Ισπανόφωνο μικροδιήγημα: η τέχνη της αφαίρεσης

Mini71cuentos. Ανθολογία ισπανόφωνου μικροδιηγήματος, επιλογή - εισαγωγή - επιμέλεια: Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, δίγλωσση έκδοση, Μ. Σιδέρη, Αθήνα 2012, σελ. 114 Το Mini71cuentos είναι μια ετεροεθνικής προέλευσης ανθολογία η οποία, όπως διευκρινίζεται και στον υπότιτλο του βιβλίου, μας καλεί να ταξιδέψουμε σε 11 χώρες και να διαβάσουμε 66 διαφορετικούς συγγραφείς (ανάμεσα στους οποίους τους Μπόρχες, Κορτάσαρ, Αρεόλα, Ντενέβι, Ματέο Ντίεθ, Γιαμαθάρες, Γκουτιέρες, Γκαλεάνο κ.ά.). Οι συγγραφείς προέρχονται από ισπανόφωνες χώρες της Λατινικής Αμερικής και την Ισπανία. Από εκείνους που ανθολογούνται, δεκαπέντε μόνο έχουν δει τουλάχιστον ένα έργο τους να μεταφράζεται και να εκδίδεται στα ελληνικά, ενώ των υπόλοιπων μεταφράζονται για πρώτη φορά. Πρόκειται για μια συλλογή η οποία, όπως σημειώνει ο Κ. Παλαιολόγος, «φιλοδοξεί να αποτυπώσει την πορεία που έχει διανύσει το ισπανόφωνο μικροδιήγημα από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας, ένα ταξίδι 120 ετών σε 71 μικρές αλλά ταυτόχρονα ανεξάντλητες ιστορίες». (σ. 24) Από το 1893 που δημοσιεύτηκε το διήγημα του Ρουμπέν Νταρίο “Πώς γεννήθηκε το λάχανο” έως το 2012 που δημοσιεύτηκε “Το ζευγάρι” του Άλεξ Οβιέδο. Ο ρυθμός δημοσίευσης των μικροαφηγήσεων είναι συνεχώς αυξανόμενος, γεγονός αναμενόμενο δεδομένου ότι τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα και τις πρώτες του 21ου βρισκόμαστε στην περίοδο άνθισης και εδραίωσης αυτού του λογοτεχνικού είδους. Minicuentos, μικροδιηγήματα, βραχείες αφηγήσεις,… είδος ιδιαίτερο και όχι ευρέως γνωστό στην Ελλάδα, που δημιουργεί αμέσως περιέργεια και ταυτόχρονα λειτουργεί ως πρόσκληση - πρόκληση. Το μικροδιήγημα «είναι ένα λογοτεχνικό είδος ιδιαζόντως δύσκολο, τόσο εκλεπτυσμένο και απαιτητικό όσο και η ποίηση, αφού και τα δύο είδη χτίζονται με ακρίβεια χιλιοστού και φιλοδοξούν στο ακραίο ξεγύμνωμα και στην ουσιαστική χρήση της γλώσσας» (σ. 14-15). Στο πρώτο μέρος του βιβλίου συναντούμε μια αναλυτική εισαγωγή, πολύ καλά τεκμηριωμένη θεωρητικά γύρω από το λογοτεχνικό είδος της βραχείας αφήγησης, και στο δεύτερο έχουμε τα 71 μικροδιηγήματα στο πρωτότυπο και στη μετάφραση, καθώς και τα βιογραφικά των συγγραφέων. Μελετώντας τις εισαγωγικές σελίδες ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με τις απόψεις σύγχρονων θεωρητικών της λογοτεχνίας, όπως η Ιρένε Άντρες Σουάρεθ, και διανοουμένων, όπως ο Νταβίδ Λαγκμανόβιτς, γύρω από το μικροδιήγημα και τα χαρακτηριστικά του είδους. Είναι σελίδες που δίνουν το έναυσμα για περαιτέρω μελέτη και επιστημονική εμβάθυνση, αλλά και πλήρως κατατοπιστικές για τον απλό αναγνώστη ο οποίος εισάγεται αβίαστα στο καινούργιο αυτό λογοτεχνικό είδος, όσο κι αν η πρώτη επαφή δημιουργεί απορία και έκπληξη. Κι αυτό γιατί το Mini του τίτλου αποδίδεται με τον πιο μινιμαλιστικό τρόπο: όντως το πρώτο κείμενο, “Ο δεινόσαυρος” του Αουγούστο Μοντερόσο, αποτελείται από εννιά μόνο λέξεις, του τίτλου συμπεριλαμβανομένου: «Όταν ξύπνησε, ο δεινόσαυρος ήταν ακόμα εκεί.»· το ίδιο και το δεύτερο και κάπως έτσι είναι η έκταση και των υπολοίπων με το μεγαλύτερο να φτάνει τις 179 λέξεις. Αν ο ορισμός του είδους παραπέμπει στην ποίηση, αυτό γίνεται ακόμη πιο κατανοητό όταν η ανάγνωση των διηγημάτων κάνει αντιληπτό ότι κυριαρχεί η υπονοούμενη πλοκή. Τα κείμενα λειτουργούν ως προνομιούχος χώρος δράσης της φαντασίας του αναγνώστη αφού με την αφαιρετική δομή τους «κινητοποιούν την δημιουργική ανάγνωση, το απαραίτητο alter ego του λογοτεχνικού κειμένου που το συμπληρώνει και το ολοκληρώνει».[1] Η γοητευτική αυτή πρόκληση δεν μπορεί να μείνει αναπάντητη από τον αναγνώστη ο οποίος καλείται να πιάσει το νήμα της ιστορίας από το σημείο που μπαίνει η τελεία. Με άλλα λόγια, το τέλος που δηλώνεται με την τελεία ως σημείο στίξης γίνεται ταυτόχρονα η αρχή ενός γοητευτικού ταξιδιού. Ο αναγνώστης γίνεται δημιουργός γιατί πρέπει να ανακαλύψει αυτό που δεν είναι «εμφανές», να αντιδράσει και «να δώσει απαντήσεις στην αρχική σπίθα του υπέρμικρου αφηγήματος» (σ. 18). Στη διαδικασία αυτή η λειτουργία της διακειμενικότητας αναλαμβάνει δράση. Όπως επισημαίνει η Κρίστεβα, «το λογοτεχνικό κείμενο είναι ένα μωσαϊκό από αναφορές σε άλλα κείμενα, μια απορρόφηση και μεταμόρφωση ενός άλλου κειμένου».[2] Στην περίπτωσή μας ο αναγνώστης των μικροαφηγημάτων ανακαλεί στη μνήμη του γνώσεις και εικόνες στοχεύοντας στον δημιουργικό εμπλουτισμό του αφαιρετικού και υπαινικτικού λόγου των κειμένων. Άλλωστε, διαβάζοντας το μικροδιήγημα του Αργεντινού Αντόλφο Μπιόι Κασάρες με τίτλο “Γραφή”: «Κάθε φράση είναι ένα πρόβλημα που η επόμενη φράση θέτει εκ νέου», δεν μπορούμε παρά να σκεφτούμε ότι το κάθε μικροδιήγημα, όπως και «κάθε έργο τέχνης, περικλείει άπειρες πιθανότητες που περιμένουν να αναπτυχθούν από διαδοχικές αναγνώσεις».[3] Η περιορισμένη έκταση των Minicuentos έχει εξάλλου το πλεονέκτημα της ταχείας ολοκλήρωσης της ανάγνωσής τους, γεγονός που τα καθιστά πρόσφορο λογοτεχνικό είδος στη σημερινή εποχή αφού η διαδικτυακή διάδοση δίνει «βήμα τόσο σε νέους και άγνωστους συγγραφείς όσο και σε καταξιωμένους πεζογράφους, εξασφαλίζοντάς τους ταυτόχρονα ευρεία αναγνωσιμότητα».[4] Σε κάθε περίπτωση η επαφή μας με το λογοτεχνικό είδος της βραχείας αφήγησης, σε ηλεκτρονική ή έντυπη μορφή, κινητοποιεί τη φαντασία μας, τη σκέψη μας, τα συναισθήματά μας. Η ανθολογία ισπανόφωνου μικροδιηγήματος πετυχαίνει όχι μόνο να μας ταξιδέψει στον χώρο και στον χρόνο αλλά μας δίνει και τη δυνατότητα να ανακαλύψουμε τη λογοτεχνική μας ευαισθησία και τη δημιουργική μας ικανότητα. Ο καθένας μας καλείται να κάνει το δικό του ταξίδι ξεφυλλίζοντας τις σελίδες της Ανθολογίας, να προβληματιστεί, να ανακαλύψει τις πολύμορφες δυνατότητες του νοήματος του κειμένου. Η γοητεία της σύντομης αφήγησης και η δυναμική του είδους γίνεται αβίαστα αντιληπτή όταν, για παράδειγμα, διαβάζουμε το “Ρίζωμα” του Ουρουγουανού Φερνάντο Αΐνσα: «Δεν θέλω να μοιάσω στα δέντρα, που ριζώνουν και δεν μετακινούνται, παρόλο που ψηλώνουν και στεριώνουν καταπώς λένε, αλλά στον άνεμο, στο νερό, στον ήλιο, στους γύπες που πετούν πάνω από το χωριό μου, σε ό,τι κινείται αδιάκοπα». Ο Νάσος Βαγενάς στο έργο του Ποίηση και μετάφραση διατυπώνει την άποψη ότι «η ποιητική μετάφραση είναι η συνάντηση δύο ευαισθησιών –της ευαισθησίας του ποιητή και της ευαισθησίας του μεταφραστή– που γίνεται στη γλώσσα του τελευταίου».[5] Υποστηρίζει ακόμη ότι «αυτό που δίνει ποιητική υπόσταση σε μιαν ευαισθησία είναι ο ρυθμός με τον οποίο ένας άνθρωπος κάνει τη γλώσσα του να χορεύει και η μετάφραση είναι η συνάντηση δύο ρυθμών, ο συντονισμός τους».[6] Αν τα μικροδιηγήματα προσομοιάζουν με την ποίηση λόγω της συμπύκνωσης των νοημάτων και του αφαιρετικού λόγου, διαπιστώνουμε ότι η μετάφρασή τους υπόκειται στις ίδιες αρχές. Γι’ αυτό και εντυπωσιάζει το γεγονός ότι οι μεταφράσεις των μικροδιηγημάτων βρήκαν τον τρόπο να αποδώσουν τους ρυθμούς που υπαγορεύει το πρωτότυπο κείμενο. Αναπαράγεται έτσι μια λεκτική και συγκινησιακή αρμονία αντίστοιχη μ’ εκείνη του πρωτοτύπου[7]. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσουμε άλλη ότι η μετάφραση των μικροδιηγημάτων είναι συλλογική, καθώς αποτελεί προϊόν εργαστηρίου μετάφρασης μικροδιηγημάτων που πραγματοποιήθηκε στο Κέντρο Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής γλώσσας Abanico. Συμμετείχαν οι Ελένη Βότση, Χρυσάνθη Γιαννιά, Άκης Διαμαντής, Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Βαγγέλης Καμπούνιας, Αντώνης Κοράκης, Βάσω Κουρτάρα, Ελευθερία Κωστάντη, Eduardo Lucena, Σοφία Μαραθάκη, Ειρήνη Οικονόμου, Ελένη Οικονόμου, Ελένη Παλαιολόγου, Χρήστος Σιορίκης, Μαρία Φακουρέλη, υπό την διδασκαλία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου ο οποίος έκανε και την επιλογή. Είναι γεγονός ότι το μικροδιήγημα προσφέρεται εξαιρετικά για τη διδασκαλία της μετάφρασης γιατί δεν «ανέχεται» τις μεταφραστικές ευκολίες, αλλά, ταυτόχρονα, η μεταφορά του από μια γλώσσα στην άλλη παρουσιάζει μεγάλο βαθμό δυσκολίας αφού η παραμικρή αστοχία μπορεί να καταστρέψει τις ούτως ή άλλως ευαίσθητες ισορροπίες του πρωτοτύπου. Η μεταφραστική ομάδα όμως απέφυγε τους «σκοπέλους». [1] Ζωή Σαμαρά, Προοπτικές του κειμένου, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 13. [2] Julia Kristeva, Σημειωτική. Recherches pour une sémanalyse, Seuil, Παρίσι 1969, σ. 85. [3] Ζωή Σαμαρά, ό.π., σ. 25. [4] Νάσος Βαγενάς, Ποίηση και μετάφραση, Στιγμή, Αθήνα 1989, σ. 21. [5] Νάσος Βαγενάς, ό.π., σ. 21. [6] Ό.π. [7] Ό.π., σ. 22.

Ισπανόφωνο μικροδιήγημα: η τέχνη της αφαίρεσης

Σύνδεση