Τὸ πάθος τῆς μετριοπάθειας

Μιὰ σωστὴ κατανόηση τοῦ παρελθόντος μᾶς ὑπενθυμίζει τὸ καθῆκον τῆς ἀνεκτικότητας. Μιὰ ψευδὴς φιλοσοφία τῆς ἱστορίας τρέφει μονάχα τὸν φανατισμό. (Ρεϋμὸν Ἀρόν, Τὸ ὄπιο τῶν διανοουμένων) 1. Μιὰ ζωὴ στὸ μάτι τοῦ ἱστορικοῦ κυκλώνα Καθὼς ἡ ἱστορικὴ ἀπόσταση μεγαλώνει γίνεται προφανέστερο ὅτι ὁ σημαντικότερος γάλλος διανοούμενος τοῦ μεταπολέμου δὲν ἀνῆκε στὴν στεντόρεια χορεία τῶν ὑπαρξιστῶν ἀπολογητῶν τοῦ σταλινισμοῦ καὶ τῶν ἐπιγόνων τους. Ἀρκετὰ πρὶν ἀπὸ τὸν θάνατο τοῦ Σὰρτρ τὸ 1980 οἱ σωτηριακές τους ἐνοράσεις εἶχαν ξεθωριάσει καὶ ἡ συχνὰ ἀκατάληπτη λογοκοπία τους δὲν προκαλοῦσε πλέον τὴν ψευδαίσθηση τοῦ φιλοσοφικοῦ βάθους. Ἡ ἱστορικὴ ἐμπειρία, ποὺ μανιωδῶς ἐπικαλεῖται ὁ ἰδεοληπτικὸς μαρξισμὸς χωρὶς οὔτε νὰ τὴν γνωρίζει οὔτε νὰ τὴν σέβεται, ἔπνεε βίαια διαλύοντας αὐτὲς τὶς ἀράχνες – καὶ ἡ σφοδρότητα τῆς ἀνεμοθύελλας ἔμελλε μόνο νὰ ἐνταθεῖ. Ἡ μετάφραση τῶν ἔργων τοῦ Σολζενίτσυν[1] συγκλόνισε καὶ τὶς ἀριστερὲς συνειδήσεις, δείχνοντας ὅτι ὁ ἐγκληματικὸς παροξυσμὸς τοῦ λενινοσταλινισμοῦ (ποὺ μόνο οἱ κομμουνιστὲς ποὺ ἐξόντωσε ἦταν πολλὲς φορὲς περισσότεροι ἀπ’ ὅ,τι ἡ παγκόσμια «ἀντίδραση» συνολικά) δὲν μποροῦσε μὲ καμιὰ «διαλεκτικὴ» σοφιστεία νὰ ὡραιοποιηθεῖ ὡς τὸ τίμημα γιὰ κάποια ἰδανικὴ κοινωνία. Ἡ Σοβιετικὴ Ἕνωση καὶ ἡ μαοϊκὴ Κίνα βρίσκονταν σὲ ἐμπόλεμη κατάσταση ἀπὸ τὸ 1969, πραγματικὸς πόλεμος ξέσπασε τὸ 1979 ἀνάμεσα στὶς «ἀδελφὲς» κομμουνιστικὲς χῶρες τῆς Κίνας καὶ τοῦ Βιετνάμ. Ἡ «ἐπαναστατικὴ» ἐξουσία στὴν Καμπότζη μέσα σὲ πέντε χρόνια εἶχε ἤδη κρεουργήσει τὸ ἕνα τρίτο τοῦ πληθυσμοῦ. Ὅταν οἱ θάλασσες τῆς νότιας Ἀσίας γέμισαν μὲ σαπιοκάραβα φορτωμένα μὲ χιλιάδες ἀνθρώπους ποὺ δραπέτευαν ἀλλόφρονες ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς παραδείσους, ἀκόμα καὶ ὁ Σὰρτρ ἔσφιξε τὸ χέρι τοῦ Ρεϋμὸν Ἀρὸν σὲ μιὰ διαδήλωση γιὰ τὴν σωτηρία τους ὅπου βρέθηκαν καὶ οἱ δύο. Τὴν ἴδια χρονιά, τὸ 1979, ὁ Ντὲγκ Χσιάο Πὶνγκ ἔδινε τὸ σύνθημα γιὰ τὴν ἀνατροπὴ τοῦ μαοϊσμοῦ καὶ τὴν μετάβαση τῆς Κίνας στὸν «ἄγριο καπιταλισμὸ» (capitalisme sauvage) τῆς πρωτογενοῦς συσσώρευσης – ὑπὸ τὴν αἰγίδα τοῦ ΚΚ. Ἡ φιλοσοφία τῆς ἱστορίας τοῦ μαρξισμοῦ-λενινισμοῦ ἔκειτο πτῶμα ὀδωδὸς καὶ τυμπανιαῖο. Ἡ ἐκκωφαντικὴ κατάρρευση τοῦ ἀνύπαρκτου σοσιαλισμοῦ τὸ 1989 βεβαίωνε ἁπλῶς στὴν πράξη τὴν χρεοκοπία μιᾶς ἰδεολογίας ποὺ εἶχε καταδικάσει ἑκατομμύρια ἀνθρώπους σὲ ἕναν ὁλοκληρωτικὸ ἐφιάλτη. Ὁ στοχαστὴς ποὺ εἶχε προδιαγράψει τὶς ἐξελίξεις αὐτὲς ἦταν ὁ Ρεϋμὸν Ἀρόν. Δὲν τὶς εἶχε προβλέψει ὅλες. Δὲν πίστευε λ.χ. στὴν κατάρρευση τῆς σοβιετικῆς αὐτοκρατορίας. Ὁμοίως κάποιες ἀπὸ τὶς πολιτικές του θέσεις στὴν διάρκεια τοῦ Ψυχροῦ Πολέμου ἦταν ἄστοχες καὶ ἀμφισβητήθηκαν ἀκόμα καὶ ἀπὸ ἐπιφανεῖς μαθητές του ὅπως ὁ Στάνλεϋ Χόφφμαν.[2] Ὅμως, εἶναι κοινῶς πλέον παραδεκτὸ ὅτι ἡ ἀναίρεση ἀπὸ τὸν Ἀρὸν τῶν ἱστοριοφιλοσοφικῶν παραδοχῶν τοῦ λενινοσταλινισμοῦ ἦταν ὀρθή. Καὶ ἀπὸ τὸ τέλος τοῦ 20οῦ αἰώνα οἱ μαθητές του, ὅπως ὁ Πιὲρ Μανάν, πρωτοστατοῦν στὴν ἀναβίωση τοῦ φιλελευθερισμοῦ στὴν Γαλλία.[3] Μέσα στὸν ἰδεολογικὸ παροξυσμὸ τοῦ μεταπολέμου ἡ τόλμη τοῦ Ἀρὸν καταδιώχθηκε ἀπὸ τὴν σταλινικὴ ἀριστερά. Ὁ Ἀρὸν ἦταν γιὰ μιὰ ὁλόκληρη γενιὰ ὁ ἀποσυνάγωγος τῆς γαλλικῆς διανοητικῆς ζωῆς. Τὸ σύνθημα ποὺ συνοψίζει τὸ μίσος ἐναντίον του ἦταν ἡ διαβόητη ἐκείνη ἀριστερὴ ἀνοησία: «καλύτερα νὰ κάνει κανεὶς λάθος μαζὶ μὲ τὸν Σάρτρ, παρὰ νὰ ἔχει δίκιο μαζὶ μὲ τὸν Ἀρὸν» (il vaut mieux avoir tort avec Sartre que raison avec Aron). Ἡ ἐπιρροή του ἦταν ὅμως μεγάλη στὸν ἀγγλοσαξονικὸ κόσμο, τοῦ ὁποίου τὴν πνευματικὴ παραγωγὴ γνώριζε σὲ βάθος, σὲ ἀντίθεση μὲ τοὺς ἰδεολογικούς του ἀντιπάλους ποὺ ἀπαξιοῦσαν κἂν νὰ τὴν γνωρίσουν.[4] Κυρίως ἦταν φάρος ἐλπίδας γιὰ τοὺς ἀγωνιζόμενους δημοκράτες τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης, ποὺ ἔβλεπαν μὲ ἀπόγνωση τὶς δυτικὲς κυβερνήσεις νὰ ἔχουν παραχωρήσει τὶς χῶρες τους στὴν σοβιετικὴ κυριαρχία καὶ τοὺς ἀστέρες τῆς δυτικῆς σκέψης νὰ ἐγκωμιάζουν μὲ περίτεχνες κενολογίες τὴν κτηνώδη καταπίεση ποὺ βίωναν. Ὁ Ρεϋμὸν Ἀρὸν γεννήθηκε τὸ 1905 σὲ μία εὐκατάστατη ἑβραϊκή, ἀλλὰ ὄχι θρησκευόμενη, οἰκογένεια.[5] Σπούδασε στὴν École Normal Supérieure ὅπου συνδέθηκε φιλικὰ μὲ τὸν Ζὰν-Πὼλ Σὰρτρ καὶ τὸν Πὼλ Νιζάν, τοὺς ὁποίους ἀποκαλοῦσε petits camarades. Σπούδασε κατόπιν φιλοσοφία στὴ Σορβόννη. Ἀπὸ τὸ 1930 ἕως τὸ 1933 ἔζησε στὴ Γερμανία ὅπου φοίτησε στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Κολωνίας καὶ στὸ Γαλλικὸ Ἰνστιτοῦτο τοῦ Βερολίνου. Ἐκεῖ ἐπιδόθηκε στὴ μέλετη τοῦ Βέμπερ καθὼς καὶ τῶν γερμανῶν φαινομενολόγων. Ἦταν ἔτσι αὐτόπτης μάρτυς τῆς ἀνόδου τῶν ναζὶ στὴν ἐξουσία. Ἡ ἐμπειρία αὐτὴ τὸν ὤθησε στὴν μελέτη τῆς ἱστορίας καὶ τοῦ ἰδεολογικοῦ ὑποβάθρου τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ καὶ ταυτόχρονα στὴν ἀπόρριψη τοῦ θετικισμοῦ ποὺ κυριαρχοῦσε στὴν Σορβόννη.[6] Δίδαξε στὴν ἀρχὴ στὴ δευτεροβάθμια ἐκπαίδευση, ἐνῶ ἐκπονοῦσε τὴν διδακτορική του διατριβὴ πάνω στὴν φιλοσοφία τῆς ἱστορίας. Ἦταν τὸ πρῶτο σημαντικὸ ἔργο του, ποὺ τάραξε τὰ νερὰ γιατὶ ἀμφισβητοῦσε, μέσα ἀπὸ μιὰ «ἐπιστημολογία τῆς ὑποψίας», τὴν ἱστορικὴ αἰτιοκρατία. Ἐπιστρατεύθηκε τὶς παραμονὲς τοῦ πολέμου καὶ μὲ τὴν κατάρρευση τοῦ μετώπου κατέφυγε στὴν Ἀγγλία ἀκολουθώντας τὸν Ντὲ Γκώλ. Ἀπὸ τὸ 1940 ἕως τὸ 1944 ἦταν διευθυντὴς τῆς ἐφημερίδας France Libre, πολιτικοῦ ὀργάνου τῶν Ἐλεύθερων Γάλλων τοῦ στρατηγοῦ. Ἡ ἐμπειρία αὐτὴ ἦταν ἐπίσης ἀποφασιστική. Τὸν ὤθησε στὴν ἐπιλογὴ τῆς δημοσιογραφίας ὡς μέσου ἐφαρμογῆς τῶν φιλοσοφικῶν ἰδεῶν στὴν ἱστορικὴ ἐπικαιρότητα. Μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση ἐπέστρεψε στὸ Παρίσι ὅπου γιὰ ἕνα διάστημα ὑπηρέτησε στὸ Ὑπουργεῖο Πληροφοριῶν ὑπὸ τὸν Ἀντρὲ Μαλρώ, ποὺ ἦταν στενός του φίλος. Μετὰ τὴν παραίτηση τῆς πρώτης βραχύβιας κυβερνήσεως Ντὲ Γκὼλ ἀσχολήθηκε ἐπαγγελματικὰ μὲ τὴν δημοσιογραφία. Μαζὶ μὲ τὸν Σὰρτρ ἵδρυσαν τὸ μαρξιστικὸ περιοδικὸ Les Temps Modernes, ἐνῶ συνεργαζόταν ἐπίσης μὲ τὴν Combat τοῦ Ἀλμπὲρ Καμύ. Ὁ Ἀρόν, ὅπως ὁ ἴδιος ὁ Ντὲ Γκὼλ παραπονιόταν, δὲν ἦταν ποτὲ «γκωλικός».[7] Ἤδη στὴν ἀρθρογραφία του στὴν Ἀγγλία εἶχε ἀσκήσει κριτικὴ στὶς «βοναπαρτικὲς» τάσεις τοῦ στρατηγοῦ. Τὸν ὑποστήριζε κατὰ τὸν πόλεμο ἀλλὰ καὶ τὴν πρώτη μεταπολεμικὴ περίοδο ὡς τὴν μόνη ἑνωτικὴ φυσιογνωμία. Μετὰ τὴν ἐπιστροφὴ τοῦ στρατηγοῦ στὴν ἐξουσία τὸ 1958 ἡ ἀντιγκωλικὴ στάση τοῦ Ἀρὸν ἔγινε ὀξύτερη. Ἀντιτάχθηκε στὴν ἐθνικιστικὴ στροφὴ τῆς γαλλικῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς, ποὺ συμβόλιζε ἡ πυρηνικὴ δύναμη κρούσεως (force de frappe), ἡ ἀποχώρηση τὸ 1966 ἀπὸ τὴν ἑνιαία στρατιωτικὴ διοίκηση τοῦ ΝΑΤΟ καὶ ὁ αὐξανόμενος ἀντιαμερικανισμός. Οἱ ἀντιεβραϊκὲς δηλώσεις τοῦ στρατηγοῦ μετὰ τὸν Πόλεμο τῶν Ἕξι Ἡμερῶν προκάλεσαν τὴν ὀργή τοῦ Ἀρόν, ποὺ ἄρχισε νὰ ἐπιχειρηματολογεῖ ἐμφατικὰ ὑπὲρ τῆς ἀσφάλειας τοῦ Ἰσραήλ. Αὐτὸ δὲν εἶχε ὅμως σχέση μὲ τὴν ἑβραϊκή του καταγωγή. Οἱ ἀνησυχίες του ἦταν πολιτικές: τὸ ἑβραϊκὸ κράτος ἦταν τὸ μοναδικὸ προπύργιο τῆς δημοκρατίας καὶ τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ σὲ μιὰ περιοχὴ ὅπου κυριαρχοῦσαν οἱ ἐθνικιστικὲς δικτατορίες καὶ τὰ θεοκρατικὰ καθεστῶτα. Παρ’ ὅλη τὴν σύγκρουση τῶν δύο ἀνδρῶν δὲν ἐξέλειψε πάντως ὁ ἀμοιβαῖος σεβασμός. Ὁ Ντὲ Γκὼλ ἀποκαλοῦσε τὸν Ἀρὸν «mon cher maître», ἐνῶ ὁ τελευταῖος ἀναγνώριζε τὸ ἐξέχον πολιτικὸ ἀνάστημα τοῦ στρατηγοῦ. Ἀπὸ τὸ 1947 ὁ Ἀρὸν συνειδητοποίησε ὅτι ἡ κύρια ἀντίθεση τῆς ἐποχῆς ἦταν πλέον ἀνάμεσα στὸν σταλινισμὸ καὶ στὴν φιλελεύθερη δημοκρατία. Ἡ κριτική του ἀπέναντι στὸ ΓΚΚ ἔγινε ἀδιάλλακτη. Ἀποχώρησε ἀπὸ τὸ περιοδικὸ τοῦ Σὰρτρ καὶ συνεργάστηκε μὲ τὴν ἐφημερίδα Le Figaro, τὴν ναυαρχίδα τοῦ γαλλικοῦ συντηρητισμοῦ. Διετέλεσε συντάκτης τοῦ κυρίου ἄρθρου της μέχρι τὸ 1977, ὁπότε ἀνέλαβε ἀρχισυντάκτης τοῦ περιοδικοῦ L’Express. Τὴ θέση αὐτὴ διατήρησε μέχρι τὸν θάνατό του τὸ 1983. Οἱ πολιτικὲς αὐτὲς ἐντάξεις ἦταν πρωταρχικὴ αἰτία γιὰ τὸν ἐξοστρακισμό του. Ὅμως ὁ Ἀρὸν δὲν ἦταν ποτὲ «δεξιὸς» μὲ τὴν ἀγοραία σημασία. Ἦταν ἀντίπαλος κάθε ὁλοκληρωτισμοῦ, δεξιοῦ κι ἀριστεροῦ, ἤτοι φιλελεύθερος – καὶ αὐτὸ δὲν ἀποτελεῖ σήμερα στίγμα πουθενά, παρεκτὸς γιὰ τὴν κουφόνοα «πρωτοπορία» στὴ χώρα μας. Ἦταν βαθυστόχαστος ἐπικριτὴς τοῦ οἰκονομικοῦ φιλελευθερισμοῦ τοῦ Χάγιεκ: δὲν θεωροῦσε τὴν μικτὴ οἰκονομία ἀνεπίτρεπτο «δρόμο πρὸς τὴν δουλεία».[8] Ἦταν ἀπὸ τοὺς πρώτους ποὺ ὑποστήριξαν τὴν ἀνεξαρτησία τῆς Ἀλγερίας. Ἀναφερθήκαμε στὸν ἀντιεθνικισμό του. Ἦταν ἀτλαντιστής, γιατὶ πίστευε ὅτι μόνο ἡ ἀποτρεπτικὴ δύναμη τῶν ΗΠΑ θὰ συγκρατοῦσε τὴν σταλινικὴ ἐπιθετικότητα ποὺ ἐκδηλωνόταν πολλαπλῶς (ἀποκλεισμὸς Δ. Βερολίνου τὸ 1948, αἱματηρὴ καταστολὴ τῆς ἐξέγερσης τῶν ἀνατολικογερμανῶν ἐργατῶν τὸ 1953, εἰσβολὴ στὴν Οὑγγαρία τὸ 1956, τεῖχος τοῦ Βερολίνου τὸ 1961 κ.ἄ). Πίστευε ὅμως ὅτι τὸ ΝΑΤΟ θὰ ἔπρεπε νὰ μετατραπεῖ ἀπὸ μιὰ ἀποκλειστικῶς στρατιωτικὴ συμμαχία σὲ μιὰ πολιτικὴ ἕνωση ἰσοτίμων δημοκρατιῶν (ἀκριβῶς ἡ θέση ποὺ ἐξέφραζε ὁ Ἀ. Παπανδρέου τὴν δεκαετία τοῦ 1960). Φιλοσοφικά, τέλος, ἦταν ἐπικριτὴς τῆς θετικιστικῆς οὐτοπίας γιὰ τὴν ἐπιστημονικὴ χειραγώγηση τῆς κοινωνίας, πρᾶγμα ποὺ προκάλεσε τὴν ἐχθρότητα τῶν ντυρκεμιανῶν. Ὅπως εἴπαμε ἤδη, ἡ δημοσιογραφία ἦταν γιὰ τὸν Ἀρὸν ἡ πρακτικὴ διαμεσολάβηση ἀνάμεσα στὸν κόσμο τῶν ἰδεῶν καὶ τὴν ἱστορικὴ ζωή. Κατανοοῦσε τὸν ἑαυτό του ὡς spectateur engagé τῆς πολιτικῆς ζωῆς, μιὰ στάση ποὺ διαχωριζόταν τόσο ἀπὸ τὴν σαρτρικὴ ἔννοια τῆς στράτευσης ὅσο καὶ ἀπὸ τὸν ἀναχωρητισμὸ τοῦ «καθαροῦ» στοχασμοῦ. Οἱ ἰδέες ἀναφέρονται στὰ δημόσια πράγματα καὶ στοχεύουν νὰ τὰ ἐπηρεάσουν. Αὐτὸ ὅμως δὲν συνεπάγεται τὴν ταύτιση τοῦ στοχαστῆ μὲ κάποια ἀπὸ τὶς πολιτικὲς μερίδες καὶ τὴν ὑποταγὴ τοῦ ἐπιστημονικοῦ λόγου στὴν κομματικὴ σκοπιμότητα. Ὑπὸ τὴν ἔποψη αὐτὴ ὁ Ἀρὸν συνέχισε τὴν ἀπαράμιλλη διανοητική του ἐργασία γύρω ἀπὸ τρεῖς ἄξονες: τὴν μελέτη τῶν φιλοσοφικῶν καὶ κοινωνικῶν ἰδεῶν τῆς νεωτερικότητας, τὴν κατανόηση τῆς σύγχρονης βιομηχανικῆς κοινωνίας καί, τέλος, τὴν ἀνάλυση τῶν διεθνῶν σχέσεων κατὰ τὴν πυρηνικὴ ἐποχή. Στοὺς τομεῖς αὐτοὺς ἡ συνεισφορά του ὑπῆρξε σημαδιακή. Τὸ 1955 ἐξελέγη καθηγητὴς τῆς Σορβόννης μὲ διαφορὰ μίας ψήφου. Ἐναντίον του συγκροτήθηκε ἕνας συνασπισμὸς κομμουνιστῶν καὶ ὀπαδῶν τοῦ Ἐμὶλ Ντυρκέμ. Ὁρισμένα ἀπὸ τὰ πιὸ σημαντικά του ἔργα, περιλαμβανομένου τοῦ μνημειώδους Οἱ περίοδοι τῆς κοινωνιολογικῆς σκέψης, ἀποτελοῦνται ἀπὸ τὶς πανεπιστημιακές του παραδόσεις. Τὸ ὕφος του εἶναι λιτό, ἡ γλώσσα πεντακάθαρη, οἱ ἔννοιες ἐπακριβῶς ὁρισμένες, ἡ ἐπιχειρηματολογία αὐστηρὴ καὶ καταληπτή: ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο ἀπὸ τὴν ἐκφραστικὴ ἐπιτήδευση καὶ τὸ νοηματικὸ σκότος τῶν ἐχθρῶν του. Πάνω ἀπ’ ὅλα στὰ ἔργα του δίνει χῶρο στὰ ἐπιχειρήματα αὐτῶν ποὺ διαφωνοῦν μαζί του, ἀναγνωρίζοντας γενναιόφρονα τὶς καλές τους προθέσεις. Ἡ παρουσία τοῦ Ἀρὸν στὰ ἑλληνικὰ εἶναι ἰσχνή. Μεταφράστηκαν παλιὰ τρία ἔργα του.[9] Ἀπουσιάζουν ὅμως οἱ βαθυστόχαστες μελέτες του γιὰ τὴ φιλοσοφία τῆς ἱστορίας. Καθὼς βέβαια καὶ τὸ ἔργο-ὁρόσημο Τὸ ὄπιο τῶν διανοουμένων, ἡ ἀναίρεση τῆς μαρξιστικῆς θεωρίας τῆς ἱστορίας. Ἡ ἀποσιώπηση τούτη ἀσφαλῶς μαρτυράει πολλά. Οἱ βασικὲς ἰδέες τοῦ Ἀρὸν εἶναι πλέον κοινὸς τόπος γιὰ τὴν διανόηση τοῦ πολιτισμένου κόσμου, ἀκόμα καὶ γιὰ τὸ ἀριστερό της κέρας. Στὴ χώρα μας ἡ θεωρητικὴ συζήτηση γιὰ τὰ θέματα αὐτὰ ἔχει μείνει τουλάχιστον δυὸ γενιὲς πίσω. 2. Ἡ φιλοσοφία τῆς ἱστορίας Ἀφετηριακὴ διαπίστωση τοῦ Ἀρὸν εἶναι ὅτι ἡ ἐποχή μας βρίσκεται στὸν ἀστερισμὸ τοῦ μαρξισμοῦ. Μὲ «μαρξισμὸ» ἐννοεῖ τὸν «ὀρθόδοξο» μαρξισμὸ-λενινισμὸ στὴν σταλινικὴ ἐκδοχή του. Ὁ μαρξισμὸς εἶναι τὸ ἀμάλγαμα μιᾶς ἱστορικῆς τελολογίας μὲ ἕνα πολιτικὸ πρόγραμμα ποὺ ἐκφράζεται ἀπὸ ἕνα καὶ μόνο κόμμα. Προβάλλει ἀξιώσεις ἐπιστημονικότητας, περιλαμβανομένης τῆς ἀσφαλοῦς προβλέψεως τῶν ἱστορικῶν ἐκβάσεων. Τὸ σχῆμα αὐτὸ ἐνσωματώνει τὴν ἑγελιανὴ ἰδέα τοῦ ἱστορικοῦ λόγου, ποὺ ὑποβαθμίζει τὴν ἀτομικὴ συνείδηση, ἀλλὰ καὶ τὴν αὐστηρὴ αἰτιοκρατία τοῦ θετικισμοῦ. Στόχος τοῦ Ἀρὸν ἦταν ἡ θεωρητικὴ ἀνασκευὴ τῶν ἐπιστημολογικῶν θεμελίων τοῦ κατασκευάσματος αὐτοῦ ὡς προϋπόθεση γιὰ τὴν ἀπαξίωση τῶν πολιτικῶν ἐφαρμογῶν του. Ἡ διδακτορικὴ διατριβὴ μὲ τίτλο Εἰσαγωγὴ στὴ φιλοσοφία τῆς ἱστορίας ἐγκρίθηκε στὴ Σορβόννη τὸ 1938 καὶ προκάλεσε κραδασμοὺς λόγω τῆς κριτικῆς τοῦ κοινωνιολογικοῦ ἐπιστημονισμοῦ (Κόμτ, Ντυρκέμ) ποὺ κυριαρχοῦσε στὸ ἵδρυμα αὐτό.[10] Εἶναι ἔργο θεμελιακὸ γιατί, χωρὶς νὰ ἀναφέρεται ἀνοιχτὰ στὸν μαρξισμό, συνοψίζει τὶς κατευθυντήριες ἀρχὲς πάνω στὶς ὁποῖες στηρίχθηκε ἡ μετέπειτα κριτική του. Συνοπτικά, ὅπως τονίζει ὁ Ζὼρζ Κανγκιλέμ, πρόκειται γιὰ μιὰ διαλεκτικὴ μετάβαση ἀπὸ τὸν Χέγκελ στὸν Μὰξ Βέμπερ.[11] Τρεῖς εἶναι οἱ βασικὲς ἰδέες τοῦ ἔργου. Πρῶτον, ἡ ἔννοια τῶν «ὁρίων τῆς ἱστορικῆς ἀντικειμενικότητας». Ἱστορικὴ γνώση εἶναι ἡ ἀνασυγκρότηση (ἑνὸς μέρους) τοῦ ἱστορικοῦ παρελθόντος ἀπὸ τὴν σκοπιὰ μιᾶς συνείδησης τοῦ παρόντος ποὺ ὁρίζει τὸν ἑαυτό της μὲ ἀναφορὰ στὸ παρελθόν αὐτό. Καὶ στὰ δύο σκέλη αὐτοῦ τοῦ ἐγχειρήματος ἐμπλέκονται οἱ ὑποκειμενικὲς ἀξίες. Ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ ἀναδεικνύεται ἡ καταλυτικὴ ἐπιρροὴ ποὺ ἄσκησε στὴ σκέψη τοῦ Ἀρὸν ἡ ἱστορικὴ κοινωνιολογία τοῦ Μὰξ Βέμπερ. Ἡ ἱστορικὴ ἐπιστήμη ἀσχολεῖται μὲ τὴν κατανόηση (comprehension, Verstehen) τῆς ἀνθρώπινης πράξης: τὴ διασύνδεση τῆς παρατηρημένης συμπεριφορᾶς τῶν ἱστορικῶν ὑποκειμένων, ἀτομικῶν καὶ συλλογικῶν, μὲ τὴν συνείδηση ἀπὸ τὴν ὁποία πηγάζει. Ἡ κοινωνιολογικὴ ἀνάλυση προσπαθεῖ νὰ διακριβώσει κανονικότητες στὴ σχέση ἀνάμεσα στὸν τύπο τῆς συνείδησης καὶ τὴν κοινωνικὴ συμπεριφορὰ (στὸ πρότυπο τῆς λειτουργικῆς σχέσης ποὺ περιγράφει ὁ Βέμπερ ἀνάμεσα στὸν καλβινισμὸ καὶ τὸν καπιταλισμό). Οἱ κανονικότητες αὐτὲς εἶναι ἐμπειρικὰ διακριβώσιμες. Τὸ πεδίο ὅμως στὸ ὁποῖο ἀναφέρεται ἡ ἔρευνα εἶναι πάντοτε ἕνα τμῆμα τῆς πραγματικότητας, καὶ ποτὲ ἡ ὁλότητα τῶν συμβάντων ἑνὸς ἱστορικοῦ φαινομένου ἢ ἐποχῆς (ποὺ εἶναι ἄπειρα). Ταυτόχρονα, ἡ συνείδηση, ἀπὸ τὴν ὁποία ἀπορρέει ἡ ἱστορικὴ πράξη, γνωρίζεται μόνο μέσα ἀπὸ μερικὰ ἀξιακὰ καὶ ἰδεολογικὰ χαρακτηριστικά της, καὶ ποτὲ ἀπὸ ὅλα (ποὺ εἶναι ἄπειρα). Ὡς ἐκ τούτου, οἱ ἑρμηνεῖες ἑνὸς ἱστορικοῦ φαινομένου καθορίζονται ἀπὸ ὑποκειμενικὲς ἐπιλογὲς τοῦ ἐρευνητῆ. Οἱ κανονικότητες ποὺ ἀνακαλύπτει ἔχουν περιορισμένη ἐμβέλεια. Ἡ ἱστορικὴ γνώση ἔχει λοιπὸν πάντοτε ἀνυπέρβλητα ὅρια, καὶ δὲν ὑπάρχει καμιὰ θεωρία μὲ ἐπιστημολογικὴ δύναμη τέτοια ποὺ νὰ συλλάβει καὶ νὰ ἑρμηνεύσει τελεσίδικα τὸ σύνολο τῆς ἱστορικῆς πραγματικότητας. Σὲ κάθε ἱστορικὴ ἑρμηνεία ἀντιπαραβάλλεται πάντα μιὰ διαφορετικὴ ποὺ σταθμίζει τὰ τεκμήρια καὶ διαβάζει τὶς κανονικότητες μὲ διαφορετικὸ τρόπο. Ἡ πολλαπλότητα τῶν θεμιτῶν ἑρμηνειῶν εἶναι ἡ δεύτερη κρίσιμη μεθοδολογικὴ ἀρχὴ ποὺ εἰσάγει ὁ Ἀρόν. Δὲν ὑπάρχει καμιὰ θεωρία ποὺ κατέχει τελεσίδικη καὶ καθολικὴ ἀλήθεια (σχετικὰ μὲ τὴν ἱστορία ὡς Ὁλότητα), πολλῷ δὲ μᾶλλον κάποιο δικαίωμα νὰ ἐπιβάλει τὴν ὑποτιθέμενη ἀλήθεια της σὲ ὅποιους τὴν ἀμφισβητοῦν. Ἀπὸ τὰ παραπάνω συνάγεται, τρίτον, ὅτι ἡ ἐργασία τοῦ ἐρευνητῆ εἶναι ἀπαραιτήτως στοχαστική. Βασίζεται σὲ μιὰ ἔλλογη ἀπόφαση σχετικὰ μὲ τὸ τί ἀξίζει νὰ ἐπιλεγεῖ ὡς ἑρμηνευτικὸς ἄξονας. Δὲν πρόκειται ὅμως γιὰ αὐθαίρετη πράξη τῆς φαντασίας. Προϋποθέτει γνώση τῶν δεδομένων καὶ τῶν ἐναλλακτικῶν ἑρμηνειῶν ποὺ ἔχουν προταθεῖ. Σὲ τελευταία ὅμως ἀνάλυση, εἶναι ἡ πληροφορημένη καὶ ἔντιμη κρίση τοῦ ἱστορικοῦ ἐπιστήμονα ποὺ ἀποφασίζει ἀπὸ ποιὰ σκοπιὰ θὰ ἰδωθεῖ καὶ θὰ ἑρμηνευθεῖ τὸ ὑλικό του. Ἡ κρίση αὐτὴ ὑπόκειται στὸν διαρκῆ ἔλεγχο ὅλων ὅσων ἀσκοῦν τὴν ἐπιστήμη, καὶ δὲν ἔχει τίποτα τὸ τελεσίδικο. Ἡ ἱστορία γράφεται γιὰ νὰ ξαναγραφτεῖ. Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι δὲν ὑπάρχει ἀντικειμενικότητα στὸν ἱστορικὸ στοχασμό. Ὅμως ἡ ἀντικειμενικότητα αὐτὴ διαφέρει ριζικὰ ἀπὸ ἐκείνη τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν. Ἀπορρέει ἀπὸ τὴν ἀτελῆ καὶ μεταβαλλόμενη συναίνεση τῶν ἐπιστημόνων ποὺ ἐφαρμόζουν τὶς παραπάνω μεθοδολογικὲς ἀρχές. Τὸ τελευταῖο μέρος τῆς διατριβῆς ἀσχολεῖται μὲ ἕνα ἄλλο κεφαλαιῶδες ζήτημα, τὴν ἱστορικὴ αἰτιοκρατία. Ὁ Ἀρὸν δὲν ἀρνεῖται τὴν ὕπαρξη κοινωνικῶν αἰτίων ποὺ ἐπηρεάζουν τὰ ἱστορικὰ φαινόμενα. Ἀπορρίπτει ὅμως τὸν ἰσχυρισμὸ τοῦ Ντυρκὲμ ὅτι τὰ αἴτια αὐτὰ εἶναι «σκληρὰ γεγονότα» ποὺ καθορίζουν ἀπαρεγκλίτως τὴν συμπεριφορὰ τῶν πραττόντων. Οἱ κοινωνικὲς πραγματικότητες θέτουν ἁπλῶς τὸ πλαίσιο ἐντὸς τοῦ ὁποίου ξεδιπλώνεται ἡ δράση αὐτόνομων ὄντων, χωρὶς νὰ εξαλείφουν τὴν δυνατότητα πολλαπλῶν ἐπιλογῶν. Τοῦτες οἱ καταρχὴν ἀπροσδιόριστες ἐπιλογὲς τῶν (ἀτομικῶν καὶ συλλογικῶν) ὑποκειμένων εἶναι ποὺ ὁρίζουν τὴν ἱστορία μὲ τὴν αὐστηρὴ ἔννοια. Ἀπὸ τὶς ἐπιλογὲς αὐτές, ποὺ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ προβλεφθοῦν ὅση γνώση κι ἂν διαθέτει κανεὶς τῶν οἰκονομικῶν καὶ κοινωνικῶν δομῶν, μπαίνουν σὲ κίνηση οἱ μεγάλες τάσεις τῆς ἱστορίας ποὺ προσπαθοῦμε νὰ ἑρμηνεύσουμε ἀναδρομικά. Κάθε ἐπιλογὴ ἀτόμων καὶ ὁμάδων θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι ριζικὰ διαφορετική. Ἡ ὑπαρκτικὴ ἀπροσδιοριστία εἶναι ἡ καταστατικὴ συνθήκη τῆς ἱστορικῆς ζωῆς. Δὲν ὑφίσταται κάποια ὑπερέχουσα ἱστορικὴ δύναμη πάνω ἀπὸ τὴν βούληση καὶ τὴν σκέψη ζωντανῶν ἀνθρώπων ποὺ τοὺς ὠθεῖ πρὸς προδιαγεγραμμένες κατευθύνσεις. Μιὰ φιλοσοφία τῆς ἱστορίας ποὺ παίρνει στὰ σοβαρὰ τὴν ἐλευθερία προϋποθέτει τὴν ἀπόρριψη αὐτοῦ ἑγελιανοῦ ὁλισμοῦ καὶ τῆς ἐσχατολογίας ποὺ περιέχει. Τὸ 1938 ὁ θεωρητικὸς προβληματισμὸς τοῦ Ἀρὸν ἐφάπτεται ἐκείνου τοῦ πρώιμου Σάρτρ.[12] 3. Οἱ διανοούμενοι καὶ οἱ θρησκεῖες του Τὸ ὄπιο τῶν διανοουμένων (1955)[13] ἦταν τὸ πιὸ διάσημο βιβλίο τοῦ Ἀρόν. Δὲν ἦταν τὸ πιὸ βαθυστόχαστο. Ἀλλὰ ἔκανε κρότο ἐπειδὴ ἄγγιζε τὸ ἀνοιχτὸ νεῦρο τῶν καιρῶν. Ἀπὸ τὸ 1938 δύο σημαντικὰ γεγονότα εἶχαν μεσολαβήσει: τὸ «μεγάλο σχίσμα» ὅπως τὸ ὀνόμασε ὁ Ἀρόν, δηλαδὴ ὁ χωρισμὸς τοῦ κόσμου στὸ στρατόπεδο τῆς δημοκρατίας καὶ τοῦ σταλινικοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ, καὶ ἡ συμπόρευση τῶν ὑπαρξιστῶν στὴ Γαλλία μὲ τὸ Κομμουνιστικὸ Κόμμα. Ὁ Ἀρὸν δηλώνει ἐξ ἀρχῆς ὅτι ἡ διαμάχη του δὲν εἶναι μὲ τοὺς ὀπαδοὺς τοῦ ΓΚΚ. Αὐτοὶ εἶναι ἐμποτισμένοι μὲ μιὰ ἰδεολογία ποὺ ἔχει νεκρώσει τὴν κριτική τους σκέψη καὶ ἁπλῶς ἀρνοῦνται τὰ πραγματικὰ γεγονότα. Τὸ μέγα παράδοξο, ἀντίθετα, εἶναι οἱ «κομμουνίζοντες» (communisants) ἐκεῖνοι στοχαστὲς μὲ ἀποδεδειγμένη ὀξύτητα πνεύματος ποὺ ἐπέλεξαν, ἐν πλήρει γνώσει τῶν ἐγκλημάτων τοῦ σταλινισμοῦ, νὰ συνταχθοῦν μαζί του.[14] Ἀνέλαβαν τὴν ὑπεράσπιση ἑνὸς καθεστῶτος ποὺ ἂν ἦταν ὑπήκοοί του θὰ τοὺς τιμωροῦσε ἀμείλικτα γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τῆς σκέψης, ποὺ οἱ δυτικὲς δημοκρατίες ἀναγνωρίζουν καὶ ἐπιβραβεύουν ὅσο ἀνατρεπτικὴ κι ἂν εἶναι. Ἀπολαμβάνουν ὅλα τὰ ὑλικὰ καὶ ἄλλα προνόμια τῆς δημοκρατικῆς ἐλευθερίας. Ταυτόχρονα ὀρύονται κατὰ τῆς παραμικρῆς ἀτέλειας ἢ δυσλειτουργίας τοῦ δυτικοῦ συστήματος, ποὺ ὠχριᾶ μπροστὰ στὴν κακουργία τῆς σταλινικῆς ἐξουσίας. Ὅταν ἐκτελοῦνταν οἱ Ρόζενμπεργκ τὸ τελευταῖο κύμα τῶν σταλινικῶν ἐκκαθαρίσεων σάρωνε τὴν Ἀνατολικὴ Εὐρώπη. Ὁ Σὰρτρ κατακεραύνωνε τὶς ΗΠΑ καὶ σιωποῦσε γιὰ τὴν σταλινικὴ κτηνωδία, γιὰ νὰ μὴν «ἀπογοητεύσει τὴν Billancourt» (il ne faut pas désespérer Billancourt), τοὺς ἐργάτες δηλαδὴ τῆς Ρενὼ ποὺ ἦταν μέλη τῆς κομμουνιστικῆς ὁμοσπονδίας CGT. Ὁ Ἀρὸν προσπαθεῖ νὰ κατανοήσει τὴν ἀσύγγνωστη αὐτὴ μεροληψία. Τὸ βιβλίο ξεσήκωσε τὴν ὀργὴ τῆς γαλλικῆς ἀριστερᾶς καὶ γιὰ πολλὰ χρόνια μπῆκε στὸν κατάλογο τῶν ἀπαγορευμένων γιὰ τοὺς «προοδευτικοὺς» σ’ ὅλο τὸν κόσμο. Ὅταν τὸ ξαναδιαβάζει κανεὶς ὅμως σήμερα, ἐντυπωσιάζει πρῶτα ἀπ’ ὅλα ἡ φρεσκάδα τῆς σκέψης του, ἡ ὁποία ἔχει πανηγυρικὰ ἐπιβεβαιωθεῖ. Ἐπισκοπώντας ὅσοι πέρασαν ἀπὸ τὰ καυδιανὰ δίκρανα τῆς λενινοσταλινικῆς ὀρθοδοξίας καὶ τὴν δική μας προσωπικὴ ἐμπειρία, μέσα ἀπὸ τὸ πρίσμα τοῦ βιβλίου αὐτοῦ βλέπουμε πράγματα ποὺ τότε στέκονταν μπροστὰ στα μάτια μας, ἀλλὰ εἴχαμε πείσει τὸν ἑαυτό μας ὅτι δὲν ὑπῆρχαν. Ἐκπλήσσει ἐπίσης ἡ μετριοπάθεια μὲ τὴν ὁποία κρίνει ὁ Ἀρὸν τοὺς ἀντιπάλους του. Ἀναγνωρίζει κάθε καλή τους πρόθεση: ὄντως κινοῦνται ἀπὸ ἕνα ἐπαινετὸ πόθο νὰ ξεριζώσουν τὴν κοινωνικὴ ἀδικία. Ἐκθέτει μὲ ἤρεμα καὶ καθαρὰ λόγια τὶς ἀπόψεις τους χωρὶς νὰ τὶς διαστρεβλώνει καὶ χωρὶς νὰ τὶς καταριέται ἐκ τῶν προτέρων (ὅπως ἔκαναν βέβαια ἐκεῖνοι γιὰ τὶς δικές του). Καὶ κάτι παραπάνω: ἀναγνωρίζει ἀδίστακτα τὴν φιλοσοφικὴ ἀξία τοῦ ὑπαρξισμοῦ ὡς φιλοσοφίας τῆς ἐλευθερίας, στὴν ὁποία καὶ ὁ ἴδιος βρισκόταν πολὺ κοντὰ ὅπως εἴδαμε πιὸ πάνω. Ο Ρεϋμόν Αρόν, φωτογραφημένος από τον Λεόν Ερστρίτ. Τὸ μεγάλο αἴνιγμα εἶναι πῶς τὰ λαμπρὰ αὐτὰ πνεύματα δέχτηκαν νὰ εὐτελίσουν τὴν σκέψη τους ὑποτάσσοντάς την σ’ ἕνα πολιτικὸ σχέδιο τόσο προφανῶς πλανημένο. Πρὸς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του ὁ Ἀρὸν ἐξέφρασε τὸ παράπονό του ὅτι οἱ συγκρούσεις ἐκείνης τῆς ἐποχῆς διέρρηξαν προσωπικὲς φιλίες μὲ ἀνθρώπους ποὺ ποτὲ δὲν ἔπαψε νὰ τιμᾶ. Ἐξακολουθοῦσε νὰ τοὺς σκέφτεται ὡς petits camarades μέχρι τέλους. Δὲν γνωρίζουμε ἂν ἐκείνη ἡ χειραψία μὲ τὸν Ἀρὸν ποὺ καταδέχτηκε ὁ Σὰρτρ τὸ 1979 σήμαινε ὅτι κάπου μέσα του σκιρτοῦσε ἡ ἴδια θλίψη. Τὸ Ὄπιο εἶναι ἡ προσπάθεια τοῦ Ἀρὸν νὰ ἐξηγήσει φιλοσοφικὰ καὶ κοινωνιολογικὰ τὸ παραπάνω αἴνιγμα. Στὴν καρδιὰ τῆς σταλινικῆς προσήλωσης τῶν γάλλων διανοουμένων βρίσκονται τρεῖς «μύθοι». Ὁ πρῶτος εἶναι ὁ «μύθος τῆς Ἀριστερᾶς».[15] Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς Μεγάλης Ἐπανάστασης ὑποτίθεται ὅτι ὑπάρχει ἕνα αὐτοσυνείδητο πολιτικὸ ὑποκείμενο στὴν Γαλλία, ἡ «Αἰώνια Ἀριστερά», ποὺ παλεύει γιὰ νὰ ἀνατρέψει τὴν ἐκμεταλλευτικὴ ἐξουσία ἐκπροσωπώντας τὸ καθολικὸ πεπρωμένο τῆς Ἀνθρωπότητας. Τέτοια ὀντότητα ποτὲ δὲν ὑπῆρξε. Τὸ μεγάλο δρᾶμα τοῦ 1789 ἦταν τὸ φονικὸ μίσος ἀνάμεσα στὶς ἐπαναστατικὲς μερίδες. Μέχρι τὸ τέλος τοῦ 19ου αἰώνα ὁ κατακερματισμὸς συνεχίστηκε, καὶ μόνο ἡ ὑπόθεση Ντρέυφους συγκόλλησε προσωρινὰ τὰ θραύσματα. Ἡ περίφημη ρήση τοῦ Κλεμανσὼ τὸ 1891, ὅτι «ἡ ἐπανάσταση εἶναι ἕνα ἑνιαῖο μέτωπο» (la revolution est un bloc),[16] προσπαθοῦσε νὰ ἐπικαλύψει τὴν πολυδιάσπαση μὲ ἕνα ρητορικὸ φληνάφημα. Ὁ ἀριστερὸς ἐμφύλιος ξέσπασε πάλι σφοδρὸς μὲ ἀφορμὴ τὴν συμμετοχὴ τοῦ σοσιαλιστῆ Μιλλερὰν στὴν κυβέρνηση Βαλντὲκ-Ρουσσὼ τὸ 1899. Καὶ βέβαια ἀπέκτησε καινούργια ὀξύτητα μὲ τὴν διάσπαση τοῦ SFIO στὸ συνέδριο τῆς Tours καὶ τὴν προσχώρηση τῆς πλειοψηφίας τῶν σοσιαλιστῶν στὴν Τρίτη Διεθνῆ τὸ 1921. Ἐκτὸς ἀπὸ τὸ βραχύβιο διάλειμμα τοῦ λαϊκοῦ μετώπου καὶ τῆς ἀντίστασης ἡ διαμάχη ἀνάμεσα στοὺς ριζοσπάστες, σοσιαλιστὲς καὶ κομμουνιστὲς συνεχιζόταν ἀμείωτη καὶ μεταπολεμικά. Στὸ διεθνὲς ἐπίπεδο οἱ διαφορὲς ἀνάμεσα στὴν βρετανική, τὴν σκανδιναβική, τὴν ἰταλικὴ καὶ τὴν γαλλικὴ ἀριστερά εἶναι καίριες. Τὸ μίσος τῶν ἀριστερῶν γιὰ ἄλλους ἀριστεροὺς εἶναι καταστατικὴ συνθήκη αὐτοῦ τοῦ χώρου. Ἡ ἑνιαία ἀριστερὰ εἶναι μιὰ μεταφυσικὴ θεώρηση ποὺ διαψεύδεται ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἐμπειρία. Ὁ δεύτερος μύθος εἶναι ἐκεῖνος τοῦ Προλεταριάτου ὡς κινητήριας δύναμης γιὰ τὴν ἀνθρώπινη ἀπελευθέρωση.[17] Πρόκειται γιὰ τὴν νοητικὴ κατασκευὴ ἑνὸς ἀστοῦ διανοουμένου ποὺ πέρασε τὴν περισσότερη ζωή του μέσα σὲ βιβλιοθῆκες. Διακατέχεται ἀπὸ μιὰ ἐπαινετὴ μέριμνα γιὰ τὴν ἄθλια διαβίωση τῶν ἐργατῶν τὸ πρῶτο μισὸ τοῦ 19ου αἰώνα. Ἡ μέριμνα αὐτὴ δὲν ἦταν ἀποκλειστικό του προνόμιο, ἀλλ’ ἐν πάση περιπτώσει κάνει κατανοητὸ τὸν μεσσιανικό του ζῆλο. Τὸ προλεταριάτο ὅμως τῶν ἀνεπτυγμένων χωρῶν ποτὲ δὲν υἱοθέτησε τὴν μαρξιστικὴ ἰδέα γιὰ τὴν ἱστορική του ἀποστολή. Καὶ μέχρι τὸ τέλος τοῦ αἰώνα ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτική του θέση εἶχε βελτιωθεῖ ἐντυπωσιακά, ὅπως ἀπέδειξε ἡ ἐμπειρικὴ ἐπιχειρηματολογία τοῦ Μπέρνσταϊν. Ὁ Λένιν μπορεῖ νὰ μισοῦσε τὸν σοσιαλδημοκρατικὸ ἀναθεωρητισμό, ὅμως ἡ θεωρία τῆς «φωτισμένης πρωτοπορίας» ποὺ ἐπεξεργάστηκε δείχνει ὅτι συμφωνεῖ μὲ τὰ συμπεράσματά του. Ἡ αὐτόνομη δράση τοῦ προλεταριάτου δὲν πρόκειται ποτὲ νὰ παραγάγει μιὰ ἱστορικὴ συνείδηση μαρξιστικοῦ τύπου, ἡ ὁποία πρέπει νὰ «ἐμφυτευθεῖ» στὶς μάζες ἀπὸ τὰ πάνω. Κατὰ τὸν 20ὸ αἰώνα οἱ πολιτικὲς ὁμάδες ποὺ ἐξέφραζαν ἐργατικὰ συμφέροντα πολλαπλασιάστηκαν κατ’ ἀναλογίαν πρὸς τὴν ἐσωτερικὴ διαφοροποίηση τῆς ἐργατικῆς τάξης. Ἔτσι κι ἀλλιῶς τὸ ἰδεατὸ πρότυπο τοῦ ἐργάτη ποὺ μισόγυμνος ἱδρώνει στὶς ὑψικαμίνους δὲν ἀντιστοιχοῦσε καὶ στὴν ἐποχὴ τοῦ Μὰρξ παρὰ σὲ ἕνα μέρος τοῦ ἐργατικοῦ πληθυσμοῦ. Στὸν σημερινὸ κόσμο ἡ ἐξειδικευμένη καὶ διανοητικὴ ἐργασία εἶναι ὁ κανόνας. Καὶ ἂς μὴν ξεχνᾶμε πῶς κουρελιάστηκε τὸ 1914 τὸ πομπῶδες σύνθημα ὅτι τὸ παγκόσμιο προλεταριάτο στέκεται ἑνωμένο πέρα ἀπὸ ἐθνικοὺς διαχωρισμούς. Ἡ ὑποστασιοποίηση τοῦ Προλεταριάτου ὡς τῆς «καθολικῆς τάξης» ποὺ ἐνσαρκώνει κατ’ ἀποκλειστικότητα τὸν ἱστορικὸ Λόγο εἶναι μιὰ ἑγελιανὴ μεταφυσικὴ θεώρηση ποὺ διαψεύδεται ἀπὸ τὴν κοινωνικὴ ἐμπειρία. Ὁ τρίτος ἰδεολογικὸς μύθος εἶναι ἐκεῖνος τῆς Ἐπανάστασης.[18] Πρότυπό του εἶναι βέβαια τὸ 1789-94, μὲ ἔμφαση στὴν πολιτικὴ βία ποὺ σφράγισε τὴν ριζοσπαστικὴ φάση τῆς ἀναταραχῆς. Ὅμως, ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση ἦταν μιὰ ἀποτυχία. Δὲν θεμελίωσε καθεστὼς πολιτικῆς ἐλευθερίας. Εἶχε βέβαια κοινωνικὲς συνέπειες. Τὸ κοινωνικό της ἔργο ὅμως, δηλαδὴ ἡ «δημοκρατικὴ ἐξίσωση τῶν καταστάσεων» εἶχε, ὅπως ἔδειξε ὁ Τοκβίλ, ἀρχίσει καὶ ὑπὸ τὴν μοναρχία. Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ἡ κατάργηση τῶν ἀριστοκρατικῶν προνομίων καὶ ἡ κυριαρχία τῶν ἀστικῶν τάξεων εἶχε ἐπιτευχθεῖ στὴν Βρετανία μέσα ἀπὸ μιὰ ἀναίμακτη θεσμικὴ μετατροπὴ (τὸ 1689). Ἐπανάσταση εἶναι κάθε κοινωνικὴ μεταβολὴ ποὺ ἀλλάζει ριζικὰ τὶς συνθῆκες τῆς ζωῆς, καὶ ἡ βία δὲν εἶναι οὐσιῶδες χαρακτηριστικό της. Ἐπαναστάσεις στὴν ἱστορία σημειώθηκαν πολλές, δὲν ἀνάγονται ὅμως σὲ ἕναν ἑνιαῖο θεωρητικὸ τύπο. Ἡ ἐπιστημονικὴ ἐπανάσταση τοῦ 17ου αἰώνα, ἡ βιομηχανικὴ τοῦ τέλους τοῦ 18ου καὶ –θὰ προσθέταμε– ἡ πληροφορικὴ ἐπανάσταση τῶν ἡμερῶν μας εἶναι καὶ αὐτὲς ἐπαναστάσεις, χωρὶς νὰ ἐντάσσονται στὴν μαρξιστικὴ κατανόηση τοῦ ὅρου. Ἀντιστρόφως, πολλὲς πολιτικὲς μεταβολές, ὅπως λ.χ. ἡ κατάληψη τῆς ἐξουσίας ἀπὸ τοὺς ναζί, εἶναι καὶ αὐτὲς ἐπαναστάσεις, ἀκριβῶς ἐπειδὴ ἄλλαξαν ἀποφασιστικὰ τὴν κοινωνία. Ὁ Περονισμὸς καὶ ὁ Νασερισμός, πολλῷ δὲ μᾶλλον ἡ μεταρρύθμιση τῶν Μέιτζι στὴν Ἰαπωνία, ἦταν ἐπίσης ἐπαναστατικὰ φαινόμενα. Δὲν ὑπάρχει κανένας apriori τύπος τῆς «ἐπανάστασης» ὅπως τὸν κατασκευάζει ὁ μαρξισμὸς μέσα ἀπὸ κάποιους θεωρητικοὺς ἀφορισμούς. Ἡ οὐσιοκρατία αὐτὴ δὲν ἔχει ἱστορικὸ ἀντίκρυσμα. Στὶς ἀνεπτυγμένες κοινωνίες δὲν ἔλαβε ποτὲ χώρα μιὰ μαρξιστικοῦ τύπου ἐπανάσταση. Στὴν Ρωσία καὶ τὴν Κίνα ἡ κοινωνικὴ δύναμη ποὺ ὤθησε τὴν ἐπανάσταση ἦταν ἡ ἀγροτιά, τῆς ὁποίας τὰ κοινωνικοπολιτικὰ αἰτήματα ὑπεξαίρεσαν μαρξιστὲς διανοούμενοι. Στὶς χῶρες τοῦ Τρίτου Κόσμου τὰ αἱματηρὰ πραξικοπήματα ποὺ συχνὰ συμβαίνουν εἶναι ἔνδειξη κοινωνικοπολιτικῆς καθυστέρησης. Καὶ ἡ μεταφυσική, λοιπόν, τῆς ἐπανάστασης συντρίβεται στὰ βράχια τῆς ἀπροκατάληπτης ἱστορικῆς γνώσης. Πῶς ἐξηγεῖται ἄραγε αὐτὸς ὁ περιπαθὴς ρομαντισμὸς τῆς ἐπαναστατικῆς βίας ποὺ συνεπαίρνει τοὺς γάλλους φιλοσόφους; Ὅπως εἶχε πάλι δείξει ὁ Τοκβίλ, ἐπειδὴ κάτω ἀπὸ τὸ Παλαιὸ Καθεστὼς τὰ πρωτοπόρα πνεύματα ἦταν ἀποκλεισμένα ἀπὸ κάθε πολιτικὴ συμμετοχή, ἀναγκάστηκαν νὰ καταφύγουν σὲ μιὰ «φιλολογική», δηλαδὴ καθαρὰ ἐννοιολογική, προσέγγιση στὴν πολιτική. Ἡ πολιτικὴ πράξη γινόταν κατανοητὴ ὡς πραγμάτωση τοῦ «καθαροῦ» λόγου, πράγμα ποὺ τὴν περίοδο τῆς ἐπανάστασης ἐξέθρεψε κάθε δολοφονικὴ ἀκρότητα. Τὸ θεωρητικὸ πνεῦμα μεθυσμένο ἀπὸ τὸ μεγαλεῖο τῶν ἐνοράσεών του δεν εἶναι διατεθειμένο νὰ ἀποδεχτεῖ καμιὰ ἐπιμέρους διόρθωση τῆς κοινωνίας, παρὰ μόνο τὴν γενική της κατεδάφιση γιὰ νὰ ξαναχτιστεῖ ἐξ ἀρχῆς πάνω στὸ νοητὸ σχῆμα. Συνεχιστὴς τῆς ἰακωβινικῆς ἰδεοληψίας ὁ γάλλος διανοούμενος προτιμᾶ τὴν «ἰδεώδη ἀπελευθέρωση» στὸ πρότυπο μιᾶς Ἰδέας «ποὺ εἶναι γραμμένη στὸν οὐρανό», γιὰ νὰ χρησιμοποιήσουμε τὴν πλατωνικὴ ἔκφραση. Καὶ ἀπορρίπτει τὴν «πραγματικὴ ἀπελευθέρωση» τῶν σταδιακῶν, ἐπιμέρους ἀλλαγῶν ποὺ βασίζονται στὴν ἐμπειρικὴ μελέτη τῶν κοινωνικῶν δυσλειτουργιῶν. Ἡ τελευταία τοῦ φαντάζει σὰν πεζὴ «τεχνοκρατικὴ» διαδικασία, χωρὶς τὸν ποιητικὸ ἐρεθισμὸ τοῦ κοσμογονικοῦ Ὁράματος. Τὰ παραπάνω ὑποστυλώνονται ἀπὸ μιὰ φιλοσοφία τῆς ἱστορίας ποὺ ταυτίζει τὸν μαρξιστικὸ μεσσιανισμό μὲ αὐτὸ καθαυτὸ τὸ νόημα τῆς ἱστορίας, ὅπως ἰσχυρίζεται ὁ Μερλὼ-Ποντὺ στὸ ἀνατριχιαστικὸ Ἀνθρωπισμὸς καὶ τρομοκρατία. Ἂν δὲν ἰσχύει ὁ μαρξισμός, ποὺ μοναδικὸς σήμερα φορέας του εἶναι τὸ σταλινικὸ κόμμα, τότε ὁ ἄνθρωπος γυμνώνεται ἀπὸ τὴν ἱστορικότητά του![19] Τὶς παραδοχὲς τῆς ἐσχατολογίας αὐτῆς τὶς εἶχε ἤδη ἀνασκευάσει ἡ διδακτορικὴ διατριβὴ τοῦ 1938. Τὸ Ὄπιο ἐπισκοπεῖ ἐκ νέου τὴν ἀνάλυση ἐκείνη: ἡ ἱστορικὴ πράξη πηγάζει ἀπὸ συνειδησιακὲς δεσμεύσεις ποὺ δὲν προκαθορίζονται ἀπὸ τὴν ἀντικειμενικὴ ἀνάγκη. Κάθε μονοαιτιακὴ ἑρμηνεία τοῦ ἱστορικοῦ γίγνεσθαι εἶναι μιὰ βίαιη ἁπλούστευση. Πολλὰ αἴτια, ἐσωτερικὰ καὶ ἐξωτερικά, συνεργοῦν κάθε φορά γιὰ ὠθήσουν τὸν πράττοντα πρὸς ἐκείνη ἢ τὴν ἄλλη κατεύθυνση, ποὺ ἔτσι κι ἀλλιῶς δὲν εἶναι ἡ μοναδικὴ ἐπιλογή. Τὸ ὅτι συντυχαίνουν αὐτὰ τὰ αἴτια εἶναι καθαρὰ τυχαῖο, καὶ δὲν προκύπτει ἀπὸ καμιὰ ὀντολογικὴ ἀναγκαιότητα ἢ ἐπενέργεια κάποιου ὑπερατομικοῦ Λόγου. Ἐφόσον προέκυψαν καὶ συνδυάστηκαν αὐτὲς καὶ αὐτὲς οἱ συνθῆκες εἶναι εὔλογο νὰ ποῦμε ὅτι τὸ πιθανότερο ἦταν νὰ ἐπακολουθήσει τὸ ἱστορικὸ φαινόμενο Χ. Ἀλλὰ θὰ μποροῦσαν κάλλιστα νὰ μὴν εἶχαν προκύψει: αὐτὸ ποὺ ὀνομάζουμε σήμερα Γαλλικὴ Ἐπανάσταση θὰ μποροῦσε νὰ μὴν εἶχε συμβεῖ. Τὸ παρελθὸν δὲν ξεδιπλώθηκε ὅπως τὸ γνωρίζουμε καὶ ὄχι διαφορετικά ἐπειδὴ κάποια ἀνώτερη δύναμη (ὁ Θεός, τὸ Παγκόσμιο Πνεῦμα, ἡ Ἱστορία) ἔτσι διέταξε. Ὑπάρχει αἰτιακὸς καθορισμὸς στὴν ἱστορία, ἀλλὰ εἶναι συγκυριακός: détermination aléatoire[20] εἶναι ἡ παραστατικὴ ἔκφραση ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ Ἀρόν. Ὁ ἱστορικὸς ἐπιστήμων περιγράφει πιθανολογικὰ τὴν συρροὴ συνθηκῶν ποὺ προκάλεσαν τὸ Χ, ἀφήνοντας πάντα ἀνοιχτὸ τὸ ἐνδεχόμενο νὰ εἶναι ἡ ἑρμηνεία του λανθασμένη. Τὸ μέλλον δὲν εἶναι προκαθορισμένο. Κάθε ἄλλη θεώρηση βασίζεται σὲ μιὰ «εἰδωλολατρία τῆς ἱστορίας», μιὰ θρησκευτικοῦ τύπου βεβαιότητα γιὰ κάποια Πρόνοια ποὺ ποδηγετεῖ ἀπὸ τόπο ὑπερβατικὸ τὶς ἀνθρώπινες βουλήσεις. Ὁ Ἀρὸν προσθέτει στὸ Ὄπιο μιὰ βαρύνουσα παρατήρηση: ὁ ὑπαρξισμὸς τῶν Σὰρτρ καὶ Μερλὼ-Ποντὺ εἶναι μεθοδολογικὰ ἀσύμβατος μὲ τὴν ἑγελομαρξιανὴ τελολογία. Γιὰ ἕνα ὑπαρξιστὴ ἡ ὅποια ἐπιλογὴ ἑνὸς ὑπαρκτικοῦ ἐγχειρήματος (projet) εἶναι ἄσκηση μιᾶς ἀπροϋπόθετης ἐλευθερίας ποὺ δὲν πηγάζει ἀπὸ καμία ἀντικειμενικὴ ἀναγκαιότητα. Ἡ ἀνθρώπινη πράξη δὲν ἔχει κανένα ἐξωτερικὸ θεμέλιο. Πῶς εἶναι, λοιπόν, δυνατὸν ἕνας στοχαστὴς ποὺ θέτει τὸν ὑποκειμενικὸ αὐτοκαθορισμὸ ὡς τὴν θεμελιακὴ κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου νὰ ὑποτάσσεται ἐθελουσίως σὲ μία ὁλιστικὴ θεωρία ποὺ ἀρνεῖται τὴν αὐτονομία τῆς συνείδησης; Ὁ Χέγκελ εἶχε πεῖ ὅτι εἶναι ἀδύνατον, θεωρητικὰ καὶ ὑπαρκτικά, νὰ ἐπιλέξει κάποιος νὰ «ἀλλοτριώσει» τὴν ἐλευθερία του, νὰ γίνει δηλαδὴ δοῦλος οἰκείᾳ βουλήσει. Καὶ ἐδῶ βλέπουμε ἕναν ἑγελιανῆς προελεύσεως ὑπαρξισμό, ποὺ σκοπεύει νὰ θεραπεύσει τὴν ἀνθρώπινη ἀλλοτρίωση, νὰ ἀρνεῖται αὐτὴν καθαυτὴν τὴν ἑγελιανὴ συνθήκη τοῦ νὰ εἶναι κάποιος αὐτοσυνείδητη ὕπαρξη. Ἔπειτα, συνεχίζει ὁ Ἀρόν, γιατὶ ὁ δρόμος πρὸς τὴν κατάλυση τῆς ἀλλοτρίωσης ἀναγκαστικὰ περνάει μέσα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ τοῦ ἡγετικοῦ ρόλου τοῦ σταλινικοῦ κόμματος; Ὑπάρχει μιὰ πλειάδα ἐγχειρημάτων (projets), μαρξιστικῆς ἢ ἄλλης ἐμπνεύσεως, γιὰ τὴν ἐπίτευξη τῆς ἀμοιβαιότητας καὶ τῆς «ἀναγνώρισης». Ἡ ἀναγόρευση τοῦ σταλινισμοῦ ὡς τοῦ μόνου δρόμου γιὰ τὴν πραγμάτωση τῆς κοινωνικῆς ἐλευθερίας εἶναι μιὰ ἰδεολογικὴ αὐθαιρεσία, ποὺ προέρχεται ἀποκλειστικὰ ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι σήμερα (1955) ἡ Σοβιετικὴ Ἕνωση ἀσκώντας ἐδαφικὴ κατοχὴ ἐπὶ τῆς μισῆς Εὐρώπης φαντάζει ὡς ὁ «ἱστορικὸς νικητὴς» τοῦ καιροῦ μας. Ἀκόμα ὅμως κι ἂν αὐτὸ ἀληθεύει, ἡ ἰδέα ὅτι ἡ φυσικὴ ἰσχὺς παράγει καὶ δίκαιο εἶναι αὐταποδείκτως σαθρή. Ἡ συλλογιστικὴ τοῦ Μερλὼ-Ποντὺ ὁδηγεῖ στὴν δικαίωση κάθε ἐγκλήματος τῆς σταλινικῆς ἐξουσίας. Ἂν κοσμοϊστορικὸς φορέας τοῦ Λόγου εἶναι τὸ σταλινικὸ κράτος παρ’ ὅλες τὶς «ὑπερβασίες» του, τότε –μᾶς διδάσκει ὁ φιλόσοφος– κάθε ἀντιπολίτευτικὴ ἐνέργεια εἶναι «ἀντικειμενικὰ» προδοσία, ὅσο καλοπροαίρετη κι ἂν εἶναι. Ἡ δικαστικὴ δολοφονία τοῦ Μπουχάριν εἶναι, συνεπῶς, δίκαιη ἀπὸ τὴν σκοπιὰ τῆς ἱστορικῆς ἀνάγκης. Ὑποκειμενικὰ ὁ Μπουχάριν εἶναι ἀθῶος, καὶ ἡ δολοφονία του εἶναι ὄντως ἀπὸ μιὰ συμβατικὴ («ἀστικὴ») σκοπιὰ τρομοκρατικὴ πράξη. Ὅμως, ὅπως καὶ τὸν καιρὸ τοῦ Ροβεσπιέρου, ὁ τρόμος εἶναι ἐγγενὴς στὴν ἐπαναστατικὴ ἀλλαγή, ὁ πρόδρομος τοῦ ἀνθρωπισμοῦ στὸ «τέλος τῆς ἱστορίας». Καὶ ὁ ἴδιος ὁ Μπουχάριν, ὡς πιστὸς κομμουνιστής, τὸ ἀναγνωρίζει αὐτό. Ἑπομένως, ἡ διὰ βασανιστηρίων ὁμολογία του γιὰ ἐγκλήματα ποὺ δὲν ἔχει διαπράξει εἶναι… εἰλικρινής! Ἀποδεχόμενος τὸ δίκιο τῶν σταλινικῶν δολοφόνων του δικαιώνει καὶ τὸ δικό του ἐπαναστατικὸ παρελθόν. Δὲν ὑπάρχει, ἀσφαλῶς, πιὸ φρικιαστικὴ στρεψοδικία.[21] Ἡ τραγικὴ αὐτὴ λοξοδρόμηση τῶν γάλλων φιλοσόφων ἔχει βαθιὲς κοινωνικὲς ρίζες. Ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση κατέλυσε τὴν παλαιὰ θρησκεία, ἀνακήρυξε ὅμως σὲ θρησκεία τὴν ἴδια τὴν πολιτική. Ἡ θετικιστικὴ αἵρεση (Κόμτ, Σαὶν Σιμόν), ποὺ ἦταν καὶ αὐτὴ ἀπότοκο τῆς ἐπανάστασης, αἰσιοδοξοῦσε ὅτι ἡ τεχνοκρατικὴ ἀριστοκρατία θὰ καθόριζε στὸ ἑξῆς τὰ ἐπιθυμητὰ τέλη τῆς ζωῆς, θὰ χάραζε δηλαδὴ τὸν ἀξιακὸ ὁρίζοντα τῆς ἀνθρωπότητας. Ὅμως ἡ ἐπιστήμη περιγράφει τὴν πραγματικότητα ὅπως εἶναι, καὶ δὲν ἔχει τίποτα νὰ πεῖ γιὰ τὸ πῶς ὀφείλει νὰ εἶναι. Ἡ ζήτηση τοῦ ἀγαθοῦ δὲν ἐπιδέχεται μαθηματικὲς ἢ πειραματικὲς ἀποδείξεις. Εἶναι τὸ προνόμιο καὶ ἡ κατάρα τῆς «δυστυχισμένης συνείδησης», ὅπως προσφυῶς τὴν ὀνόμασε ὁ Χέγκελ. Κι ἔτσι παρέμενε καὶ μετὰ τὴν μεγάλη ανατροπὴ τὸ ἠθικὸ κενὸ ποὺ ὁ Ντυρκὲμ ὀνόμασε «ἀνομία» (anomie). Ὁ μέσος ἄνθρωπος ἐξακολουθεῖ νὰ κατατρύχεται ἀπὸ τὴν ἀνάγκη γιὰ ἀσφαλεῖς ὁδοδεῖκτες πρὸς κάποια τελείωση ποὺ θὰ γέμιζε νόημα τὴ ζωή του. Οἱ στοχαστὲς τῆς τέλειας κοινωνίας ἀνέλαβαν τώρα αὐτοὶ τὸν ρόλο τοῦ ἱεροφάντη. Ὁ ἐγγενὴς «προφητισμὸς» τοῦ μαρξισμοῦ εὔκολα μεταλλάσσεται σὲ «κοσμικὴ θρησκεία».[22] Τὸ κόμμα εἶναι ἡ νέα ἐκκλησία, ἡ ἡγεσία του τὸ νέο ἱερατεῖο, οἱ ὀπαδοί του τὸ ποίμνιο τῶν πιστῶν. Ἡ ἱερὴ ἀλήθεια εἶναι αὐτὴ ποὺ ὁρίζει τὸ ἀνώτατο κογκλάβιο. Αὐτὴ ὅμως ἐπανερμηνεύεται διαρκῶς. Ὁ ταλμουδισμὸς αὐτὸς καλύπτει ἐκ τῶν ὑστέρων κάθε παλινωδία τῆς πρακτικῆς πολιτικῆς (π.χ. τὴν συμμαχία μὲ τὸν Χίτλερ, ποὺ ἐπέτρεψε στοὺς ναζὶ νὰ συντρίψουν τὴν Γαλλία). Ἔτσι ὁ σταλινισμὸς συνδυάζει τὸν ἰδεολογικὸ δογματισμὸ μὲ τὸν ἀνερμάτιστο καιροσκοπισμὸ στὴν πράξη. Ὅποια πολιτικὴ καὶ νὰ ἀκολουθήσει τὸ κόμμα (εἴτε καταγγείλει τοὺς σοσιαλδημοκράτες ὡς φασίστες εἴτε συμμαχήσει μαζί τους ὡς δημοκράτες) εἶναι ὀρθή. Μιὰ ἰδεολογική, ὅμως, στάση διατυπωμένη ἔτσι ὥστε νὰ μὴν διαψεύδεται ποτὲ ὅ,τι κι ἂν συμβεῖ στὸν πραγματικὸ κόσμο εἶναι ὁ ὁρισμὸς τῆς θεολογίας. Ο Σαρτρ καταδέχθηκε χειραψία με τον Αρόν τον Ιούνιο του 1979, σε εκδήλωση για τη σωτηρία των προσφύγων του Βιετνάμ και της Καμπότζης. Στο μέσο, ο Αντρέ Γκλυκσμάν. Ἀνάμεσα βέβαια στὸ ποίμνιο τῆς νέας θρησκείας διαδίδεται ἀναπόφευκτα ἡ αἵρεση, ἡ κριτικὴ ἀμφιβολία γιὰ τὴν κρίση τῆς κομματικῆς ἡγεσίας. Οἱ σοβιετικοὶ διανοούμενοι, ὑπογραμμίζει ὁ Ἀρόν, δὲν ἦταν στὴν πλειοψηφία τους ποτὲ τυφλὰ κομματικὰ ἐνεργούμενα. Γνωρίζουμε σήμερα, λ.χ., ὅτι ἡ Σοβιετικὴ Ἀκαδημία Ἐπιστημῶν ἦταν συχνὰ ἑστία ἀντικαθεστωτικῆς ἀμφισβήτησης. Ἀλλὰ καὶ ἐκεῖνοι ποὺ ὑποτάσσονταν, ὅπως ἔχει δείξει τόσο δραματικὰ ὁ Τσέσλαβ Μίλος, τὸ ἔκαναν μέσα ἀπὸ ἀγωνιώδεις συνειδησιακὲς δολιχοδρομίες. Ἡ δυσκολία τοῦ ἰδεολογικοῦ ἐλέγχου τῆς βάσης (τῶν «πιστῶν») καθιστᾶ ἀναγκαία τὴν συνεχῆ ἐπέμβαση τῆς «ἐκκλησιαστικῆς κορυφῆς» μὲ μέτρα καταναγκασμοῦ λιγότερο ἢ περισσότερο βίαια. Ὅμως καὶ αὐτὸ εἶναι μέσα στὴν σωτηριολογικὴ λογικὴ μιᾶς ὑποτιθέμενης ἀπόλυτης ἀλήθειας. Τὸ ἀνεξέλεγκτο πέταγμα τῆς «παραγωγικῆς φαντασίας» τῶν μαρξιζόντων (marxisand) διανοουμένων μπορεῖ νὰ χαλιναγωγηθεῖ μόνο μέσα ἀπὸ τὴν συστηματικὴ ἱστορικὴ κριτική. Ἡ ἀπροκατάληπτη ἔρευνα δείχνει ἀνάγλυφα τὴν ἀσυμβατότητα ἀνάμεσα στὸ φιλοσοφικό τους ὅραμα τῆς ριζικῆς ἐλευθερίας καὶ τὴν κτηνώδη καταπάτησή της ἀπὸ τὰ καθεστῶτα ποὺ δοξολογοῦν. Σημαίνει ὅμως αὐτὸ ὅτι ἔχει φτάσει τὸ «τέλος τῶν ἰδεολογιῶν» ποὺ εὐαγγελίζονται οἱ ἀμερικανοὶ κοινωνιολόγοι; Ἡ ἀπάντηση τοῦ Ἀρὸν εἶναι ἀρνητική.[23] Ὁ πολιτικὸς ἄνθρωπος θὰ ἔχει πάντα ἀνάγκη ἀπὸ νοηματοδοτικὲς ἐνοράσεις ποὺ ὑπερβαίνουν τὸ πραγματικό. Ὅμως ὁ ἱστορικὸς στοχασμὸς (réflexion) εἶναι ἀπαραίτητος γιὰ νὰ δείχνει στὴν ἰδεολογικὴ ἔκσταση τὰ ὅριά της. Ἡ ἱστορικὴ συνείδηση γνωρίζει ὅτι κάθε ἰδεολογικὴ στάση εἶναι μιὰ ἑρμηνεία τῶν κοινωνικῶν πραγμάτων δίπλα σὲ πλειάδα ἄλλων. Ἡ ἱστορικὴ γνώση γεννάει τὴν ἀνεκτικότητα. Καλλιεργεῖ τὸν ὑγιῆ σκεπτικισμό, τὴν συναίσθηση δηλαδὴ γιὰ τὴν δυνατότητα τῆς πλάνης ποὺ ἐμφωλεύει σὲ κάθε θεωρία καὶ σὲ κάθε γνώμη, περιλαμβανομένων καὶ τῶν πλέον προσφιλῶν σ’ ἐμᾶς τοὺς ἴδιους. Ἡ ἐπιστημολογικὴ αὐτὴ αὐτοσυγκράτηση δὲν εἶναι ἀναγκαῖο νὰ καταλήγει στὸν μηδενισμό. Βασικὴ ἰδιότητα τοῦ πολιτικοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ πρακτικὴ ὑπευθυνότητα. Στὸ τέλος τῆς στοχαστικῆς διαδικασίας ὀφείλει ὁ καθένας νὰ ἐπιλέξει ἀνάμεσα στὶς διάφορες πίστεις, στοὺς πολλοὺς «θεούς», γιὰ νὰ χρησιμοποιήσουμε τὴν ὁρολογία τοῦ Μὰξ Βέμπερ, ποὺ διαγωνίζονται στὸν στίβο τῆς δημοσιότητας: στὴν δική μας ἐποχὴ περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλη, ἀφοῦ ἔχει πλέον ἐκλείψει κάθε μεταφυσικὴ βεβαιότητα. Καὶ τὸ ἰσχυρότερο κριτήριο γιὰ τὴν ἐπιλογὴ εἶναι γιὰ τὸν Ἀρὸν ἐκεῖνο τῆς ὑποκειμενικῆς ἐλευθερίας. Ἀπὸ τὴν σκοπιὰ αὐτὴ ἦταν περισσότερο ἀπὸ προφανὲς ὅτι ὁ σκεπτόμενος ἄνθρωπος τοῦ μέσου τοῦ 20οῦ αἰώνα ἔπρεπε νὰ ταχθεῖ μὲ τὸ μέρος τῆς δυτικῆς δημοκρατίας καὶ ἐναντίον τοῦ σταλινικοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ. Ποιός ἄραγε θὰ διαφωνοῦσε σήμερα μαζί του; 4. Τὸ σύγχρονο βιομηχανικὸ σύστημα: ἡ κοινωνιολογικὴ κριτικὴ τοῦ μαρξισμοῦ Ὅπως εἴπαμε ἡ βασικὴ τομὴ στὸν μεταπολεμικὸ κόσμο εἶναι ἐκείνη ἀνάμεσα στὸ Δυτικὸ καὶ τὸ σοβιετικὸ σύστημα. Ἡ ἀντίθεση αὐτὴ περιγράφεται, στὸν τύπο κυρίως, μὲ ὅρους πολιτικοὺς καὶ ἰδεολογικούς. Ἂν ὅμως ἐπιχειρήσουμε μιὰ κοινωνιολογικὴ ἀνάλυση, θὰ δοῦμε ὅτι τὰ ἰδεολογικὰ στερεότυπα ὑποχωροῦν καὶ ἀναδεικνύεται μιὰ ὑποκείμενη λειτουργικὴ ἀναλογία τῶν δύο ἀντίπαλων συστημάτων. Αὐτὸ ἐπεχείρησε ὁ Ἀρὸν μὲ μιὰ σειρὰ μαθημάτων στὴν Σορβόννη τὸ 1955-56 σχετικὰ μὲ τὴν πολιτικὴ οἰκονομία τοῦ μεταπολεμικοῦ κόσμου.[24] Μιὰ πρώτη ἐπισήμανση εἶναι ὅτι καὶ τὰ δύο συστήματα συμμερίζονται τὴν ἴδια οἰκονομικὴ στοχοθεσία μὲ ρίζες στὸν προμηθεϊσμὸ τοῦ Διαφωτισμοῦ. Ὁ Ἀρὸν ἀποκαλεῖ τὴ Δύση καὶ τὴ Σοβιετικὴ Ἕνωση frères ennemis. Στόχος κοινὸς εἶναι ἡ ἀποτελεσματικὴ ἐκμετάλλευση τῆς φύσης διὰ τῆς ἐφαρμογῆς τῆς ἐπιστήμης στὴν παραγωγή. Ὁ μαρξισμὸς ἐγκαλεῖ τὴν ἀτομικὴ ἰδιοποίηση τῶν μέσων τῆς παραγωγῆς διότι ἀπὸ κάποιο σημεῖο καὶ μετὰ ὑπονομεύει ὑποτίθεται τὸν κεντρικὸ στόχο τοῦ κεφαλαιοκρατικοῦ συστήματος ποὺ εἶναι ἡ μεγιστοποίηση τοῦ κέρδους τῶν κεφαλαιούχων. Καὶ αὐτὸ ἐπειδὴ ὁ παραγόμενος πλοῦτος δὲν μπορεῖ νὰ διατεθεῖ στὴν ἀγορὰ ἀφοῦ ἡ πλειονότητα τῆς κοινωνίας (ἡ ἐργατικὴ τάξη) δὲν διαθέτει τὴν ἀπαραίτητη ἀγοραστικὴ δύναμη (κρίσεις ὑπερπαραγωγῆς, ἐξαθλίωση ἐργατῶν, φθῖνον ποσοστὸ κέρδους). Ἡ κριτικὴ ἀφορᾶ τὰ μέσα, καὶ ὄχι τοὺς σκοπούς. Καὶ στὴν Δύση καὶ στὸ σοβιετικὸ σύστημα ἡ βασικὴ ἀρχὴ τῆς οἰκονομίας εἶναι ἡ ἀνάπτυξη. Ἡ παραγωγὴ ὀργανώνεται γύρω ἀπὸ μεγάλες βιομηχανικὲς μονάδες, ποὺ διευθύνονται ἀπὸ τεχνοκράτες.[25] Στὴ Δύση οἱ ἰδιοκτῆτες τῶν μεγάλων αὐτῶν μονάδων εἶναι οἱ χιλιάδες μέτοχοι. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἡ ἰδιοκτησία ἔχει ἤδη γίνει σὲ μεγάλο βαθμὸ δημόσια, παρ’ ὅλο ποὺ δὲν εἶναι στὰ χέρια τοῦ κράτους. Στὴν σοβιετικὴ περίπτωση, ἡ κρατικὴ ἰδιοκτησία εἶναι ἁπλῶς μιὰ ἀφηρημένη ἰδέα γιὰ τοὺς ἐργάτες, τῶν ὁποίων ἡ ζωὴ ἐξακολουθεῖ νὰ καθορίζεται ἀπὸ τὶς ἀποφάσεις διευθυντικῶν στελεχῶν ποὺ δὲν δίνουν λόγο στὴ βάση. Τὰ ἐργατικὰ σωματεῖα ἔχουν κρατικοποιηθεῖ καὶ εἶναι ἁπλοὶ διαβιβαστικοὶ ἱμάντες τῶν ἐντολῶν τῆς ἐξουσίας. Εἶναι γελοῖος ὁ ἰσχυρισμὸς ὅτι τὸ δαιδαλῶδες αὐτὸ σύστημα τῆς κρατικο-κομματικῆς νομενκλατούρας ἔχει ἐξαλείψει τὴν ἀλλοτρίωση. Πάνω σὲ παρόμοια οἰκονομικὴ βάση ἔχουν χτιστεῖ δύο διαφορετικὰ πολιτικὰ συστήματα.[26] Ἕνα ὁλοκληρωτικό, ὅπου οἱ αὐτόνομες ἐπιλογὲς τῶν πολιτῶν-καταναλωτῶν δὲν παίζουν κανένα ρόλο. Καὶ ἕνα δημοκρατικό, ὅπου οἱ καταναλωτὲς γενικά, ἀλλὰ καὶ τὰ ἐργατικὰ συμφέροντα ἐκφραζόμενα μέσα ἀπὸ ἐλεύθερα σωματεῖα, ἀποτελοῦν ἰσχυρὸ ἀντίβαρο στὶς οἰκονομικὲς ἐπιλογὲς τοῦ μεγάλου κεφαλαίου καὶ τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας. Ἡ οἰκονομικὴ καὶ τεχνολογικὴ «βάση» δὲν καθορίζει τὸ πολιτικὸ καθεστώς. Στὴν σοβιετικὴ περίπτωση ἡ ἀπόλυτη κρατικὴ χειραγώγηση σημαίνει ὅτι εὐνοεῖται ἡ βαριὰ βιομηχανία ποὺ στηρίζει τὴν πολεμικὴ μηχανή, καὶ ὑποβαθμίζονται ἡ γεωργία καὶ ἡ βιομηχανία καταναλωτικῶν ἀγαθῶν. Στὴν Δύση ἡ εἰκόνα εἶναι ἀντίστροφη, ἀκριβῶς ἐπειδὴ ὁ καταναλωτὴς καὶ ὁ ἰδιοκτήτης γῆς ἔχει πολιτικὴ δύναμη ποὺ ἐπηρεάζει τὴν κρατικὴ πολιτική. Ὅποιο κριτήριο κι ἂν χρησιμοποιήσει κανείς, εἴτε αὐτὸ τῆς οἰκονομικῆς εὐμάρειας εἴτε τῆς κοινωνικῆς ἐλευθερίας, ἡ σύγκριση εἶναι συντριπτικὴ ὑπὲρ τοῦ δυτικοῦ συστήματος. Μὲ τὰ τρία πενταετῆ προγράμματα μετὰ τὸ 1928 ἡ παραγωγὴ τῆς βαριᾶς βιομηχανίας αὐξήθηκε ὄντως ἁλματωδῶς στὴ ΣΕ. Ὅμως, πρῶτον, ἡ αὔξηση αὐτὴ εἶχε ἤδη ἀρχίσει πρὶν ἀπὸ τὸ 1917. Καί, δεύτερον, στηρίχθηκε στὴν βίαιη κολλεκτιβοποίηση τῆς γεωργίας ποὺ προκάλεσε ἑκατομμύρια θύματα. Ἦταν μιὰ μαζικὴ κρατικὴ δολοφονία, ἕνας λιμὸς ποὺ προκλήθηκε ἐσκεμμένα γιὰ πολιτικοὺς λόγους, ὅπως ἐξ ἄλλου καὶ ἐκεῖνος στὴν Κίνα τὴν δεκαετία τοῦ 1950. Ἐπίσης, γιὰ νὰ ἐξασφαλισθεῖ ἡ χειραγώγηση τῆς οἰκονομικῆς ζωῆς ἀπὸ τὴν ὁλοκληρωτικὴ ἐξουσία ἦταν ἀπαραίτητη ἡ συστηματικὴ τρομοκρατία μὲ ἄλλα ἀμέτρητα θύματα. Ἡ σταλινικὴ προπαγάνδα προσπάθησε νὰ συσκοτίσει τὶς πραγματικότητες αὐτὲς μέσα ἀπὸ τὸν ἰσχυρισμὸ ὅτι οἱ ἐργάτες στὴ Δύση δυστυχοῦν (κάτι ποὺ οὔτε ἕνας ἀπὸ τοὺς ἴδιους τοὺς ἰθύνοντες τοῦ καθεστῶτος, μὲ πρώτη τὴν KGB, δὲν πίστευε), καὶ ὅτι ὁ καπιταλισμὸς ὁδεύει πρὸς τὴν κατάρρευση. Ὁ Ἀρὸν ἀποδεικνύει καταλεπτῶς ὅτι ὅλες οἱ προβλέψεις τοῦ μαρξισμοῦ σχετικὰ μὲ τὴν ἀναπόφευκτη οἰκονομικὴ ἐντροπία τοῦ καπιταλισμοῦ ἔχουν διαψευσθεῖ.[27] Τὸ βιοτικὸ ἐπίπεδο τῆς ἐργατικῆς τάξης στὴ Δύση ἔχει ἀναπτυχθεῖ ἐντυπωσιακὰ τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ τὸ ποσοστὸ κέρδους τοῦ κεφαλαίου δὲν ἔχει μειωθεῖ καὶ οἱ κρίσεις ἔχουν ἐλεγχθεῖ μὲ κεϋνσιανοῦ τύπου ἀντικυκλικὲς παρεμβάσεις. Σήμερα βέβαια γνωρίζουμε ὅτι τὸ μόνο σύστημα ποὺ αὐτοκαταστράφηκε εἶναι ὁ σταλινισμός, κάτι ποὺ οὔτε ὁ ἴδιος ὁ Ἀρὸν τολμοῦσε νὰ διανοηθεῖ. Ὁ λόγος γιὰ τὴν θεωρητικὴ ἀποτυχία τοῦ μαρξισμοῦ εἶναι ὅτι ποτὲ δὲν ἔλαβε ὑπόψη του τὴν πραγματικὴ κινητήριο δύναμη τῆς ἐλεύθερης οἰκονομίας, ποὺ εἶναι ἡ τεχνολογικὴ καινοτομία.[28] Ἡ διαδικασία αὐτή, ποὺ βασική της προϋπόθεση εἶναι ἡ ἐλευθερία τοῦ σκέπτεσθαι, δημιουργεῖ διαρκῶς νέες ἀνάγκες μαζὶ μὲ τὶς οἰκονομικὲς δυνάμεις ποὺ θὰ τὶς ἱκανοποιήσουν. Ὁ συνδυασμὸς αὐτὸς ὠθεῖ τὴν ὑλικὴ εὐμάρεια σὲ ὅλο καὶ ἀνώτερα ἐπίπεδα. Ἡ θεωρία τοῦ ἰμπεριαλισμοῦ ὡς ἐξήγηση γιὰ τὴν ἐπιβίωση τοῦ καπιταλισμοῦ εἶναι πλανημένη. Ὁ Ἀρὸν δείχνει ὅτι ἡ πολιτικὴ κυριαρχία τῆς Δύσης πάνω στὶς χῶρες τοῦ Τρίτου Κόσμου οὔτε ὠθήθηκε ἀπὸ τὴν ἐπιδίωξη οἰκονομικοῦ κέρδους οὔτε ἀπέφερε συνολικὰ κάτι τέτοιο, ὅσο κι ἂν εἶχε φυσικὰ μιὰ τέτοια διάσταση. Αὐτὸ βέβαια δὲν ἀθωώνει ἠθικὰ καὶ πολιτικὰ τὴν ἀποικιοκρατία. Ἀλλὰ ἕνα οἰκονομικὸ ἐπιχείρημα δὲν μπορεῖ νὰ στηρίξει τὴν καταδίκη της. Θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ ἀντιτείνει ὅτι ἡ ἀνάπτυξη τοῦ καπιταλισμοῦ συνοδεύτηκε ἀπὸ τὴν αὔξηση τῆς κοινωνικῆς ἀνισότητας. Αὐτὸ ἀληθεύει. Ὅμως, ἡ διαφορικὴ ἐπιβράβευση τῆς ἐργασίας σὲ ἀναλογία μὲ τὴν παραγωγικότητά της εἶναι βασικὸ κίνητρο γιὰ τὴν αὔξηση τοῦ κοινωνικοῦ πλούτου. Αὐτὸ τὸ ἀναγνωρίζει ρητὰ καὶ ἡ πολιτικὴ οἰκονομία τοῦ σοσιαλισμοῦ, ἀλλὰ καὶ ἡ ἴδια ἡ σοβιετικὴ οἰκονομικὴ πολιτική, ἰδίως κατὰ τὴν σταλινικὴ περίοδο. Καὶ εἶναι ἄλλη μιὰ ἀπὸ τὶς οἰκονομικὲς ὁμοιότητες τῶν δύο ἀντιπάλων συστημάτων. Μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι στὴ σοβιετικὴ περίπτωση ἡ αὐθαίρετη αὔξηση τῶν ὑλικῶν ἀπολαβῶν τῶν κομματικῶν στελεχῶν δημιούργησε μιὰ κάστα ποὺ ἡ χλιδὴ καὶ τὰ προνόμιά τους ἀπεῖχαν ἰλιγγιωδῶς ἀπὸ τὴν ἐνδεῆ καθημερινότητα τοῦ μέσου πολίτη. Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ἀκόμα καὶ ἂν αὐξάνεται ἡ ἀνισότητα σὲ συνθῆκες ραγδαίας ἀνόδου τοῦ συνολικοῦ βιοτικοῦ ἐπιπέδου (ὅπως λ.χ. στὴν Ἀμερικὴ μετὰ τὸν πόλεμο), τὸ φαινόμενο χάνει τὶς ἀποκαλυπτικὲς διαστάσεις ποὺ τοῦ προσδίδει ἡ μαρξιστικὴ θεωρία. Δὲν γίνεται δηλαδὴ ἀφορμὴ γιὰ τὴν ἐπαναστατικὴ ἀμφισβήτηση τοῦ κεφαλαιοκρατικοῦ συστήματος. Τούτων λεχθέντων, ἡ αὐξανόμενη ἀνισότητα στὴ Δύση δὲν ἔγινε μὲ κανένα τρόπο ἀποδεκτὴ ὡς ἀναπόφευκτη καὶ φυσιολογικὴ κατάσταση. Ὑπὸ συνθῆκες πολιτικῆς ἐλευθερίας οἱ διεκδικήσεις τῶν ἐργαζομένων, ποὺ εἶναι ἡ κοινωνικὴ πλειονότητα, ἐπέβαλαν στὶς ἄρχουσες τάξεις δραστικοὺς περιορισμοὺς στὴν κοινωνικὴ δύναμη τῆς μεγάλης ἰδιοκτησίας. Μέτρα σοσιαλιστικῆς ἐμπνεύσεως (ἐθνικοποιήσεις, προοδευτικὴ φορολογία κτλ.) ἔχουν εἰσαχθεῖ σὲ ὅλες τὶς προηγμένες χῶρες. Στὴν Σκανδιναβία μάλιστα ὁ σοσιαλισμὸς ἔγινε κοινωνικὴ πραγματικότητα μέσα ἀπὸ μιὰ ἐξελικτικὴ διαδικασία μεταρρυθμίσεων, ποὺ δὲν χρησιμοποίησε βία καὶ σεβάστηκε ἀπολύτως τὰ ἀτομικὰ δικαιώματα. Σὲ κάθε περίπτωση, πουθενὰ στὸν δυτικὸ κόσμο ὁ «καπιταλισμὸς» δὲν ἀντιστοιχεῖ στὸν καθαρὸ ἰδεότυπο τοῦ «τέλειου ἀνταγωνισμοῦ» καὶ τοῦ «κράτους νυχτοφύλακα». Ἡ οἰκονομία εἶναι παντοῦ μικτή, ἡ ἀγορὰ ρυθμίζεται ἀπὸ τὴν πολιτικὴ ἐξουσία καὶ τὸ κράτος πρόνοιας λειτουργεῖ ἀποτελεσματικά.[29] Ὁ Ἀρὸν ἐγκρίνει ἀπερίφραστα αὐτὸν τὸν πολιτικο-κοινωνικὸ συμβιβασμό. Κάποιος θὰ μποροῦσε νὰ διαβλέψει μιὰ συνεχῆ διεύρυνση τῶν κοινωνικῶν κατακτήσεων τῆς ἐργασίας ἔναντι τοῦ κεφαλαίου ὑπὸ συνθῆκες πολιτικῆς δημοκρατίας μὲ νοητὸ ὅριο ἕνα σοσιαλισμὸ τῆς ἐλευθερίας, ὅπως π.χ. τὸ εἶχε περιγράψει ὁ κατεξοχὴν φιλελεύθερος Τζὼν Στιούαρτ Μίλλ. Ὁ φανατικὸς λενινοσταλινικὸς μπορεῖ νὰ βρίσκει τὸν σουηδικὸ σοσιαλισμὸ ἀνιαρό, καὶ νὰ προτιμᾶ τὴν «δαιμονικὴ ποίηση» τῶν ὁδοφραγμάτων, ὅπως προσφυῶς τὴν ἀποκαλεῖ ὁ Ἀρόν. Ὅμως, ἡ «πραγματικὴ ἀπελευθέρωση» ποὺ πέτυχαν οἱ εὐρωπαῖοι σοσιαλδημοκράτες, ὅσο «πεζὸς» κι ἂν ἦταν ὁ λόγος της, ἀπέφερε πολὺ περισσότερα ὀφέλη στὴν ἐργατικὴ τάξη ἀπὸ τὴν τρομοκρατικὴ ἐπιδρομὴ τῶν μπολσεβίκων.[30] Ὁ Ἀρὸν προβλέπει, καὶ εὔχεται, μιὰ ἀντίστοιχη ἐξέλιξη καὶ στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση. Ἂν κυριαρχήσει στὸ ΚΚ μιὰ γνήσια διάθεση γιὰ συννενόηση μὲ τὴ Δύση, τότε ὑπάρχουν πιθανότητες γιὰ τὴν ἀποχώρηση τῶν στρατευμάτων κατοχῆς ἀπὸ τὴν Ἀνατολικὴ Εὐρώπη καὶ στὸ ἐσωτερικὸ μιὰ διοχέτευση πόρων πρὸς τὴν ἱκανοποίηση τῶν βιοτικῶν ἀναγκῶν τῶν πολιτῶν, καθὼς καὶ γιὰ τὴν φιλελευθεροποίηση τῆς δημόσιας σφαίρας, τουτέστιν μιὰ σοσιαλδημοκρατικὴ μετάλλαξη τοῦ μετασταλινικοῦ συστήματος. Αὐτὸ ἀκριβῶς ἦταν τὸ πρόγραμμα Γκορμπατσώφ, ποὺ ὁ Ἀρὸν δὲν ἔζησε ὅμως γιὰ νὰ μαρτυρήσει. 5. Ἡ κληρονομιὰ Ἡ Σοβιετικὴ Ἕνωση σήμερα δὲν ὑπάρχει καὶ τὰ κομμουνιστικὰ κόμματα τῆς Δ. Εὐρώπης ποὺ κάποτε βρίσκονταν στὰ πρόθυρα τῆς ἐξουσίας ἔχουν ἐξαερωθεῖ. Ὅμως διατηρεῖ καὶ σήμερα ἐπιρροὴ σὲ σημαντικὰ κέντρα τῆς πνευματικῆς ζωῆς τὸ φανατικὸ μίσος γιὰ τὸν δυτικὸ πολιτισμό. Σὲ κάποιες χῶρες, τελματωμένες σὲ μιὰ προνεωτερικὴ συλλογικὴ συνείδηση, ὁ παιδαριώδης ρομαντισμὸς τῆς «ἐπαναστατικῆς» βίας ὄχι μόνο ἐπιβιώνει, ἀλλὰ ἐπηρεάζει ἀκόμα καὶ τὸ κυβερνητικὸ προσωπικό. Καὶ ἡ ἐσχατολογικὴ ἀνάγνωση τῆς ἱστορίας ἐξακολουθεῖ νὰ τροφοδοτεῖ τὴν ἀνορθόλογη πολιτικὴ σωτηριολογία. Ξαναδιαβάζοντας τὸν Ἀρὸν τὰ διακυβεύματα γίνονται πάλι ξεκάθαρα. Ἡ ἐλευθερία δὲν εἶναι δεδομένη. Σὲ ἄλλο κείμενο θὰ ἀναφερθοῦμε στὴν συμβολὴ τοῦ Ρεϋμὸν Ἀρὸν στὴν κοινωνιολογικὴ σκέψη καὶ τὴν θεωρία τῶν διεθνῶν σχέσεων. [1] Ὁ Ρεϋμὸν Ἀρὸν θεωροῦσε ὅτι ὁ Σολζενίτσυν ἦταν ἐκεῖνος ποὺ εἶχε ἀποκαταστήσει στὴν εὐρωπαϊκὴ συνείδηση τὴ διάκριση ἀνάμεσα στὸ δίκαιο καὶ στὸ ἄδικο, στὸ καλὸ καὶ στὸ κακό, ποὺ ὁ Σὰρτρ εἶχε ἐργασθεῖ σκληρὰ μιὰ ὁλόκληρη γενιὰ γιὰ νὰ ἐξαλείψει. Βλ. Daniel J. Mahoney, “Two Critics of the Ideological ‘Lie’: Raymond Aron’s Encounter With Aleksandr Solzhenitsyn”, Society, 50: 28-35. [2] Ὁ Ἀρόν, ἂν καὶ θεωροῦσε τὸν πόλεμο τοῦ Βιετνὰμ λάθος, δὲν θεωροῦσε ὅτι ἡ ἀνάμιξη αὐτὴ σήμαινε ὅτι οἱ ΗΠΑ δὲν ἦταν δημοκρατικὴ χώρα καὶ προσπαθοῦσε νὰ κατανοήσει τοὺς λόγους ποὺ ὤθησαν τὴν πρώτη παγκόσμια δύναμη ὡς ἐκ τῆς στρατηγικῆς θέσεώς της νὰ ἐμπλακεῖ σ’ αὐτὴν τὴν περιπέτεια. Ὑποστήριζε ἐπίσης τὴν ἀνάπτυξη τῶν ἀμερικανικῶν πυραύλων μέσου βεληνεκοῦς στὴν Εὐρώπη στὸ τέλος τῆς δεκαετίας τοῦ 1970. [3] Βλ. Περικλῆς Σ. Βαλλιᾶνος, «Ἡ ἀναγέννηση τοῦ φιλελευθερισμοῦ στὴ Γαλλία», ARB, τχ. 57, Δεκ. 2014. [4] Γιὰ τὴν περίπλοκη διανοητικὴ σχέση τοῦ Ἀρὸν μὲ τὸν ἀγγλικὸ καὶ ἀμερικανικὸ πολιτισμό, βλ. Irving Louis Horowitz, “The Anglo-American Vision of Raymond Aron”, The Antioch Review, vol. 64, no. 1, Winter 2006, 33-51. [5] Γιὰ τὴ ζωὴ τοῦ Ἀρὸν βλ. Nicolas Baverez, “Life and Works: Raymond Aron, Philosopher and Freedom Fighter”, στὸ Jose Colen and Elisabeth Dutartre-Michaut, (eds), The Companion to Raymond Aron, Palgrave Macmillan, Νέα Ὑόρκη 2015, κεφ. 1. [6] Ἦταν μιὰ ἀπόφαση ποὺ ἔλαβε περπατώντας πολλὴ ὥρα κατὰ μῆκος τοῦ Ρήνου, ὅπως περιγράφει στὰ Ἀπομνημονεύματά του, ποὺ δημοσιεύθηκαν λίγους μῆνες πρὶν τὸν θάνατό του τὸ 1983. [7] Βλ. Reed Davis, “A Once and Future Greatness: Raymond Aron, Charles De Gaulle and the Politics of Grandeur”, The International History Review, vol. 33, no. 1, March 2011, 27-41. [8] Βλ. Raymond Aron, “La définition libérale de la liberté”, European Journal of Sociology, vol. 2, issue 2, December 1961, 199-218. Ὁ Ἀρὸν ἐπιχειρηματολογεῖ ὅτι ὁ Χάγιεκ χρησιμοποιεῖ μιὰ ἀντικειμενιστικὴ ἔννοια τῆς ἀρνητικῆς ἐλευθερίας, ποὺ δὲν ἀποδίδει τὴν ὑποκειμενικὴ πολυσημία τῆς ἱστορικῆς πράξης. [9] Ἡ ἐξέλιξη τῆς κοινωνιολογικῆς σκέψης (2 τόμοι, μτφρ. Μ. Λυκούδης, Γνώση, Ἀθήνα 1993 καὶ 1994), Δεκαοχτὼ μαθήματα γιὰ τὴ βιομηχανικὴ κοινωνία (μτφρ. Ἀ. Γαβριηλίδου, Κάλβος, Ἀθήνα 1981) καὶ Ἡ σύγχρονος γερμανικὴ κοινωνιολογία (ΕΚΚΕ, Ἀθήνα 1974). [10] Raymond Aron, Introduction à la philosophie de l’histoire, Gallimard, Παρίσι 1986. [11] Georges Canguilhem, “Raymond Aron et la philosophie critique de l’histoire”, Enquête, 7(1992), 2-8. [12] Γιὰ τὸ ζήτημα αὐτό, βλ. Iain Stewart, “Existentialist Manifesto or Conservative Political Science? Problems in Interpreting Raymond Aron’s Introduction à la philosophie de l’histoire”, European Review of History: Revue européenne d’histoire, 16:2, 217-233. Ὁ Στιούαρτ ὑπογραμμίζει τὸ παράδοξο ἑνὸς ἔργου ποὺ εἰσάγει τὴν γερμανικὴ ὑπαρξιακὴ φαινομενολογία στὴν Γαλλία γιὰ νὰ γίνει θεωρητικὸ ἐφαλτήριο γιὰ τὴν μεταπολεμικὴ πολιτικὴ σύγκρουση τοῦ Ἀρὸν μὲ τοὺς ὑπαρξιστές. [13] Raymond Aron, The Opium of the Intellectuals, W.W. Norton, Νέα Ὑόρκη 1962. [14] Ὅ.π., σ. ix. [15] Ὅ.π., σ. 3-34. [16] Μὲ ἀφορμὴ τὸ ἀνέβασμα ἑνὸς θεατρικοῦ ἔργου στὴν Comédie-Française ποὺ ἔπαιρνε τὸ μέρος τοῦ Νταντὸν ἐναντίον τοῦ Ροβεσπιέρου. Ὁ Κλεμανσὼ τὸ θεώρησε ὡς ἐπίθεση κατὰ τῆς Ἐπανάστασης (δηλαδὴ κρυπτομοναρχικὸ) καὶ ζήτησε τὴν ἀπαγόρευσή του: ὅποιος εἶναι μὲ τὴν ἐπανάσταση ἀποδέχεται ὅλες τὶς ἐκφάνσεις της, περιλαμβανομένου τοῦ τρόμου. [17] Raymond Aron, ὅ.π., σ. 35-65. [18] Ὅ.π., σ. 66-93. [19] Βλ. Περικλῆς Σ. Βαλλιᾶνος, «Ἡ ἀποκρουστικὴ “φιλοσοφία” τῆς βίας καὶ ἡ ἡρωϊκὴ μαρτυρία τοῦ Καμύ», ARB, τχ. 44, Ὀκτ. 2013. [20] Raymond Aron, ὅ.π., σ. 163. [21] Ὅ.π., σ. 119 κ.ἑ. Πρὸς τιμήν του ὁ Μερλώ-Ποντὺ ἀποκήρυξε ἀργότερα αὐτὲς τὶς ἀπόψεις, ἐνῶ ὁ Σὰρτρ ἐξόκειλε πρὸς ὅλο καὶ πιὸ ἐκτρωματικὲς μορφὲς τῆς λατρείας τῆς βίας, ὅπως ὁ μαοϊσμὸς καὶ ἡ ὑπεράσπιση τοῦ Μαύρου Σεπτέμβρη. Καὶ γιὰ νὰ ὁλοκληρωθεῖ ἡ εἰκόνα, ὁ Φουκὼ τὸ 1968 διεκήρυττε ὅτι οἱ ἐχθροὶ τοῦ προλεταριάτου πρέπει νὰ ἐκτελοῦνται ἐπὶ τόπου γιατὶ τὰ «λαϊκὰ δικαστήρια» εἶναι κατάλοιπο τῆς ἀστικῆς ἰδεολογίας… [22] Ὅ.π., σ. 105 κ. ἑ. καὶ 291 κ.ἑ. Γιὰ μιὰ κριτικὴ ἀνάλυση τῆς ἔννοιας τῆς «κοσμικῆς θρησκείας» στὴ σκέψη τοῦ Ἀρὸν ἀπὸ ἕνα συγγραφέα ποὺ τὴν ἀμφισβητεῖ, βλ. Daniel Gordon, “In search of Limits: Raymond Aron on Secular Religion and Communism”, Journal of Classical Sociology, 11(2), 139-154. Ἡ ἔννοια δὲν ὑπάρχει στὴν διδακτορικὴ διατριβή, ἐμφανίζεται στὰ ἄρθρα τῆς France Libre καὶ γίνεται ἡ αἰχμὴ τῆς ἀντισταλινικῆς πολεμικῆς στὴ δεκατία τοῦ 1950. [23] Raymond Aron, ὅ.π., “Conclusion”. [24] Raymond Aron, Dix-huit leçons sur la société industrielle, Gallimard, Παρίσι 1962. [25] Ὅ.π., Leçon V: σχετικὰ μὲ τὸν ὁρισμὸ τοῦ «ἰδεοτύπου» τῆς βιομηχανικῆς κοινωνίας. [26] Ὅ.π., Leçon VI: σχετικὰ μὲ τὶς διαφορετικὲς κοινωνικοπολιτικὲς πραγματώσεις τῆς βιομηχανικῆς κοινωνίας. [27] Ὅ.π., Leçon ΧΙΙΙ: σχετικὰ μὲ τὴν «αὐτοκαταστροφὴ» τοῦ καπιταλισμοῦ. [28] Ὅ.π., 200 κ.ἑ. [29] Ὅ.π., Leçon XIV: σχετικὰ μὲ τὴν «κοινωνικοποίηση» τῆς εὐρωπαϊκῆς οἰκονομίας. [30] Βλ. Raymond Aron, “Macht, Power, Puissance: prose démocratique ou poésie démoniaque?”, European Journal of Sociology, vol. 5, issue 1, June 1964, 26-51. Ἡ «ἐπαναστατικὴ» θεώρηση τῆς ἐξουσίας τὴν βλέπει ὡς βακχικὸ ξέσπασμα ποὺ ξεπλένει τὸν κόσμο ἀπὸ τὸ στίγμα τοῦ κακοῦ. Ἡ δημοκρατικὴ ἀντίληψή της εἶναι ὡς νηφάλια καταγραφὴ καὶ ἐπίλυση πρακτικῶν προβλημάτων.

Τὸ πάθος τῆς μετριοπάθειας

Σύνδεση