Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης ως αναγνώστης της λογοτεχνίας

Σταύρος Ζουμπουλάκης, Υπό το φως του μυθιστορήματος, Πόλις, Αθήνα 2015, σελ. 214 Το τελευταίο βιβλίο του Σταύρου Ζουμπουλάκη Υπό το φως του μυθιστορήματος αποτελεί συναγωγή δοκιμίων που δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στη διάρκεια των είκοσι τελευταίων χρόνων, από το 1996 μέχρι και το 2015, και που έχουν ως θέμα ξενόγλωσσους πεζογράφους· στα δοκίμια αυτά προστέθηκε και ένα ανέκδοτο κείμενο για το μυθιστόρημα του Γιόζεφ Ροτ Ιώβ. Η ιστορία ενός απλού ανθρώπου. Ως παράρτημα του τόμου αναδημοσιεύεται το δοκίμιο «Το μυθιστόρημα ενώπιον της παγκοσμιοποίησης. Απορίες και ερωτήματα». Τα λογοτεχνικά ενδιαφέροντα του Ζουμπουλάκη διόλου δεν εξαντλούνται στο ξενόγλωσσο μυθιστόρημα. Στο διάστημα των είκοσι αυτών ετών, ο συγγραφέας του παρόντος τόμου δημοσίευσε σημαντικό αριθμό άρθρων και για τη νεοελληνική ποίηση και πεζογραφία (διήγημα και μυθιστόρημα). Την ευρύτητα και το βάθος της λογοτεχνικής παιδείας του καταδεικνύει άλλωστε και το έργο που πραγματοποίησε ως διευθυντής του περιοδικού Νέα Εστία την περίοδο 1998-2012. Ο Ζουμπουλάκης κατόρθωσε να ανανεώσει ριζικά το μακροβιότερο φιλολογικό και λογοτεχνικό νεοελληνικό περιοδικό, που στα τέλη του εικοστού αιώνα έμοιαζε πλέον να έχει κλείσει οριστικά τον κύκλο της ζωής του. Έτσι, η Νέα Εστία άφησε το αποτύπωμά της στη νεοελληνική φιλολογία και στις αρχές του αιώνα μας.[1] Η επιλογή επομένως του Ζουμπουλάκη να προχωρήσει στη συγκεντρωτική έκδοση των δοκιμίων του για το ξενόγλωσσο μυθιστόρημα δεν προέκυψε από μονομερή ενασχόληση με αυτό· αποτελεί σε μεγάλο βαθμό απόρροια ενός προβληματισμού πάνω στην ιδιαιτερότητα της μυθιστορηματικής γραφής. Βασική παραδοχή του Ζουμπουλάκη είναι ότι το μυθιστόρημα «σκέφτεται, με αινιγματικό τρόπο, τη ζωή και τον κόσμο» (σ. 9).[2] Εκκινώντας από την παραδοχή αυτή, ο συγγραφέας μελετά μυθιστορήματα σημαντικών συγγραφέων τα οποία επικεντρώνονται σε ζητήματα που έχουν επανειλημμένα απασχολήσει και τον ίδιο στο υπόλοιπο, πολύπτυχο, συγγραφικό του έργο. Ο τόμος συνιστά λοιπόν έναν διακριτό στοχασμό πάνω στο μυθιστόρημα και ταυτόχρονα έρχεται να συμπληρώσει και να εμπλουτίσει τη θρησκευτική, φιλοσοφική και πολιτική σκέψη του Ζουμπουλάκη, όπως αυτή έχει κατατεθεί στα προηγούμενα βιβλία του. Στο εισαγωγικό κείμενο του τόμου «Τετρακόσια χρόνια Δον Κιχώτης», ο Ζουμπουλάκης διερευνά τον θαυμασμό του Ντοστογιέφσκι για το μυθιστόρημα του Θερβάντες· παραπέμπει επίσης στη μελέτη του φιλόσοφου Μιγέλ ντε Ουναμούνο για τον Δον Κιχώτη, καθώς και στο δοκίμιο του Μίλαν Κούντερα «Η παραγνωρισμένη κληρονομιά του Θερβάντες». Αναδεικνύει έτσι τρεις διαφορετικές στιγμές της ιστορίας της πρόσληψης του Δον Κιχώτη, του έργου που σηματοδοτεί τη γένεση του μυθιστορήματος των Νέων Χρόνων. Παρατηρούμε ότι, σε αντίθεση με τους Ντοστογιέφσκι και Ουναμούνο που προσεγγίζουν τον Θερβάντες ανατρέχοντας στη χριστιανική παράδοση, ο Κούντερα υποστηρίζει ότι ο Ισπανός μυθιστοριογράφος πλάθει έναν κόσμο στον οποίο κυριαρχούν η σχετικότητα και η αμφισημία, ως συνέπεια του γεγονότος ότι ο Θεός δεν νοείται πλέον ως ρυθμιστικός παράγοντας και ύψιστος κριτής των ανθρώπινων υποθέσεων. Έκτοτε η μόνη βεβαιότητα του μυθιστορήματος, αποφαίνεται ο Κούντερα, είναι η «σοφία της αβεβαιότητας».[3] Όπως θα δούμε στη συνέχεια, οι απόψεις του Ζουμπουλάκη για το είδος του μυθιστορήματος διασταυρώνονται, σε ορισμένα τους σημεία, με την προβληματική του Κούντερα. Στο κύριο μέρος του βιβλίου εξετάζονται οκτώ συγγραφείς που ανήκουν όλοι στον εικοστό και τον εικοστό πρώτο αιώνα. Από τη σειρά με την οποία έχουν διαταχθεί τα δοκίμια διαφαίνεται ο σχηματισμός δύο κατηγοριών: στην πρώτη κατηγορία μπορούν να ενταχθούν τα δοκίμια για συγγραφείς που είναι Εβραίοι ή εβραϊκής καταγωγής (Γιόζεφ Ροτ, Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ, Φίλιπ Ροθ), ενώ στη δεύτερη τα δοκίμια για χριστιανούς λογοτέχνες (Γκράχαμ Γκρην, Φλάννερυ Ο’Κόννορ, Μέριλιν Ρόμπινσον). Οι τελευταίοι στη σειρά Οκτάβιο Πας και Μισέλ Ουελμπέκ δεν εντάσσονται σε καμιά από τις δύο κατηγορίες. Στο δοκίμιο για τον Ιώβ. Η ιστορία ενός απλού ανθρώπου, που είναι και το εκτενέστερο του τόμου, ο συγγραφέας προσεγγίζει ερμηνευτικά το μυθιστόρημα του Ροτ σε διεξοδική αντιπαραβολή με το Βιβλίο του Ιώβ της Παλαιάς Διαθήκης. Πρόκειται για το εβραϊκότερο μυθιστόρημα του Ροτ, τονίζει ο Ζουμπουλάκης, αλλά συνάμα και για το πιο υπαρξιακό του: «Ο Ιώβ είναι ένα μυθιστόρημα για την αρρώστια και την οδύνη, την οδύνη του αθώου και του δίκαιου» (σ. 20-21). Ας σημειωθεί εδώ ότι η θεματική της ασθένειας και της οδύνης διατρέχει ολόκληρη την αυτοβιογραφική αφήγηση-μαρτυρία του Ζουμπουλάκη Η αδερφή μου.[4] Ακολουθούν δύο δοκίμια για τον Ι. Μπ. Σίνγκερ. Το πρώτο εισάγει τον αναγνώστη στο έργο του Εβραίου αυτού της Πολωνίας, που αν και εγκαταστάθηκε το 1935 στη Νέα Υόρκη, εξακολούθησε να γράφει το πεζογραφικό του έργο αποκλειστικά στα γίντις, τη γλώσσα των Εβραίων της ανατολικής Ευρώπης. Στο δεύτερο δοκίμιο εξετάζεται το μυθιστόρημα Ο Σατανάς στο Γκόραϋ, το πρώτο βιβλίο που εξέδωσε ο Σίνγκερ. Θέμα του είναι η σαρωτική επίδραση που άσκησε το μεγάλο εβραϊκό μεσσιανικό κίνημα του σαββαταϊσμού στις εβραϊκές κοινότητες της Πολωνίας τον 17ο αιώνα. Ο Ζουμπουλάκης επιμένει ιδιαίτερα στη διάσταση του αντινομισμού που χαρακτήρισε το κίνημα και που το έφερε σε σύγκρουση με τον παραδοσιακό ραββινικό εβραϊσμό. Δεν ανήκουν όλα τα μυθιστορήματα του Φίλιπ Ροθ στην εβραϊκή λογοτεχνία, παρατηρεί ο Ζουμπουλάκης στο επόμενο δοκίμιό του «Ανέφικτη κανονικότητα. Φίλιπ Ροθ, Επιχείρηση Σάυλωκ». Η Επιχείρηση Σάυλωκ μπορεί αναμφίβολα να ενταχθεί σε αυτήν, καθώς αναμετριέται με τα δύο κορυφαία γεγονότα της ιστορίας του εβραϊσμού στον εικοστό αιώνα: το Ολοκαύτωμα και την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ (σ. 94-95). Αφού πρώτα περιγράψει την «κινούμενη άμμο της πλήρους αβεβαιότητας» που συνιστά η πλοκή της Επιχείρησης Σάυλωκ, ο Ζουμπουλάκης επιχειρεί να ανασυγκροτήσει τη σύνθετη άποψη του μυθιστορήματος για την κρατική υπόσταση του εβραϊσμού αλλά και ευρύτερα για τη συνθήκη της εβραϊκότητας στον σύγχρονο κόσμο. Στα παραπάνω δοκίμια διαπιστώνουμε τη βαθιά γνώση των βιβλικών κειμένων που διακρίνει τον Ζουμπουλάκη, και η οποία αποτελεί πρωτεύον και καθοριστικό στοιχείο της διανοητικής του συγκρότησης· διακρίνουμε επίσης το ζωηρό ενδιαφέρον του για την ιστορική μοίρα του εβραϊσμού: την εβραϊκή διασπορά, τον αντισημιτισμό, το Ολοκαύτωμα, το παλαιστινιακό ζήτημα, κ.λπ. Ενδεικτικά αναφέρω ότι οι γεωπολιτικές διαστάσεις του παλαιστινιακού προβλήματος έχουν εξεταστεί στο βιβλίο του Στη σκηνή του κόσμου. Από το Βελιγράδι στην Τεχεράνη, Εστία, Αθήνα 2007 («Ισραήλ και Παλαιστίνη», σ. 57-108). Τα επόμενα τρία δοκίμια πραγματεύονται αντίστοιχα το μυθιστόρημα Η Δύναμις και η Δόξα του Γκράχαμ Γκρην, το Ημερολόγιο προσευχής της Φλάννερυ Ο’Κόννορ και τα μυθιστορήματα Γκίλιαντ και Στο σπίτι της Μέριλιν Ρόμπινσον. Ο Γκρην ασπάστηκε τον καθολικισμό το 1926· καθολική ήταν και η Ο’Κόννορ, ενώ η Ρόμπινσον ανήκει στον καλβινικό προτεσταντισμό. Ο Ζουμπουλάκης περιγράφει τη «χριστιανική ανθρωπολογία και ηθική» του μυθιστορήματος του Γκρην και εκείνων της Ρόμπινσον, καταφεύγοντας σε θεολογικές έννοιες όπως: αμαρτία, συγχώρηση, χάρη, αγιότητα. Ας σημειωθεί εδώ ότι το είδος του στοχασμού του Ζουμπουλάκη έχει εύστοχα χαρακτηριστεί ως «χριστιανικός και υπαρξιακός ανθρωπισμός».[5] Αναλύοντας τα μυθιστορήματα της Ρόμπινσον, ο Ζουμπουλάκης δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη θεματική της πατρότητας. Τη θεματική αυτή έχει συχνά αναδείξει όχι μόνο στη λογοτεχνία αλλά και στον κινηματογράφο, όπως διαπιστώνει κανείς ανατρέχοντας στα άρθρα που έχει δημοσιεύσει στην εφημερίδα Η Καθημερινή για ταινίες της πρόσφατης κινηματογραφικής παραγωγής (Νεμπράσκα, Locke, Ο γιος του Σαούλ, κ.ά.). Στο δοκίμιό του για το Ημερολόγιο προσευχής ο Ζουμπουλάκης εστιάζει στον προβληματισμό της Ο’Κόννορ για την τεταμένη σχέση της τέχνης του μυθιστορήματος με τη χριστιανική πίστη. Ξεχωριστή μνεία γίνεται και εδώ στο θέμα της ασθένειας και του πόνου, με αφορμή την αρρώστια που εκδηλώθηκε πολύ νωρίς στη ζωή της συγγραφέως και που την οδήγησε στον πρόωρο θάνατό της. Οι τρεις αυτές μελέτες μαρτυρούν και το έντονο ενδιαφέρον του Ζουμπουλάκη για τον δυτικό χριστιανισμό, ενδιαφέρον που δεν συνοδεύεται από καμιά διάθεση αντιδικίας με αυτόν, όπως κατά κανόνα παρατηρούμε να συμβαίνει στους ορθόδοξους στοχαστές. Ιδιαίτερα θετική μάλιστα είναι η άποψή του για τον Πάπα Φραγκίσκο, στον οποίο αφιέρωσε πολύ πρόσφατα ένα βιβλίο.[6] Τέλος, στον τόμο εξετάζεται το δοκιμιακό βιβλίο του Οκτάβιο Πας Η διπλή φλόγα. Έρωτας και ερωτισμός, καθώς και τα μυθιστορήματα Τα στοιχειώδη σωματίδια και Ο χάρτης και η επικράτεια του Μισέλ Ουελμπέκ. Η Διπλή φλόγα και τα Στοιχειώδη σωματίδια συνδέονται αντιστικτικά: ενώ ο Πας αναλύει και εξυμνεί τον έρωτα και το ερωτικό πάθος, ο Ουελμπέκ, όπως τονίζει ο Ζουμπουλάκης, θέτει στο επίκεντρο του μυθιστορήματος την επιθυμία της αγάπης και συνάμα την αδυναμία της να υπάρξει. Στη μελέτη του για το Ο χάρτης και η επικράτεια, ο Ζουμπουλάκης εστιάζει κυρίως στη μυθοπλαστική αναπαράσταση της απώθησης του θανάτου που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες κοινωνίες. Η προσοχή του στρέφεται ειδικότερα στην κριτική που ασκεί στην ιδεολογία της ευθανασίας ένας μυθιστοριογράφος που δηλώνει «θεμελιακά άθεος» (σ. 187). Ο Ζουμπουλάκης έχει πραγματευτεί το ζήτημα της ευθανασίας σε δοκίμιό του που δημοσιεύτηκε στο αφιέρωμα της Νέας Εστίας στη βιοηθική (Σεπτέμβριος 2010). Ο Οκτάβιο Πας το 1978, σε φωτογραφία του Μανουέλ Άλβαρες Μπράβο. Όλοι οι παραπάνω συγγραφείς ανήκουν στην υψηλή λογοτεχνία. Όπως όμως υποδηλώνει η επιλογή τριών μυθιστορημάτων που είναι γραμμένα στον αιώνα που διανύουμε (Γκίλιαντ, Στο σπίτι, Ο χάρτης και η επικράτεια), η υψηλή λογοτεχνία δεν είναι, για τον δοκιμιογράφο, υπόθεση αποκλειστικά του παρελθόντος. Ο Ζουμπουλάκης είναι στοχαστής του λογοτεχνικού κανόνα, που τον βλέπει ωστόσο να ανανεώνεται αδιάκοπα χάρη σε έργα που γράφονται στις μέρες μας. Με αφορμή την ταινία Locke του Στίβεν Νάιτ, παρατηρεί: Έχουμε μυθιστορήματα και ταινίες που αύριο οι ιστορικοί θα τα κατατάσσουν στα αριστουργήματα και έχουμε επίσης πάρα πολλά έργα από τη μέση στάθμη και πάνω, τα οποία έχουν μεγάλη σημασία, γιατί, χωρίς αυτά, τα μεγάλα και τα κορυφαία δεν έχουν έδαφος να φυτρώσουν, να προσληφθούν και να ξεχωρίσουν.[7] Είναι πρόδηλο εντούτοις ότι η υψηλή αισθητική στάθμη αποτελεί συνθήκη αναγκαία, όχι όμως και ικανή, για να προσελκύσει ένα έργο την προσοχή του Ζουμπουλάκη. Είδαμε ότι γι’ αυτόν προέχει η μελέτη λογοτεχνικών έργων που περιστρέφονται γύρω από θέματα που διατρέχουν συνολικά τον στοχασμό του, ανάμεσα στα οποία οι προσωπικές αναζητήσεις που αφορούν στον εβραϊσμό και τον χριστιανισμό κατέχουν προνομιακή θέση. Και καθώς όχι μόνο η εβραϊκή αλλά και η χριστιανική θρησκεία έχει, κατά τον Ζουμπουλάκη, ουσιωδώς ηθική διάσταση, μπορούμε να πούμε ότι ο δοκιμιογράφος στρέφει πρωτίστως το ενδιαφέρον του στη λογοτεχνία που εγείρει ηθικά ερωτήματα. Μοναδική εξαίρεση εν προκειμένω αποτελεί η Διπλή φλόγα. Ο Ζουμπουλάκης επισημαίνει ότι από την πραγμάτευση του ερωτικού πάθους στο βιβλίο του Πας απουσιάζει το ηθικό ερώτημα, «το ερώτημα δηλαδή της ευθύνης για τον άλλο άνθρωπο», απουσία που αποτιμάται ως έλλειμμα της προσέγγισης του μεξικανού συγγραφέα (σ. 172). Ο Ζουμπουλάκης έχει θέσει την ηθική στο επίκεντρο τόσο του φιλοσοφικού και θρησκευτικού του στοχασμού όσο και του λογοτεχνικού. Η έννοια της ηθικής είχε απαξιωθεί ως ερευνητικό αντικείμενο των λογοτεχνικών σπουδών τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, γεγονός που υπήρξε επακόλουθο του ισχυρού αντιανθρωπισμού που πρέσβευαν τα κυρίαρχα στον χώρο της λογοτεχνικής θεωρίας δομιστικά και μεταδομιστικά ρεύματα σκέψης. Τις τελευταίες δεκαετίες ωστόσο η ηθική επανήλθε στο προσκήνιο της θεωρίας της λογοτεχνίας. Τα δοκίμια που απαρτίζουν το Υπό το φως του μυθιστορήματος συντονίζονται επομένως με τις θεωρητικές αναζητήσεις της εποχή μας. Το ότι η σφαίρα της αισθητικής δεν διαθέτει αυτονομία και αυτοτέλεια, δεν σημαίνει ωστόσο πως η λογοτεχνία, και ειδικότερα το μυθιστόρημα, περιορίζεται σε έναν επικουρικό ρόλο θεματοποίησης ηθικών προβλημάτων, τα οποία έχουν ήδη βρει αλλού επαρκή διατύπωση και ενδεχομένως λάβει ικανοποιητικές απαντήσεις, στο πεδίο της φιλοσοφίας, για παράδειγμα, ή της θεολογίας. Η άποψη του Ζουμπουλάκη είναι ότι το μυθιστόρημα μας επιτρέπει να αποκτήσουμε μια βαθύτερη, πιο λεπταίσθητη γνώση των ηθικών ζητημάτων, γνώση την οποία μόνο αυτό είναι σε θέση να προσφέρει· το μυθιστόρημα έχει να πει κάτι για τον άνθρωπο και τον κόσμο που δεν μπορεί να εκφραστεί με εξωλογοτεχνικό τρόπο. Και εδώ ο Ζουμπουλάκης συναντά τον Κούντερα, ο οποίος δηλώνει: «αντιλαμβάνομαι και συμμερίζομαι το πείσμα με το οποίο ο Χέρμαν Μπροχ επανελάμβανε: Ο μοναδικός λόγος υπάρξεως ενός μυθιστορήματος είναι ν’ ανακαλύπτει αυτό που μόνο ένα μυθιστόρημα μπορεί ν’ ανακαλύψει»,[8] δηλαδή ένα άγνωστο ως τότε μέρος της ύπαρξης. Στο ερώτημα «γιατί διαβάζουμε;» ο Ζουμπουλάκης απαντά: για να κατανοήσουμε τον εαυτό μας και τους άλλους. Όποιος καταφεύγει στην ανάγνωση μυθιστορημάτων, θέλει ακριβώς, συνειδητά ή ανεπίγνωστα, να ξεδιαλύνει λίγο το αίνιγμα της ζωής του, να φωτίσει το μυστήριό της, μα και να διευρύνει τα όρια της δικής του κατανόησης του κόσμου και των ανθρώπων (σ. 9). Η ανθρωπογνωστική αξία του μυθιστορήματος είναι αναμφίβολη, υπό δύο όρους. Ο πρώτος είναι να μην παραβλέπει κανείς την εγγενή αδυναμία του ανθρώπου να γνωρίσει με βεβαιότητα τον εαυτό του. Σταθερά της σκέψης του Ζουμπουλάκη είναι η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος, διχασμένος και ευάλωτος (σ. 143), παραμένει αίνιγμα και μυστήριο για τον εαυτό του. Είναι προφανές ότι εάν ο ανθρωπισμός του συγγραφέα είναι ριζικά ασύμβατος με τον αντιουμανισμό των δεκαετιών του ’60 και του ’70, πρέπει επίσης να διακριθεί με σαφήνεια από έναν αφελή ουμανισμό, που προβάλλει το ιδεώδες της πλήρους διαφάνειας του υποκειμένου στον εαυτό του και υποβαθμίζει τη θεμελιώδη συνθήκη της ανθρώπινης ευθραυστότητας και τρωτότητας. Ο δεύτερος όρος είναι να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι το μυθιστόρημα έχει απομακρυνθεί οριστικά από τον «παράδεισο της απλότητας και της βεβαιότητας» (σ. 99). Η αλήθεια του μυθιστορήματος δεν είναι ποτέ απόλυτη αλλά πάντα αβέβαιη, ερωτηματική και αμφιβάλλουσα.[9] Μπορούμε να εικάσουμε ότι για τον Ζουμπουλάκη η ανθρωπογνωστική αξία του μυθιστορήματος συναρτάται άμεσα με το στοιχείο της αφηγηματικότητας. Το μυθιστόρημα (και το διήγημα) είναι πρωτίστως η αφήγηση μιας ιστορίας, υποστηρίζει ο συγγραφέας (σ. 66). Διόλου τυχαία κανένα από τα εξεταζόμενα μυθιστορήματα δεν χαρακτηρίζεται από φορμαλιστικές αναζητήσεις και πειραματισμούς της γραφής, κανένα δεν συνδέεται, για παράδειγμα, με το μείζον λογοτεχνικό ρεύμα του μοντερνισμού. Ακόμα και η εξοικείωση του Ζουμπουλάκη με τη συζήτηση για το εάν και κατά πόσο οι παραδοσιακοί ρεαλιστικοί κώδικες της λογοτεχνίας αλλά και του κινηματογράφου, είναι σε θέση να αποδώσουν την ακραία εμπειρία του Ολοκαυτώματος,[10] δεν αποτέλεσε αφορμή για να προσανατολιστεί το ενδιαφέρον του και σε έργα που αποδομούν τις αφηγηματικές συμβάσεις της ρεαλιστικής αναπαράστασης. Αξίζει να σημειωθεί ότι η σύνδεση που διαφαίνεται στη σκέψη του ανάμεσα στην αφηγηματική συνθήκη και την κατανόηση του εαυτού συγκλίνει με τις αναλύσεις του Πωλ Ρικαίρ για την «αφηγηματική ταυτότητα» και τις ηθικές συνεπαγωγές της αφήγησης,[11] σύγκλιση που θα μπορούσε να γίνει αντικείμενο ειδικότερης μελέτης. Με ορισμένες πλευρές του έργου του Γάλλου φιλοσόφου ο Ζουμπουλάκης έχει συνομιλήσει στο βιβλίο του Ποιος Θεός και ποιος άνθρωπος; Φιλοσοφικά δοκίμια, Πόλις, Αθήνα 2013 («Πωλ Ρικαίρ: Η περίσσεια της καινής εντολής και η ισοδυναμία του χρυσού κανόνα», σ. 73-94). Αριστερά, ο Γκράχαμ Γκρην και δεξιά ο Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ. Ο Ζουμπουλάκης επέλεξε ως είδος γραφής τον δοκιμιακό λόγο και όχι την επιστημονική πραγματεία. Κρατά μια απόσταση από τη θεωρία της λογοτεχνίας («δεν έχω καμιά λογοτεχνική θεωρία», δηλώνει στο προλογικό σημείωμα), απόσταση που είναι ενδεικτική της εν γένει επιφυλακτικής του στάσης απέναντι στα αφηρημένα θεωρητικά εγχειρήματα. Εκτιμά, απεναντίας, ότι συναισθήματα όπως το ξάφνιασμα, η σωματική αναστάτωση και η συγκίνηση, είναι σημαντικά για την αναγνωστική εμπειρία. Εξιστορώντας στην Αδερφή μου το πώς ανακάλυψε τη λογοτεχνία στα πρώτα εφηβικά του χρόνια, ο συγγραφέας υποστηρίζει: «Σχέση αληθινή με την ποίηση μπορεί να έχει στη ζωή του μόνο εκείνος που στα εφηβικά του χρόνια ένιωσε σωματική αναστάτωση διαβάζοντας ένα ποίημα, και ας μην ήταν σε θέση ακόμη να κατακτήσει το νόημά του».[12] Η χρονική προτεραιότητα της συγκίνησης έναντι της διανοητικής δραστηριότητας δεν είναι συστατικό γνώρισμα αποκλειστικά της ανάγνωσης της ποίησης· σημειώνει, για παράδειγμα, ότι η πρώτη ανάγνωση της Καθόδου των εννιά του Θανάση Βαλτινού τον «κεραυνοβόλησε».[13] Συχνά παρατηρούμε ότι ο κριτικός λόγος του Ζουμπουλάκη ξεδιπλώνεται σε δύο στάδια. Στο πρώτο στάδιο, ο κριτικός στέκεται πολύ κοντά στο κείμενο, επιχειρώντας να το περιγράψει και να το κατανοήσει· εξού και η προσεκτική έκθεση ή σύνοψη της πλοκής ή της προβληματικής του εξεταζόμενου έργου. Συνηθέστατη είναι επίσης, στη φάση αυτή, η παράθεση εκτενών αποσπασμάτων από αυτό. Στο δεύτερο στάδιο, ο κριτικός παίρνει μια απόσταση από το έργο, προκειμένου να προβεί στην ερμηνεία και την αποτίμησή του· ο Ζουμπουλάκης δεν διστάζει να εκφέρει κρίσεις, άλλοτε εγκωμιαστικές και άλλοτε αυστηρές. Ο συνδυασμός στοιχείων περιγραφής με ερμηνευτικά σχόλια και αξιολογικές κρίσεις, ή αλλιώς της εγγύτητας με την απόσταση, έχει ως αποτέλεσμα ο κριτικός λόγος και το λογοτεχνικό έργο να συνυπάρχουν με τρόπο ισόρροπο. Το Υπό το φως του μυθιστορήματος αποτελεί θερμή συνηγορία ενός διανοούμενου υπέρ του μυθιστορήματος. Χωρίς να εξιδανικεύει τη λογοτεχνία και να της αποδίδει δυνάμεις που δεν έχει, ο Ζουμπουλάκης αναγνωρίζει στο μυθιστόρημα μια αναντικατάστατη πηγή γόνιμων ερωτημάτων και προκλήσεων για τον ανθρωπολογικό και πολιτικό στοχασμό, τη φιλοσοφική και θεολογική γραμματεία. Με εξαιρετική διαύγεια και ακρίβεια, ο δοκιμιογράφος διερευνά ορισμένα από τα ερωτήματα που θέτουν στον ίδιο σημαντικά ευρωπαϊκά και αμερικανικά μυθιστορήματα, ερωτήματα στα οποία δεν έχει να προσφέρει οριστικές απαντήσεις. Έτσι ο διάλογος του Ζουμπουλάκη με τη λογοτεχνία παραμένει διαρκής και ανοιχτός. [1] Για την ιστορία της Νέας Εστίας και κυρίως για τη φυσιογνωμία της επί των ημερών του Ζουμπουλάκη, βλ. το αφιέρωμα «85 χρόνια Νέα Εστία», The Athens Review of Books, τχ. 23, Νοέμβριος 2011, σ. 34-44. [2] Εφεξής οι αριθμοί μέσα σε παρένθεση θα παραπέμπουν στις σελίδες τού Υπό το φως του μυθιστορήματος. [3] Μίλαν Κούντερα, «Η παραγνωρισμένη κληρονομιά του Θερβάντες», Η τέχνη του μυθιστορήματος, μτφρ. από τα γαλλικά Φίλιππος Δρακονταειδής, Εστία, Αθήνα 1988, σ. 18-19. [4] Σταύρος Ζουμπουλάκης, Η αδερφή μου, Πόλις, Αθήνα 2012. [5] Κώστας Ανδρουλιδάκης, «Το έργο του Σταύρου Ζουμπουλάκη. Φιλοσοφικός στοχασμός, χριστιανική θεολογία, ανθρωπιστική παιδεία», περ. Φρέαρ, τχ. 10, Ιανουάριος 2015, σ. 213. [6] Σταύρος Ζουμπουλάκης, Χριστιανισμός της χαράς. Η μαρτυρία του Πάπα Φραγκίσκου, Πόλις, Αθήνα 2015. [7] Σταύρος Ζουμπουλάκης, «Στον σωστό χρόνο», Η Καθημερινή, 5.10.2014. [8] Μ. Κούντερα, «Η παραγνωρισμένη κληρονομιά του Θερβάντες», ό.π., σ. 17. [9] Βλ. Σταύρος Ζουμπουλάκης, «Αναπλέοντας προς τη σκοτεινή ρίζα. Θανάσης Βαλτινός, Ανάπλους», The Athens Review of Books, τχ. 30, Ιούνιος 2012, σ. 9. [10] Βλ. ενδεικτικά το πρόσφατο άρθρο του Ζουμπουλάκη για την ταινία του Λάζλο Νέμες, Ο γιος του Σαούλ: «Ένας γιος στο Άουσβιτς», Η Καθημερινή, 6.12.2015. [11] Βλ. Paul Ricoeur, Ο ίδιος ο εαυτός ως άλλος, μτφρ. από τα γαλλικά Βίκυ Ιακώβου, επίμετρο Γιώργος Ξηροπαΐδης, Πόλις, Αθήνα 2008. [12] Σταύρος Ζουμπουλάκης, Η αδερφή μου, ό.π., σ. 13. [13] Σταύρος Ζουμπουλάκης, «Η λάμψη της φαγωμένης βέρας ή το αίνιγμα της καλοσύνης. Χαιρετίζοντας την επανακυκλοφορία της Καθόδου των εννιά», Νέα Εστία, τχ. 1799, Απρίλιος 2007, σ. 806.

Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης ως αναγνώστης της λογοτεχνίας

Σύνδεση