἕλκους. […]». Όσον αφορά την εξωτερική πολιτική, ο Ροΐδης ακολουθεί την τρικουπική γραμμή, ότι η Ελλάδα θα πρέπει προηγουμένως να εκσυγχρονιστεί και να αποκτήσει τα αναγκαία υλικά εφόδια προτού επιχειρήσει την επέκτασή της και την πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας. Ωστόσο, για τα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής περισσότερα στοιχεία μάς παρέχουν οι ετήσιες επιθεωρήσεις του, παρά η υπόλοιπη αρθρογραφία του. «Νέα Ημέρα» Τεργέστης Η Νέα Ημέρα, η οποία διαδέχτηκε από τον Δεκέμβριο του 1874 την Ημέρα που ίδρυσε ο Ιωάννης Ισιδωρίδης Σκυλίτσης, εκδιδόταν στην Τεργέστη μια φορά την εβδομάδα από τον Αλέξανδρο Βυζάντιο, ενώ ανταποκριτής της στην Αθήνα ήταν ο αδελφός του Αναστάσιος Βυζάντιος. Για να εντοπίσει τη συνεργασία του Ροΐδη στη συγκεκριμένη εφημερίδα ο Ανδρεάδης απευθύνθηκε στον ανεψιό των αδελφών Βυζάντιων, Ιω. Χαλκοκονδύλη, ο οποίος συνέχισε την έκδοση της εφημερίδας στην Αθήνα. Η χειρόγραφη απάντηση του τελευταίου σώζεται στο Αρχείο του Ροΐδη: «Γνωρίζω ἐξ ἀκοῆς ὅτι ὁ Ροΐδης εἶχε ἀντικαταστήσει τὸν θεῖον Ἀναστάσην εἰς τὴν ἀνταπόκρισιν ἐξ Ἀθηνῶν, ὅταν ὁ θεῖος Ἀναστάσης διωρίσθη εἰς Σόφιαν. Λεπτομέρειες δὲν μοῦ εἶναι γνωστές, διότι ὁ θεῖος Ἀλέκος συστηματικῶς οὔτε βιβλία ἐκράτει οὔτε ἐπιστολάς. Ι.Χ.» Με βάση τα παραπάνω στοιχεία και γνωρίζοντας ότι ο διορισμός του Αναστάσιου Βυζάντιου ως Γενικού Προξένου στη Σόφια από την κυβέρνηση Τρικούπη έγινε τον Μάιο του 1880, είναι εύκολο να προσδιοριστεί ότι οι ανταποκρίσεις του Ροΐδη άρχισαν από το φύλλο αρ. 286 της 24.5/5.6.1880. Ο Ροΐδης έστελνε μία ανταπόκριση κάθε εβδομάδα για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, αλλά η συνεργασία δεν κράτησε για πολύ και τερματίστηκε μετά από μερικούς μήνες, με τελευταία την ανταπόκριση του φύλλου αρ. 300 της 30.8/11.9.1880. Στην Αθήνα υπήρξε η φήμη ότι η διεύθυνση της εφημερίδας απέπεμψε τον Ροΐδη από ανταποκριτή, ίσως λόγω του έντονα φιλοτρικουπικού χαρακτήρα των ανταποκρίσεών του. Ο Αλέξανδρος Βυζάντιος όμως με σημείωμά του στο φύλλο αρ. 309 (1/13.11.1880) της Νέας Ημέρας θα διαψεύσει ότι υπήρξε αποπομπή, θα επιβεβαιώσει όμως παράλληλα ότι υπήρξαν και κάποιες διαφωνίες: «Ἀθηναϊκόν τι φύλλον ἀνέφερεν ὅτι ὁ κ. Ροΐδης “χρηματίσας ἐπί τινας ἑβδομάδας ἀνταποκριτὴς τῆς Ἡμέρας, ἀπεβλήθη ὑπὸ τῆς ἐφημερίδος”. Τὴν καταγγελίαν ταύτην, καθὸ ὅλως ἀνυπόστατον, δὲν δυνάμεθα νὰ παρέλθωμεν ἄνευ ἀναιρέσεως. Ὁσάκις ὁ κ. Ροΐδης ἐτίμησε τὴν Ἡμέραν διὰ τῆς συνεργασίας του, τὰς ἐπιστολὰς αὐτοῦ, καίπερ μὴ συμμεριζόμενοι πάσας τὰς περὶ προσώπων καὶ πραγμάτων κρίσεις του, ἐφιλοξενήσαμεν προθύμως εἰς τὰς ἡμετέρας στήλας, καθὸ συντεταγμένας μετὰ τῆς διακρινούσης τὸν διαπρεπῆ λόγιον εὐφυΐας καὶ χάριτος. Κάλαμος οἷος ὁ τοῦ κ. Ροΐδου δὲν εἶναι ἐξ ἐκείνων, ὧν τὴν συνεργασίαν ἀποβάλλουσι συντάκται ἐφημερίδων κηδόμενοι τῶν συμφερόντων των». Ο Βυζάντιος αφήνει να εννοηθεί ότι ο Ροΐδης από μόνος του διέκοψε τη συνεργασία, μόνο υποθέσεις όμως μπορούμε να κάνουμε για τους λόγους που οδήγησαν σε κάτι τέτοιο. Ίσως έπαιξαν ρόλο οι υποχρεώσεις του ως Εφόρου της Εθνικής Βιβλιοθήκης; Πάντως από την μέχρι τώρα έρευνά μου προκύπτει ότι ο Ροΐδης δεν συνεργάστηκε ξανά με τη Νέα Ημέρα. «Ταχυδρόμος» Κωνσταντινουπόλεως Ο Ταχυδρόμος, εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης που κυκλοφορούσε έξι φορές την εβδομάδα, ξεκίνησε την κυκλοφορία του στις 16.4.1898 με διευθυντή και ιδιοκτήτη τον Δ. Α. Βελλή. Ο Ροΐδης υπήρξε εξ αρχής συνεργάτης της στέλνοντας περίπου δύο φορές την εβδομάδα ανταποκρίσεις για την ελληνική πολιτική κατάσταση, ενώ έτερος εξ Αθηνών ανταποκριτής, που είχε αναλάβει να στέλνει χρονογραφήματα, ήταν ο Μπάμπης Άννινος, ο οποίος υπέγραφε με το ψευδώνυμο «Ηρώδης ο Αττικός». Η συνεργασία του Ροΐδη κράτησε μέχρι το φύλλο της 13.9.1900 και περιλαμβάνει συνολικά 172 ανταποκρίσεις. Στη συνέχεια, την πολιτική ανταπόκριση εξ Αθηνών αναλαμβάνει κάποιος που υπογράφει με το ψευδώνυμο «Παρατηρητής», ο οποίος σίγουρα δεν είναι πλέον ο Ροΐδης, όπως φαίνεται και μόνο από το γεγονός ότι η αρθρογραφία του συνεχίζεται και μετά το 1904 που ο Ροΐδης πεθαίνει. Οι λόγοι που οδήγησαν στην διακοπή της συνεργασίας δεν είναι γνωστοί, ενδέχεται όμως να είχαν κάποια σχέση με οικονομικά ζητήματα, γιατί στο Αρχείο του Ροΐδη σώζεται επιστολή του διαχειριστή της εφημερίδας Γ. Α. Βελλή προς τον Ροΐδη με ημερομηνία 30.6.1900, στην οποία απολογείται για την καθυστέρηση της μισθοδοσίας του και υπόσχεται ότι το ζήτημα λίαν προσεχώς θα κανονιστεί. Οι πολιτικές ανταποκρίσεις του Ροΐδη στη συγκεκριμένη εφημερίδα συμπίπτουν με μια αρκετά κρίσιμη περίοδο για την Ελλάδα μετά την ήττα στον πόλεμο του 1897. Η Ελλάδα όχι μόνο είναι οικονομικά χρεωκοπημένη και υπό Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο, αλλά επιπλέον το κύρος της βασιλικής εξουσίας και των κομμάτων έχει τρωθεί σημαντικά από τη συμπεριφορά τους πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου. Κυριαρχεί γι’ αυτό πάλι στον δημόσιο λόγο η συζήτηση για την παθολογία του ελληνικού πολιτικού συστήματος, που θεωρείται ότι ευθύνεται για την καταστροφή, ενώ επιτακτικό είναι το αίτημα για μεταρρυθμίσεις. Ως παθολογικά στοιχεία επισημαίνονται συνήθως, όπως και σε ανάλογες κρίσεις στο παρελθόν (π.χ. Στηλιτικά του 1875), η πρόωρη και ανεπιτυχής μεταφύτευση ξένων θεσμών στην Ελλάδα, η κακή λειτουργία του ελληνικού κοινοβουλευτισμού, η βουλευτοκρατία, η συναλλαγή και το κομματικό κράτος. Ο Γεώργιος θα εκμεταλλευτεί αυτό το κλίμα, προκειμένου να αναβαθμίσει το κύρος της βασιλικής εξουσίας, και θα τεθεί επικεφαλής του πολέμου κατά της συναλλαγής και της κομματοκρατίας, ενώ θα προχωρήσει και σε μια σειρά επεμβάσεων στην πολιτική ζωή, χρησιμοποιώντας ως άλλοθι τη διασταλτική ερμηνεία των συνταγματικών δικαιωμάτων του Θρόνου. Τα κόμματα με τη σειρά τους θα προσπαθήσουν να διασωθούν υποσχόμενα μεταρρυθμίσεις. Ο Ροΐδης με τις πολιτικές ανταποκρίσεις του εντάσσεται πλήρως σε αυτό το κλίμα κριτικής του άκρατου κοινοβουλευτισμού, της βουλευτοκρατίας και της συναλλαγής, εκφράζοντας απόψεις που είχε υποστηρίξει και παλιότερα. Βλέπει επίσης θετικά τις παρεμβάσεις του Γεωργίου στην πολιτική ζωή, θεωρώντας ότι η βασιλική εξουσία είναι η μόνη που μπορεί να αποτελέσει ανάχωμα στην ακολασία των κομμάτων, έστω κι αν οι ενέργειές της κινούνται στα όρια του Συντάγματος. Άλλωστε έναν τέτοιο ρόλο επιχείρησε να υποδείξει στον βασιλιά και παλιότερα, το 1876, με τη μελέτη του «Πέτρος ο Β’ της Βρασιλίας», ζωγραφίζοντας το πορτραίτο ενός βασιλιά που δεν βασιλεύει μόνο, αλλά και κυβερνά. Παράλληλα όμως υποστηρίζει τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες των κυβερνήσεων Αλ. Ζαΐμη και Γ. Θεοτόκη, ενώ θετικές είναι οι κρίσεις του για τους περισσότερους πολιτικούς άνδρες της περιόδου, με εξαίρεση τον Θ. Δηλιγιάννη, που είναι μόνιμος στόχος της κριτικής του, σχεδόν ως προσωποποίηση της συναλλαγής. Επιπλέον όμως, τα άρθρα της περιόδου αυτής μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε και κάποια εξέλιξη σε μερικές απόψεις του Ροΐδη, που είναι αναμενόμενη, αν λάβουμε υπόψη μας πόσο έχουν μεταβληθεί στο μεταξύ οι συνθήκες. Έτσι, ενώ παλιότερα υποστήριζε ότι κοινωνικό πρόβλημα ουσιαστικά δεν υπάρχει στην Ελλάδα, με τις νέες συνθήκες που επικρατούν στη χρεωκοπημένη Ελλάδα είναι αδύνατο να μην σχολιάσει την πτώση του βιοτικού επιπέδου των λαϊκότερων τάξεων. Επαγγελματίας δημοσιογράφος Ο όγκος της παραπάνω δημοσιογραφικής εργασίας δείχνει ότι ο Ροΐδης δεν ανήκει, τουλάχιστον από ένα σημείο και μετά, στην κατηγορία των μεγαλοαστών λογίων που ασχολούνται περιστασιακά με τη δημοσιογραφία, όπως π.χ. ο Άγγελος Βλάχος. Αντιθέτως, η οικονομική καταστροφή της περιουσίας του λόγω των μετοχών του Λαυρίου στα μέσα της δεκαετίας του 1870, τον ανάγκασε, για μακρά χρονικά διαστήματα, να ασχοληθεί επαγγελματικά με την δημοσιογραφία για λόγους βιοπορισμού, όπως και σημαντικός αριθμός άλλων λογίων και λογοτεχνών στις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι., όταν οι περισσότερες εφημερίδες είχαν γίνει πλέον καθημερινές. Άλλωστε, το ίδιο βιοποριστικό κίνητρο έπαιξε σημαντικό ρόλο και για τη δημοσίευση διηγημάτων και μεταφράσεών του σε εφημερίδες και περιοδικά κατά τη δεκαετία του 1890 και για τη συμμετοχή του σε κάποια εκδοτικά εγχειρήματα, όπως είναι η συγγραφή άρθρων για το Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν των Μπαρτ και Χιρστ ή η μετάφραση της Ιστορίας της Αγγλίας του Macaulay για τη «Βιβλιοθήκη Μαρασλή». Κατά τη δεκαετία του 1880 μάλιστα η επαγγελματική ενασχόληση με την πολιτική δημοσιογραφία κυριάρχησε τόσο πολύ στη ζωή του Ροΐδη, ώστε εκτόπισε κάθε άλλη δραστηριότητα, αφού ελάχιστα είναι τα μη δημοσιογραφικά κείμενα που παρήγαγε κατά τη δεκαετία αυτή. [1] Ανδρ. Ανδρεάδης, Ροϊδικά Μελετήματα 1911-1934, φιλ. επιμ. Παν. Μουλλάς, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010, σ. 75-6, 98-106, 113-115. [2] Στον πρόλογο του έβδομου τόμου της έκδοσης των έργων του Ροΐδη σημειώνει ο Ανδρεάδης για την επιλογή των άρθρων του Ασμοδαίου: «εἴχομεν κυριολεκτικῶς τὸ μαρτύριον τῆς ἐκλογῆς· διότι τοῦτο μὲν πάντα σχεδὸν τὰ ἄρθρα ἦσαν ἄξια λόγου, τοῦτο δὲ ὁ διαθέσιμος χῶρος ἦτο λίαν μεμετρημένος», και προσθέτει σε σημείωση «καθὼς (ἐνν. ἄξιαι λόγου ἦσαν) καὶ αἱ πλεῖσται τῶν εἰς τὴν Τεργεσταίαν Ἡμέραν ἢ τὸν βυζαντινὸν Ταχυδρόμον σταλεισῶν ἀνταποκρίσεων», Ανδρεάδης, ό.π., σ. 167. [3] Εμμ. Ροΐδης, Σκαλαθύρματα, επιμ. Άλκης Αγγέλου, Εστία, Αθήνα 2005, σ. κστ΄. [4] Ο εντοπισμός της ροϊδικής αρθρογραφίας στις τρεις αυτές εφημερίδες είναι ένα από τα ζητούμενα της διατριβής που εκπονώ στο Τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ με επιβλέποντα καθηγητή τον Λάμπρο Βαρελά και θέμα τις συνεργασίες του Ροΐδη στο Τύπο κατά την περίοδο 1875-1904. Τα στοιχεία που παραθέτω στο άρθρο μου στηρίζονται στα μέχρι τώρα ευρήματα της έρευνάς μου, η οποία συνεχίζεται. Για τις ανταποκρίσεις του Ροΐδη στον Ταχυδρόμο Κων/πόλεως είχα δημοσιεύσει παλιότερα κάποια πρώτα συμπεράσματα και ένα μικρό ανθολόγιο: Εμμ. Ροΐδης, Πολιτική Αρθρογραφία στον «Ταχυδρόμο» Κωνσταντινουπόλεως, επιμ. Σ. Τσέλικας, Μικροφιλολογικά Τετράδια 10, Λευκωσία, 2011. [5] Στις δέκα επιθεωρήσεις που αναδημοσιεύονται στα Άπαντα που επιμελήθηκε ο Άλκης Αγγέλου, πρόσθεσε ο Λάμπρος Βαρελάς άλλες δύο: «Εμμανουήλ Δ. Ροΐδης, “Επιθεώρησις του λήξαντος έτους [1878]”» - «Εμμανουήλ Δ. Ροΐδης, “Επιθεώρησις του λήξαντος έτους [1886]”», Νέα Εστία 1822 (Μάιος 2009), σ. 1098-1122. Έχουμε έτσι όλη τη σειρά των επιθεωρήσεων, όμως στην «Επιθεώρησιν του λήξαντος έτους [1880]» λείπει από την αναδημοσίευσή της στα Άπαντα το τελευταίο τμήμα της που δημοσιεύτηκε στο φύλλο της 2.1.1881. [6] Κ. Γ. Κασίνης, Το τραγικό σημειωματάριο του Ροΐδη, Φιλιππότη, Αθήνα 1985, σ. 111. [7] Για τον Ασμοδαίο βλ. Αλ. Αγγέλου, «Εμμανουήλ Ροΐδης», Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα, Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 1991, σ. 128-153 και Λίνα Λούβη, Περιγέλωτος Βασίλειον. Οι σατιρικές εφημερίδες και το εθνικό ζήτημα (1875-1886), Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2002, σ. 52-55. [8] Έχει δίκιο ο Γιάννης Παπαθεοδώρου όταν επισημαίνει ότι δεν είναι αυτονόητο «πως η γραφή του Ροΐδη έχει ένα σταθερό και μόνιμο ριζοσπαστικό περιεχόμενο. Η αναδρομική ταύτιση της σάτιρας με ένα “προοδευτικό” πολιτικό περιεχόμενο αποτελεί μια αρκετά εξιδανικευμένη εικόνα και για την ιστορία των λογοτεχνικών ειδών αλλά και για την ιστορία των ιδεών». Βλ. «Η αμαρτωλή Ιωάννα και το σκάνδαλο της γραφής», Νέα Εστία 1772 (Νοέμβριος 2004), σ. 645.

Η πολιτική αρθρογραφία του Εμμανουήλ Ροΐδη

Σύνδεση