Συνομιλούμε άρα υπάρχουμε

Ο ποιητής μένει πάντοτε χρεώστης απέναντι στον κόσμο Β. Μαγιακόφσκι[1] Η κριτική έχει επισημάνει την πολλαπλή επιρροή του Μαγιακόφσκι στο έργο των δύο Ελλήνων ομοτέχνων του, του Γιάννη Ρίτσου και του Άρη Αλεξάνδρου. Ο ποιητής που συνέδεσε τη μοίρα του με τη Ρώσικη Επανάσταση του 1917 λειτούργησε λιγότερο ως ποιητικό πρότυπο και περισσότερο ως μόνιμος συμπαραστάτης στις δοκιμασίες που αντιμετώπισαν οι Αλεξάνδρου - Ρίτσος. Ένας συμπαραστάτης-συνομιλητής που κατόρθωνε να εμψυχώνει τους δύο φίλους στις εξορίες τους, αλλά και σε πιο «ήσυχους» καιρούς. Οι δύο ποιητές εξορίζονται κατά τον εμφύλιο πόλεμο αρχικά στη Λήμνο και στη συνέχεια στο κολαστήριο της Μακρονήσου, ενώ στα 1950 μεταφέρονται στον Άη-Στράτη. Εκεί ο Αλεξάνδρου απομονώνεται από τους συντρόφους του ως αιρετικός και έρχεται σε ρήξη με τον ορθόδοξο κομματικά Ρίτσο, μια ρήξη που, όπως αναφέρει η Καίτη Δρόσου, συνεχίζεται μέχρι το 1958 «με ένα πείσμα που στοιχίζει και στους δύο[2]». Ο Αλεξάνδρου θα απολυθεί το 1951, αλλά θα φυλακιστεί ξανά ως ανυπότακτος κατά την περίοδο 1953-1958 διαδοχικά σε Αθήνα, Αίγινα, Γυάρο, ενώ ο Ρίτσος θα απελευθερωθεί το 1952 από τον Άη-Στράτη και θα εξοριστεί ξανά το 1967 στη Γυάρο από τη Χούντα, όταν ο Αλεξάνδρου αυτοεξορίζεται στο Παρίσι. Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των χρόνων δεν παύουν και οι δύο να προστρέχουν στον Μαγιακόφσκι. Μάλιστα γράφουν ποιήματα που απευθύνονται σε αυτόν («Αλεξανδροστρόι» και «Συνομιλώ άρα υπάρχω» ο Αλεξάνδρου, «Γεια σου, Βλαδίμηρε Μαγιακόφσκη» ο Ρίτσος), ποιήματα-γράμματα προς τον Μαγιακόφσκι, τα οποία παράλληλα λειτουργούν ως δίαυλοι επικοινωνίας μεταξύ τους. Ο Αλεξάνδρου απευθύνεται πρώτος από τη Λήμνο και τη Μακρόνησο στον Μαγιακόφσκι το 1949 (το έτος της ήττας) με το ποίημα «Αλεξανδροστρόι», το οποίο δημοσιεύεται τρία χρόνια αργότερα στην Άγονο γραμμή, τη δεύτερη ποιητική συλλογή του. Ο Αλεξάνδρου συνθέτει γενικά ολιγόστιχα ποιήματα. Όμως το «Αλεξανδροστρόι», όπως και το «Συνομιλώ άρα υπάρχω», είναι πολύστιχο ποίημα (230 στίχοι στην αρχική μορφή του). Το ποίημα, όπως επισημαίνει ο Δημήτρης Ραυτόπουλος, «εγκαινιάζει τη λεγόμενη “ποίηση της ήττας” της στρατευμένης πλειάδας[3]». Ο Αλεξάνδρου δεν διστάζει εδώ, ενάντια στο δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και την τεχνητή αισιοδοξία του, να δείξει γυμνή την αλήθεια. Μάλιστα η άρνηση του Αλεξάνδρου να συναινέσει στην κομματική γραμμή της καλλιέργειας ενός κλίματος αισιοδοξίας μέσα στα ερείπια της ήττας, η άρνησή του δηλαδή να διαστρεβλώσει την ίδια την πραγματικότητα, υπήρξε η αφορμή της ρήξης με τον Ρίτσο, σύμφωνα με τη μαρτυρία της Καίτης Δρόσου[4]. Ο Ρίτσος θα πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι διάβασε το «Αλεξανδροστρόι», καθώς το ποίημά του «Γεια σου, Βλαδίμηρε Μαγιακόφσκη», που θα ενταχθεί στη συλλογή Αγρύπνια (1954), γράφεται το καλοκαίρι του 1953 στην Αθήνα, δηλαδή ένα χρόνο μετά την κυκλοφορία της Αγόνου γραμμής, ενώ μοιάζει με απάντηση στο ποίημα του Αλεξάνδρου. Το ποίημα του Ρίτσου βρίσκεται στον αντίποδα του «Αλεξανδροστρόι» και φαίνεται πλήρως ενταγμένο στο πνεύμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Ο Αλεξάνδρου θα ανταπαντήσει με ένα δεύτερο ποίημα-γράμμα στον Μαγιακόφσκι («Συνομιλώ άρα υπάρχω»), το οποίο γράφεται το 1956 (έτος του 20ού συνεδρίου του ΚΚΣΕ) και δημοσιεύεται το 1959 στη συλλογή Ευθύτης οδών. Το ποίημα του Ρίτσου έχει υψηλό, σχεδόν επικό ύφος. Ο Ρίτσος αναδεικνύει την ποίηση του Μαγιακόφσκι ως πηγή έμπνευσης του σοβιετικού λαού στην πάλη του ενάντια στον ναζισμό, εξυμνώντας τα επιτεύγματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Ο Αλεξάνδρου, αντιθέτως, παρωδεί στα δύο ποιήματά του τον υπαρκτό «σοσιαλισμό» και τους απολογητές του στον χώρο της διανόησης. «Κύριο όπλο του», όπως επισημαίνει ο Τάκης Καρβέλης, «είναι η υπερβολή και η ειρωνεία, άλλοτε κοινότοπη και άλλοτε λεπτή, πικρόχολη[5]». Μια πικρή αίσθηση, ένας σαρκασμός απέναντι στα παλιά είδωλα διατρέχει και τα δύο ποιήματα του Αλεξάνδρου. Οι θέσεις των δύο ποιητών απέναντι στον Μαγιακόφσκι είναι εκ διαμέτρου αντίθετες και αντικατοπτρίζουν την πολιτική διαφωνία τους. Ο Αλεξάνδρου στο «Αλεξανδροστρόι» μάλλον αποδέχεται την αυτοκτονία του Μαγιακόφσκι: Δεν έμεινε κανείς νά ’ρθει να μας συστήσει./ Κι όμως είμαι σίγουρος/ πως αν κάνω να σου στείλω μια φρεσκοκομμένη φλούδα πεύκου/ θα θυμηθείς αμέσως τον γραφικό μου χαρακτήρα./ Πρόσεξε το όμικρον./ Είναι σαν μπούκα περιστρόφου./ Κοίταξες μέσα της βαθιά/ την τελευταία νύχτα[6]. Η χρήση του επιρρήματος «βαθιά» με τη δισημία του (κυριολεκτική και μεταφορική), εκφράζει σεβασμό για την πράξη του Μαγιακόφσκι. Ο Ρίτσος, αντιθέτως, είναι αρνητικός απέναντι στην πράξη αυτή του ρώσου ποιητή: Βλαδίμηρε, δεν έπρεπε να φύγεις. Σε χρειαζόμασταν/ ακόμα και με κείνη την παράξενη κίτρινη πουκαμίσα σου/ κομμένην απ’ το τσίτι της πρώτης σοβιετικής λιακάδας. Σε χρειαζόμασταν[7]. Ο Αλεξάνδρου στο «Συνομιλώ άρα υπάρχω» μοιάζει να απαντά στην παραίνεση «δεν έπρεπε να φύγεις» προς τον Μαγιακόφσκι, του Ρίτσου: Παρ’ όλα αυτά Βλαδίμηρε βιάστηκες να φύγεις./ Σκέψου τι όμορφη θα φάνταζε η Μόσχα/ όταν “λάγκερνικ” και συ θα γύριζες ψηλός και κουρεμένος./ Γιατί αργά ή γρήγορα θα σ’ έστελναν και σένα[8]. Η φράση «βιάστηκες να φύγεις» αντηχεί μάλλον ειρωνικά εντός των συμφραζομένων του ποιήματος, ενώ ο Αλεξάνδρου μοιάζει να δικαιώνει τον αυτόχειρα, καθώς θεωρεί βέβαιο τον εκτοπισμό του στα γκουλάγκ, στην περίπτωση που αυτός δεν έδινε τέλος στη ζωή του. Η περίφημη δήλωση του Στάλιν ότι «ο Μαγιακόφσκι ήταν και παραμένει ο πλέον ταλαντούχος ποιητής της σοβιετικής μας εποχής[9]», προκαλεί την ειρωνεία του Αλεξάνδρου στο «Αλεξανδροστρόι»: Μάθε πως είμαστε καλά κ’ είσαι μεγάλος ποιητής./ Ναι, να μη χαρώ γυναίκα./ Το είπε κι ο Στάλιν[10]. Ο Ρίτσος από τη μεριά του φροντίζει να αναπαραγάγει την κρίση του Στάλιν με μια εκφραστική ελαφρότητα που υποδηλώνει ενδεχομένως και κάποια αμηχανία: Τώρα, αδελφέ μου, πήρανε πολύ τ’ απάνου οι λυρικές σου καταθέσεις στην καρδιά του ανθρώπου,/ όσα κι αν αποσύρεις τώρα μένεις πάντα ο πρώτος ποιητής του αιώνα μας[11]. Ο Στάλιν είχε πεθάνει τον Μάρτη του 1953, ο Ρίτσος γράφει το ποίημα του τέσσερις μήνες αργότερα. Η εκτίμηση που έθρεφε εκείνη την εποχή στον Στάλιν, φαίνεται και από τους παρακάτω στίχους: Ο Πάβελ τρεις φορές πληγώθηκε στο μέτωπο/ πολλά μετάλλια πήρε απ’ τα ίδια τα χέρια του Στάλιν[12]. Ο Αλεξάνδρου απεναντίας στο «Συνομιλώ άρα υπάρχω», αφού φαντάζεται τον Μαγιακόφσκι να απολογείται στο Κόμμα για το χαμηλό «ποσοστό της σταλινίνης» που περιείχαν τα ποιήματά του, καλεί τον Μαγιακόφσκι σε μια βέβηλη πράξη: Έλα λοιπόν, εσύ ο πιο γεροδεμένος/ φορτώσουν τον βαρύγδουπο τον μεγάλο Στάλιν/ και ρίχτον στη φωτιά./ Έλα, κουνήσου, δεν το βλέπεις πως κουβαλάω κιόλας τον Ιλίτς;[13]. Το 1956, τη χρονιά που γράφεται το ποίημα, είχε αρχίσει η διαδικασία αποσταλινοποίησης στην ΕΣΣΔ κατόπιν απόφασης του 20ού συνεδρίου του ΚΚΣΕ, ωστόσο η αναφορά στον Λένιν μοιάζει ιδιαίτερα τολμηρή για την εποχή της. Ο «μυστικός λόγος» του Χρουστσόφ δεν είχε περάσει ακόμα ως αληθινός στις συνειδήσεις των ελλήνων κομμουνιστών. Ο Μαγιακόφσκι, συχνά στο έργο του πραγματεύεται το θέμα της προσωπικής του υστεροφημίας. Στο ποίημά του «Ο άνθρωπος» (1916-17) φαντάζεται μια επιστροφή του στην Αγία Πετρούπολη χίλια χρόνια μετά τον θάνατό του. Εκεί, ψάχνοντας την οδό Ζουκόφσκι, μαθαίνει από ένα διαβάτη πως εδώ και χίλια χρόνια πια ονομάζεται οδός Μαγιακόβσκη[14]. Ο Αλεξάνδρου απηχώντας αυτό τον στίχο γράφει στο «Αλεξανδροστρόι»: έτσι κι αλλιώς πολύ αμφιβάλλω/ αν θα βρεθεί σοκάκι/ να γίνει οδός/ Βλαδιμήρου Β. Μαγιακόβσκη[15]. Μιμούμενος μάλιστα τη μαγιακοφσκική ειρωνεία βαφτίζει ένα μελλοντικό φράγμα του ποταμού Μαγιακόφσκι με το όνομά του (Αλεξανδροστρόι = φράγμα του Αλεξάνδρου): Πώς δεν το σκέφτηκες αλήθεια/ την τελευταία νύχτα/ να βγεις στη στέππα και να γίνεις ποταμός./ Να δεις που θα χτιζόταν δίχως πλάνο/ καινούριο φράγμα/ Αλεξανδροστρόι[16]. Ο Ρίτσος αντιθέτως σπεύδει να υπερασπιστεί τις σοσιαλιστική πατρίδα, καθώς την εμφανίζει γενναιόδωρη απέναντι στον ποιητή της: Ποτάμια, δρόμοι, φράγματα, βιβλιοθήκες κι η πιο φαρδειά λεωφόρος της καρδιάς μας/ πήρανε τ’ όνομά σου[17]. Εξάλλου οραματίζεται τους στρατιώτες της ΕΣΣΔ να μελετούν Μαγιακόφσκι στα πεδία των μαχών: Κ’ οι κόκκινοι φαντάροι – τόμαθες Βλαδίμηρε; – / στον τελευταίο πόλεμο, στην από μέσα τσέπη τους του αμπέχωνου,/ πάνου ακριβώς απ’ την καρδιά τους, είχαν τα βιβλία σου[18]. Σε εντελώς διαφορετικό κλίμα ο Αλεξάνδρου αποφαίνεται στο «Συνομιλώ άρα υπάρχω»: Θά ’πρεπε αλήθεια να περνούσες κρίση υπεροπτιμισμού/ όταν έλεγες πως πάντα θα βρίσκονται σπουδάστριες/ που θα διαβάζουν στίχους σου για να τις παίρνει ο ύπνος[19]. Λίγους στίχους παρακάτω δεν διστάζει να στρέψει ευθέως τα βέλη του προς τον Ρίτσο: Μετά την ολομέλεια/ σκοντάφτω συνεχώς σε πεσμένες μαριονέττες./ Σπάσανε βλέπεις οι κλωστές που κρατούσε κείνος ο «φαντάρος της ελευθερίας»[20]. Στην έκφραση «φαντάρος της ελευθερίας» ο Δημήτρης Ραυτόπουλος εντόπισε ένα «σαφή υπαινιγμό στον Γιάννη Ρίτσο και στο ποίημά του “Ο σύντροφός μας”, αφιερωμένο στον Ζαχαριάδη[21]». Υπενθυμίζουμε ότι στα 1956 (οπότε γράφεται το ποίημα) η σχέση Αλεξάνδρου - Ρίτσου βρίσκεται σε κρίση. Στίχοι του Μαγιακόφσκι παρεισφρέουν αυτούσιοι ή τροποποιημένοι και στα τρία ποιήματα. Ξεχωριστό ενδιαφέρον, παρουσιάζουν οι στίχοι από το κύκνειο άσμα του Μαγιακόφσκι, το ποίημα «Μ’ όλη μου τη φωνή» (1930). Προς το τέλος του ποιήματος αυτού ο Μαγιακόφσκι καταθέτει (σε μετάφραση Αλεξάνδρου): Απ’ όλους μου τους στίχους/ δεν έβαλα στην μπάντα/ μήτε ρούβλι./ Οι μαραγκοί δε μού ’στειλαν ποτέ/ καρυδένιες επιπλώσεις./ Κι όμως το λέω με το χέρι στην καρδιά/ ένα πουκάμισο μονάχα/ φρεσκοπλυμένο θέλω./ Τίποτ’ άλλο[22]. Ο Αλεξάνδρου σχεδόν ταυτιζόμενος με το πρότυπό του γράφει στο «Αλεξανδροστρόι»: Ποτέ δε γύρεψα κ’ εγώ/ πολλά πουκάμισα./ Και το ένα ακόμα/ μεταξύ μας/ θα το δεχόμουν λιγδιασμένο[23]. Και λίγο παρακάτω: Στο κάτω-κάτω βραδερφέ/ τα έπιπλά μας είναι ίδια[24]. Παραπομπές σε στίχους από το «Μ’ όλη μου τη φωνή» υπάρχουν και στη δεύτερη συνομιλία του Αλεξάνδρου με τον Μαγιακόφσκι. Έτσι, ο στίχος Εσύ που ασχολήθηκες με τα υδραγωγεία των Ρωμαίων[25] ανακαλεί την αντίστοιχη αναφορά του Μαγιακόφσκι[26]. Επίσης οι στίχοι Σ’ όλα σου τα εκατό τα κομμουνιστικά/ τα κομματικά βιβλία/ τ’ όνομα του Στάλιν αναφέρεται σπανίως[27], απηχούν τους καταληκτικούς στίχους του ποιήματος του Μαγιακόφσκι: Σαν παρουσιαστώ/ στην Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου/ των φωτεινών πεντάχρονων/ που θά ’ρθουνε μια μέρα/ πάνω απ’ όλους τους αγύρτες ποιητές/ και τους σφογγοκωλάριους/ θα σηκώσω/ σαν μπολσεβίκικη κομματική ταυτότητα/ όλους και τους εκατό/ τους τόμους των κομματικών/ των κομμουνιστικών μου/ ποιημάτων[28]. Ο Ρίτσος προσπαθεί να αντιστρέψει το νόημα αυτών των στίχων με έναν ηρωικό αντιπερισπασμό: Και τώρα στο «Μουσείο Μαγιακόφσκη»/ φυλάγονται οι τόμοι σου τρυπημένοι απ’ τις σφαίρες/ οι ευρύστερνοι τόμοι σου με τα δασιά τους στήθεια τσουρουφλισμένα απ’ το μπαρούτι/ (τέτοια βραβεία ονειρεύτηκες, Βλαδίμηρε,/ – αυτά ’ναι η τιμημένη σου κομματική ταυτότητα)[29]. Επιπλέον η αποστροφή έπνιξες μέσα στο ίδιο σου το λαρύγγι την πιο δική σου φωνή[30], αναφέρεται στους εξής στίχους του Μαγιακόφσκι (σε μετάφραση Αλεξάνδρου): Όμως/ εγώ/ δάμαζα μονάχος τη φωνή μου/ πατώντας με το γόνατο/ πάνω στο λαρύγγι/ του πιο δικού μου τραγουδιού[31]. Εδώ ο Ρίτσος χρησιμοποιεί την προφανώς προγενέστερη μετάφραση του Αλεξάνδρου, και όχι τη δική του που δημοσιεύτηκε το 1964. Η πρώτη αυτή μετάφραση του «Μ’ όλη μου τη φωνή» από τον Αλεξάνδρου, η οποία δημοσιεύεται χωρίς χρονολογική ένδειξη στην έκδοση της Δρόσου, ίσως να ήταν έτοιμη ήδη στα 1949, όταν γράφεται το «Αλεξανδροστρόι». Το «Μ’ όλη μου τη φωνή» είναι ένα από τα πλέον πολυσυζητημένα ποιήματα του Μαγιακόφσκι, καθότι το τελευταίο του. Ο Κλωντ Φριού αναγνώρισε στο συγκεκριμένο ποίημα του Μαγιακόφσκι «την πιο ηχηρή ομολογία πίστης ολόκληρης της πορείας του» [«le plus sonore acte de foi de toute se carrière[32]»]. Σε αντιδιαστολή με την παραπάνω άποψη η Άννα Αχμάτοβα χαρακτήρισε το ποίημα «κραυγή αγωνίας[33]». Το «Μ’ όλη μου τη φωνή» γράφεται στο μεταίχμιο 1929-1930, δηλαδή στις απαρχές του πρώτου πεντάχρονου οικονομικού πλάνου της ΕΣΣΔ. Την εποχή εκείνη η Πράβντα φιλοξενούσε συνεχή πανηγυρικά άρθρα του Στάλιν[34], ο οποίος εδραίωνε την κυριαρχία του στην ηγεσία του ΚΚΣΕ. Το ποίημα του Μαγιακόφσκι, όπως αναφέρει ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, «ήταν στην αρχική σύλληψη μια πρώτη εισαγωγή σε μεγάλο επικολυρικό ποίημα, αφιερωμένο στο πρώτο πεντάχρονο, με το οποίο και ξεκινούσε η οικοδόμηση της νέας κοινωνίας[35]». Πολλοί μελετητές του Μαγιακόφσκι θεωρούν ότι το ποίημα εμπεριέχει κριτική στο πρώτο πεντάχρονο πλάνο. Η Καίτη Δρόσου, συμμεριζόμενη αυτή την άποψη, γράφει επιπλέον ότι «όλο το ποίημα εκπλήττει με τον επιθανάτιο τόνο του, μοιάζει σα να διαβάζουμε επιτάφια πλάκα[36]». To 1964 κυκλοφορούν οι μεταφράσεις ορισμένων ποιημάτων του Μαγιακόφσκι από τον Γιάννη Ρίτσο. Μια σημείωση του Ρίτσου στη συγκεκριμένη έκδοση πληροφορεί τον αναγνώστη ότι «τα ποιήματα “Σύγνεφο με παντελόνια”, “Παρίσι”, “Ιωβηλαίο”, “Ξελασπώστε το μέλλον” και “Καλά πάμε”, έγιναν όχι απλώς επί τη βάσει των κατά λέξη μεταφράσεων, που, με άκρα προθυμία και ευγένεια μού ετοίμασε ο Άρης Αλεξάνδρου, αλλά με τη συνεχή βοήθειά του, τον επίμονο έλεγχο και τη συνεργασία του[37]». Ωστόσο «η απόδοση του ποιήματος “Μ’ όλη μου τη φωνή” στηρίχτηκε στην ακριβή κατά λέξη μετάφραση του Σέργιου Πρωτόπαπα και στις παρατηρήσεις του[38]». Προκύπτει λοιπόν το ερώτημα: Γιατί δεν συνεργάστηκαν οι Ρίτσος - Αλεξάνδρου στη μετάφραση του «Μ’ όλη μου τη φωνή»; Ενδεχομένως οι πολιτικές διαφωνίες τους να επηρέασαν την μη συνεργασία τους. Σε κάθε περίπτωση κρίνεται σκόπιμη μια παραβολή της μετάφρασης του Ρίτσου με αυτή του Αλεξάνδρου. Η συγκεκριμένη μετάφραση του Αλεξάνδρου, όπως αναφέραμε προηγουμένως, είναι μάλλον προγενέστερη αυτής του Ρίτσου, ενδεχομένως μάλιστα να ολοκληρώθηκε κατά τα χρόνια της ρήξης στη μεταξύ τους σχέση (1950-1958). Η πρώτη σημαντική απόκλιση των δύο μεταφράσεων εντοπίζεται στους πρώτους στίχους της τρίτης στροφής του ποιήματος και την έχουμε ήδη επισημάνει. Ας αντιπαραβάλουμε τις δύο μεταφράσεις στίχο προς στίχο: Αλεξάνδρου Όμως εγώ δάμαζα μονάχος τη φωνή μου πατώντας με το γόνατο πάνω στο λαρύγγι του πιο δικού μου τραγουδιού[39] Ρίτσος Όμως εγώ δάμασα τον ίδιο μου εαυτό και πάνω στο λαιμό έχω πατήσει των ίδιων μου των τραγουδιών[40] Πέρα από τη μορφική, παρατηρούμε υφολογική διαφοροποίηση. Η απόδοση του Αλεξάνδρου δημιουργεί μια πιο σκληρή εικόνα (σχεδόν εξπρεσιονιστική) από αυτή του Ρίτσου. Παράλληλα, το νόημα των στίχων είναι διαφορετικό, καθώς ο Αλεξάνδρου αναδεικνύει μάλλον την καταπίεση που υφίσταται το ποιητικό υποκείμενο, ενώ ο Ρίτσος ένα πνεύμα αυτοθυσίας. Ας προσέξουμε και τη διαφορά στον γραμματικό χρόνο («δάμαζα» - «δάμασα»). Ο Αλεξάνδρου τονίζει περισσότερο την αγωνιώδη προσπάθεια του ποιητή, κάτι που γίνεται εμφανές και στους στίχους που ακολουθούν: Αλεξάνδρου Ο στίχος μου τον δρόμο του θ’ ανοίξει ιδροκοπώντας μέσ’ απ’ το σωρό των εποχών[41] Ρίτσος Ο στίχος μου τον όγκο των ετών θα σκίσει[42] Ο Αλεξάνδρου αντιλαμβάνεται τον ηρωισμό του Μαγιακόφσκι ως τραγικό, ενώ ο Ρίτσος ως επικό. Μάλιστα ο Ρίτσος δεν διστάζει ακόμα και στα καθαρά τραγικά σημεία του ποιήματος να προσδώσει μια αίσθηση αγωνιστικής αισιοδοξίας: Αλεξάνδρου Πέθανε στίχε μου πέθανε σαν τους κληρωτούς Σαν τους ανώνυμους που πέσαν σ’ εφόδους κ’ επιθέσεις![43] Ρίτσος Στίχε μου, εσύ, σα στρατιώτης πέθανε, σαν τόσοι αγωνιστές μας ανώνυμοι που πέσαν στις γραμμές μας[44] Ο Ρίτσος αναφέρεται σε «αγωνιστές που πέσαν στις γραμμές μας», αποδυναμώνοντας το τραγικό αποτέλεσμα του στίχου, αντίθετα με τον Αλεξάνδρου, ο οποίος επιπλέον προσδίδει στον στίχο μια διάσταση πολιτικής κριτικής απέναντι σε αυτούς που σχεδίασαν άστοχες «εφόδους κ’ επιθέσεις». Οι μεταφράσεις αποκλίνουν περισσότερο μεταξύ τους προς το τέλος του ποιήματος, όπου υπεισέρχεται σε αυτό η αναφορά στον σοσιαλισμό: Αλεξάνδρου Δεν θα τσακωθούμε στη μοιρασιά της δόξας είσαστε άνθρωποι δικοί μου κ’ είμαι κι εγώ δικός σας ας γίνει το λοιπόν κοινός μας ανδριάντας ο χτισμένος μες στις μάχες σοσιαλισμός[45] Ρίτσος Μεις, με τη δόξα, θα λογαριαστούμε αλλιώς,– δικιά μας δα κι αυτή έχει λάχει– ας γίνει για όλους μας ένα μνημείο κοινό ο σοσιαλισμός που εδραιώσαμε στη μάχη[46] Στο κείμενο του Αλεξάνδρου ο Μαγιακόφσκι μοιάζει με αρχηγό μιας συμμορίας φτωχοδιαβόλων, ο οποίος μοιράζει δίκαια τα λάφυρα στα μέλη. Ο χειρισμός της γλώσσας του κοινωνικού περιθωρίου σε ένα σοβαρό ζήτημα, όπως αυτό της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, αποτελεί ανοιχτή πρόκληση απέναντι στην κομματική νομενκλατούρα. Στα 1922 άλλωστε μια παρόμοια έκφραση του Μαγιακόφσκι («Τσεπώστε τον πλούτο όλων των κόσμων!») στο ποίημα «150.000.000» είχε προκαλέσει την οργισμένη αντίδραση του Τρότσκι[47]. Ο Ρίτσος, με μια λαθροχειρία, αφαιρεί πλήρως αυτό το στοιχείο στη δική του μετάφραση. Επιπλέον η μετάφραση του Αλεξάνδρου δημιουργεί μια μάλλον γκροτέσκα εικόνα, όταν αναφέρεται στον ανδριάντα του σοσιαλισμού, ενώ δείχνει να αμφιβάλλει για τη στερεότητα του «χτισμένου μες στις μάχες» οικοδομήματος. Στον αντίποδα ο Ρίτσος παρουσιάζει τον σοσιαλισμό εδραιωμένο, ενώ το «μνημείο» που προτείνει η μετάφρασή του φαντάζει μάλλον επιβλητικό. Στην τελευταία στροφή του ποιήματος οι δύο μεταφράσεις γίνονται πλέον ξεκάθαρα αντιπαραθετικές μεταξύ τους: Αλεξάνδρου Συντρόφισσα ζωή έλα να τις βαδίσουμε με ακόμα γρηγορότερους ρυθμούς τις μέρες π’ απομένουν απ’ το πεντάχρονό μας[48] Ρίτσος Άντε, λοιπόν, συντρόφι, να τη διαβούμε πιο γοργά όση ζωή μάς μένει με πεντάχρονα[49] Όπως παρατηρεί η Καίτη Δρόσου, «το ρήμα, στα ρωσικά κατά λέξη, η φράση που μετέφρασε ο Άρης “να βαδίσουμε με γρηγορότερους ρυθμούς”, είναι ένα ρήμα που σημαίνει σχεδόν ποδοπατώ, όπως τσαλαπατάς το χόρτο, τη γη για να προφτάσεις κάτι, κάπου μακρύτερα[50]». Κατά την εκδοχή του Αλεξάνδρου ο Μαγιακόφσκι μοιάζει με έναν κουρασμένο (συν)οδοιπόρο, ο οποίος απευθύνει μια στερνή επίκληση στη «συντρόφισσα ζωή» προκειμένου να αντεπεξέλθει ο ίδιος στις εξουθενωτικές απαιτήσεις του πρώτου πεντάχρονου πλάνου της ΕΣΣΔ. Σύμφωνα με τον Ρίτσο αντίθετα, ο Μαγιακόφσκι προτρέπει με αισιοδοξία τους συντρόφους του να περάσουν όλη τη ζωή τους εκπληρώνοντας τους στόχους των πεντάχρονων πλάνων του μέλλοντος. Αξίζει να σημειωθεί ότι εδώ η μετάφραση του Ρίτσου αθετεί πλήρως το πρωτότυπο. Στους τελευταίους στίχους του ποιήματος ο Μαγιακόφσκι εκτοξεύει μια απειλή, η οποία αποδίδεται εντελώς διαφορετικά από τους Αλεξάνδρου - Ρίτσο: Αλεξάνδρου Σαν παρουσιαστώ στην Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου των φωτεινών πεντάχρονων που θά ’ρθουνε μια μέρα πάνω απ’ όλους τους αγύρτες ποιητές και τους σφογγοκωλάριους θα σηκώσω σαν μπολσεβίκικη κομματική ταυτότητα όλους και τους εκατό τους τόμους των κομματικών των κομμουνιστικών μου ποιημάτων[51] Ρίτσος Όταν θα παρουσιαστώ στου φωτεινού σας μέλλοντος την Κ.Ε., θά ’ρθω πάνω απ’ τη συμμορία της ποίησης των πλεονεχτών και σαλταδόρων, σείων σα μπολσεβίκικη ταυτότητα κομματική, τους εκατό τόμους μαζί όλων μου των κομματικών βιβλίων[52] Παρατηρούμε ότι στη μετάφραση του Αλεξάνδρου ο Μαγιακόφσκι αναφέρεται σε «φωτεινά πεντάχρονα που θά ’ρθουνε μια μέρα», ασκώντας ενδεχομένως κριτική στο πρώτο πεντάχρονο πλάνο, ενώ ο Ρίτσος αφαιρεί αυτή την αιχμή. Επιπλέον ο Αλεξάνδρου εμφανίζει τον Μαγιακόφσκι να απειλεί τους γραφειοκράτες («σφογγοκωλάριους») του Κόμματος, αντίθετα με τον Ρίτσο που στρέφει την απειλή αποκλειστικά προς τη «συμμορία της ποίησης». Το όπλο μάλιστα που κραδαίνει απειλητικά ο Μαγιακόφσκι είναι διαφορετικό στις δύο μεταφράσεις: το ποιητικό του έργο στη μετάφραση του Αλεξάνδρου, τα κομματικά του βιβλία σε αυτή του Ρίτσου. Η φράση «κομματικά βιβλία» αναφέρεται ευρύτερα στα βιβλία που απαρτίζουν τη βιβλιοθήκη ενός μέλους του Κόμματος (επί παραδείγματι στους τόμους των Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν). Το «Μ’ όλη μου τη φωνή» φαίνεται ότι απασχολούσε έντονα τον Αλεξάνδρου, όπως μαρτυρούν τα σπαράγματα μιας δεύτερης μεταφραστικής μορφής, τα οποία βρίσκονται στις σημειώσεις που συνοδεύουν τη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του[53] και στο δοκίμιό του «Ποιος αυτοκτόνησε τον Μαγιακόβσκη;»[54]. Το ότι πρόκειται για μια κοινή δεύτερη μορφή τεκμαίρεται από την κοινή μορφή των στίχων: Μήτε ένα ρούβλι / οι στίχοι / δε μού ’βαλαν στην πάντα εμένα, / έπιπλα σκαλιστά / δεν έτυχε στο σπίτι μου να βάλω. / Κ’ εκτός ένα πουκάμισο / καθαροπλυμένο / το λέω με το χέρι στην καρδιά / δεν έχω ανάγκη από τίποτ’ άλλο. Το δοκίμιο του Αλεξάνδρου «Ποιος αυτοκτόνησε τον Μαγιακόβσκη;»[55] γράφτηκε την άνοιξη του 1964 και πρωτοδημοσιεύτηκε το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς στο περιοδικό Εποχές (τεύχη 18 και 19) με τον τίτλο «Η αυτοκτονία του Μαγιακόβσκη». Έχει προηγηθεί στις αρχές του 1964 η έκδοση των μεταφράσεων του Μαγιακόφσκι από τον Ρίτσο (όπου, όπως αναφέρθηκε, συνεργάζεται με τον Αλεξάνδρου σε αρκετά ποιήματα) συνοδευόμενη από το εισαγωγικό δοκίμιο «Περί Μαγιακόβσκη»[56], γραμμένο την άνοιξη του 1963 (το οποίο αναδημοσιεύεται στα Μελετήματα (1974)). Την άνοιξη αυτή ήδη έχει λιώσει ο πάγος στη σχέση του Ρίτσου με τον Αλεξάνδρου και η παλιά φιλία τους έχει αποκατασταθεί πλήρως. Εξάλλου, την περίοδο 1958-1965 διακόπτονται προσωρινά οι διωγμοί των δύο ποιητών από το ελληνικό κράτος. Στα δύο δοκίμια παρατηρούνται περισσότερες συγκλίσεις παρά αποκλίσεις, αποτυπώνοντας την αλλαγή κλίματος στη σχέση Ρίτσου - Αλεξάνδρου. Οι αποκλίσεις είναι μάλλον διαφορετικές εστιάσεις, παρά ρητώς εκπεφρασμένες διαφωνίες. Έτσι, ο Αλεξάνδρου επιχειρεί να ανιχνεύσει τα αίτια της αυτοκτονίας του Μαγιακόφσκι, καταδεικνύοντας τα πολιτικά κίνητρα που ενδεχομένως την προκάλεσαν, ζήτημα που δεν θίγει καθόλου ο Ρίτσος. Η δε κριτική του Ρίτσου στη λογοτεχνική κριτική εν γένει, δεν απασχολεί τον Αλεξάνδρου στο δοκίμιό του. Η σπουδαιότερη καθαυτή διαφωνία τους ίσως είναι αυτή που αναφέρεται στη σχέση του Μαγιακόφσκι με το Κόμμα. Ο Ρίτσος ενδεικτικά υποστηρίζει ότι το παράδειγμα του Μαγιακόφσκι αποδεικνύει τη δυνατότητα ύπαρξης μιας καθαρά κομματικής ποίησης[57], ενώ ο Αλεξάνδρου αποφαίνεται ότι «ο Μαγιακόφσκι ήταν κατά βάθος ένας ανυπότακτος, ένας αναρχικός[58]». Αν εξαιρέσουμε αυτή τη διαφωνία, οι δύο συναγωνιστές συμφωνούν στις περισσότερες παρατηρήσεις τους. Ο Ρίτσος επιχειρεί ένα άνοιγμα προς τον Αλεξάνδρου (χωρίς ωστόσο να απεμπολεί την ένταξή του), όταν γράφει: «Η δημιουργία, απ’ τη φύση της, είναι κινητική, ερευνητική, αντιδογματική – δε χωράει σε προετοιμασμένα καλούπια, όσο καθιερωμένα και δικαιωμένα στον καιρό τους. Κ’ η τέχνη του Μαγιακόβσκη μάς δίνει άλλη μια φορά αυτό το μέγα μάθημα»[59]. Δεν διστάζει μάλιστα να ασκήσει ανοιχτή κριτική στον δογματικό μαρξισμό: «Η παλιά μηχανιστική αντίληψη της άμεσης, αστραπιαίας και ολοκληρωτικής αντανάκλασης του οικονομικοκοινωνικού φαινομένου στο πνευματικό υπερεποικοδόμημα, διαψεύδεται απ’ τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα και χάνει την ισχύ της».[60] Η γενική αποτίμηση της ποίησης του Μαγιακόφσκι στα δύο δοκίμια παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες. Οι δύο ποιητές συμφωνούν ως προς το ουμανιστικό περιεχόμενο του φουτουρισμού του Μαγιακόφσκι, το οποίο μάλιστα θέτουν ως κύριο στοιχείο διάκρισής του από τους υπόλοιπους φουτουριστές. Ο Ρίτσος σημειώνει χαρακτηριστικά: «Ο εγκωμιαστικός τόνος άλλων φουτουριστών προς τη μεγαλειώδη θέα των βιομηχανικών τοπίων και η θριαμβευτική τους έπαρση, φαίνεται σήμερα σαν επαρχιακή αφέλεια κι αβασάνιστη ευπιστία. Στον Μαγιακόβσκη όμως πολύ σπάνια, κι όχι σ’ αυτό το βαθμό. Κι αυτό γιατί κάτω απ’ τα γιγαντιαία, πανύψηλα ορθογώνια των μηχανών, διαφαίνεται η συστροφή της αγωνίας του για το παρόν και η ανάγκη χρησιμοποίησης αυτών των “μέσων” –καθόλου πια διακοσμητικών– για ένα καλύτερο μέλλον του ανθρώπου»[61]. Ο Αλεξάνδρου συναινεί στις παραπάνω επισημάνσεις: «Η μεγάλη διαφορά του Μαγιακόβσκη από τους άλλους φουτουριστές, είναι ότι γέμιζε πάντοτε τα νέα του καλούπια με ένα “επίκαιρο” περιεχόμενο, στην αρχή ουμανιστικό, αντιπολεμικό, πασιφιστικό κι αργότερα σοσιαλιστικό»[62]. Οι Ρίτσος - Αλεξάνδρου χρησιμοποιούν από κοινού την αναλογία του μεγεθυντικού φακού προκειμένου να περιγράψουν την ποίηση του Μαγιακόφσκι. Ο Ρίτσος, αφού έχει εντοπίσει το «θάμβος» ως βασική ιδιότητα της τέχνης του Μαγιακόφσκι, εξηγεί περαιτέρω: «Το θάμβος αυτό, που ’ναι σαν ένας μεγεθυντικός φακός, είτε μικροσκοπίου είτε τηλεσκοπίου, και στρέφεται προς το μικρόκοσμο και το μακρόκοσμο, πηγάζει απ’ την ίδια την ιδιοσυστασία του Μαγιακόβσκη, ενισχυμένη απ’ την εξαρμένη, επαναστατική εποχή του, απ’ την ενθουσιαστική, πανανθρώπινη ιδεολογία του, απ’ τα επιστημονικά και τεχνικά επιτεύγματα του καιρού του, που ύψωναν ως την υπερβολή την πίστη του ανθρώπου στο μέλλον του»[63]. Ο Αλεξάνδρου αντίστοιχα, αναφερόμενος στον φουτουρισμό και τις άλλες πρωτοπορίες των αρχών του 20ού αιώνα, επισημαίνει: «Αυτό που χαρακτηρίζει τις νέες φόρμες των διαφόρων -ισμών, είναι η “παραμόρφωση” του αντικειμενικού κόσμου, ο κατακερματισμός του, είναι η νέα όραση, ο νέος φακός που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης όταν παρατηρεί, δηλαδή όταν αναλύει και συνθέτει την έξω και τη μέσα του πραγματικότητα. Ο φακός που κρατούσε ο Μαγιακόβσκη ήταν πάντα μεγεθυντικός»[64]. Οι παρατηρήσεις των δύο σχετικά με τη λειτουργία της καθημερινότητας στην ποίηση του Μαγιακόφσκι μάλλον αλληλοσυμπληρώνονται. Έτσι, ο Ρίτσος αντιλαμβάνεται τις «μικρές, καθημερινές λεπτομέρειες, που διανθίζουν τους στίχους του Μαγιακόβσκη» ως «γέφυρες απ’ το αόριστο στο ορισμένο, απ’ το άπειρο στο πεπερασμένο και αντίστροφα»[65]. Ο Αλεξάνδρου από τη μεριά του, αφού παρατηρήσει ότι ο Μαγιακόφσκι συχνά ενσωματώνει στα ποιήματά του «λέξεις της καθημερινής κουβέντας και μάλιστα των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων», συμπεραίνει ότι «η “καθημερινότητα” αντισταθμίζει (τις περισσότερες τουλάχιστον φορές) τον “γιγαντισμό” στην ποίηση του Μαγιακόβσκη»[66]. Υπάρχουν και άλλα σημεία επαφής των δύο δοκιμίων, ωστόσο δεν θα επιχειρήσουμε εδώ μια ενδελεχέστερη ανάλυσή τους. Αυτό που επιδιώξαμε ήταν να καταδείξουμε το συναινετικό κλίμα, εντός του οποίου διεξάγεται η όλη συζήτηση, ως απότοκο της αποκατάστασης των σχέσεων των δύο φίλων. Η φιλία αυτή θα επισφραγιστεί με τα δύο ποιήματα που θα αφιερώσει ο ένας στον άλλο. Πρώτος ο Ρίτσος, εξόριστος στη Λέρο, θα γράψει τον Μάιο του 1968 το ποίημα «Ο απαράδεκτος», το οποίο τον Απρίλιο του 1971 θα συμπεριληφθεί στη γαλλική έκδοση της συλλογής Πέτρες, Επαναλήψεις, Κιγκλίδωμα, από όπου θα το διαβάσει ο Αλεξάνδρου, αυτοεξόριστος στο Παρίσι. Σε αυτό το ποίημα ο Ρίτσος προχωράει σε μια σκληρή αυτοκριτική της στάσης του ιδίου και των συντρόφων του απέναντι στον Αλεξάνδρου κατά τις εξορίες σε Μακρόνησο και Άη-Στράτη: «Την πρώτη πέτρα τού τη ρίξαμε οι φίλοι του»[67]. Ο Αλεξάνδρου ανταποκρίνεται στο νεύμα του συντρόφου του και γράφει το ποίημα «Ανατολή ηλίου», το οποίο κλείνει με ένα φως αισιοδοξίας, σαν αυτό που ποθούσε να βλέπει ο Γιάννης στα γραπτά του Άρη: «Και κάποτε, εκεί που στεκόταν και περίμενε, χάραξε εντελώς ξαφνικά. Εντελώς ξαφνικά, είδε τον ήλιο να ανατέλει, ταυτόχρονα, απ’ τον κάθετο δρόμο κι απ’ τον άλλον, τον οριζόντιο»[68]. Συνοψίζοντας την παραπάνω παρακολούθηση των συνομιλιών του Άρη Αλεξάνδρου και του Γιάννη Ρίτσου με τον Βλαδίμηρο Μαγιακόφσκι, θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε το εξής συμπέρασμα: Οι συνομιλητές είναι τρεις κάθε φορά. Ο Μαγιακόφσκι γίνεται η γέφυρα πάνω στην οποία συναντώνται οι δύο συνεξόριστοι φίλοι, ακόμα και όταν η σχέση τους δοκιμάζεται. Μια γέφυρα ολόφωτη και σταθερή, μια γέφυρα ποτισμένη με το αίμα όλων αυτών που αγωνίστηκαν για την πραγμάτωση του κομμουνιστικού ιδεώδους. Αυτών για τους οποίους ο Ρομάν Γιάκομπσον έγραψε κάποτε τα παρακάτω λόγια: «Ριχτήκαμε προς το μέλλον με πολλή ορμή και απληστία για να μπορέσουμε να διαφυλάξουμε ένα παρελθόν. Ο δεσμός των καιρών θρυμματίστηκε. Ζήσαμε πολύ από το μέλλον, σκεφτήκαμε πολύ γι’ αυτό, πιστέψαμε πολύ σ’ αυτό και για μας δεν υπάρχει πια μια αυτοδύναμη πραγματικότητα: χάσαμε το αίσθημα του παρόντος. Είμαστε οι μάρτυρες και οι συμμέτοχοι μεγάλων κατακλυσμών, κοινωνικών, επιστημονικών και τόσων άλλων. Η καθημερινή ζωή έμεινε πίσω μας»[69]. ***Εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου στην καθηγήτριά μου Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, δίχως την ενθάρρυνση, τη βοήθεια και τη συνεργασία της οποίας δεν θα ολοκληρωνόταν η εργασία μου, και στον φίλο μου Ivan Denyk, που με εισήγαγε στη φωνητική των ποιημάτων του Μαγιακόφσκι. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλεξανδρόπουλος Μήτσος, Ο Μαγιακόφσκι. Τα εύκολα και τα δύσκολα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000. Αλεξάνδρου Άρης, Διάλεξα, Κείμενα, Αθήνα 1984. Αλεξάνδρου Άρης, Έξω απ’ τα δόντια (1937-1975), Ύψιλον, Αθήνα 1982. Αλεξάνδρου Άρης, Ποιήματα (1941-1974), Καστανιώτης, Αθήνα 1978. Βελουδής Γιώργος, Γιάννης Ρίτσος. Προβλήματα μελέτης του έργου του, Κέδρος, Αθήνα 1982. Δρόσου Καίτη, Ο «αποστάτης» Μαγιακόβσκη και η Οκτωβριανή Επανάσταση, Ύψιλον, Αθήνα 1990. Κόκορης Δημήτρης (επιμ.), Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου. Επιλογή κριτικών κειμένων, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2009. Ελύτης Οδυσσέας, Δεύτερη γραφή, Ίκαρος, Αθήνα 1980. Καρβέλης Τάκης, «“Δεσμώτης τήδε ίσταμαι τοις ένδον ρήμασι πειθόμενος”. (Η πορεία του Άρη Αλεξάνδρου μέσα απ’ τις αναφορές του στον Μαγιακόφσκι)», περ. Πόρφυρας, τχ. 34, Κέρκυρα, Απρίλης 1986. Κώττη Αγγελική, Γιάννης Ρίτσος. Ένα σχεδίασμα βιογραφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2009. Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, Κέδρος, Αθήνα 2003. Μαγιακόβσκι Βλαντίμιρ, Πώς φτιάχνονται τα ποιήματα, Ύψιλον, Αθήνα 1988. Μαγιακόφσκι Βλαντίμιρ, Ποίηση και επανάσταση, Θεμέλιο, Αθήνα 1984. Παππά Έλλη, Μύθος και ιδεολογία στη ρώσικη επανάσταση. Οδοιπορικό από το ρωσικό αγροτικό λαϊκισμό στο λαϊκισμό του Στάλιν, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1990. Πρεβελάκης Παντελής, Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Συνολική θεώρηση του έργου του, Κέδρος, Αθήνα 1981. Ραυτόπουλος Δημήτρης, Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος, Σοκόλης, Αθήνα 2004. Ρίτσος Γιάννης, Ποιήματα (1930-1960) (Β΄ τόμος), Κέδρος, Αθήνα 1973. Ρίτσος Γιάννης, Ποιήματα (Ι΄ τόμος), Κέδρος, Αθήνα 1989. Ρίτσος Γιάννης, Τροχιές σε διασταύρωση. Επιστολικά δελτάρια της εξορίας και γράμματα στην Καίτη Δρόσου και τον Άρη Αλεξάνδρου (επιμ. Λίζυ Τσιριμώκου), Άγρα, Αθήνα 2008. Τρότσκι Λέων, Λογοτεχνία και επανάσταση, Θεωρία, Αθήνα 1982. Τσιριμώκου Λίζυ, «Σε αναζήτηση της ποιητικής ισοδυναμίας», ηλεκτρονικό περ. Απηλιώτης, Σεπτ. 2009. Frioux Claude, Maiakovski, Editions du Seuil, Paris 1961. Jakobson Roman, Το πρόβλημα Μαγιακόβσκι. Μια γενιά που σπατάλησε τους ποιητές της, Έρασμος, Αθήνα 1977. [1] Άρης Αλεξάνδρου, Διάλεξα (επιμ. Κ. Δρόσου), Κείμενα, Αθήνα 1984, σ. 73. [2] Γιάννης Ρίτσος, Τροχιές σε διασταύρωση. Επιστολικά δελτάρια της εξορίας και γράμματα στην Καίτη Δρόσου και τον Άρη Αλεξάνδρου (επιμ. Λίζυ Τσιριμώκου), Άγρα, Αθήνα 2008, σ. 26. [3] Δημήτρης Ραυτόπουλος, Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος, Σοκόλης, Αθήνα 2004, σ. 163. [4] Γιάννης Ρίτσος, Τροχιές σε διασταύρωση, ό.π., σ. 25. [5] Τάκης Καρβέλης, «“Δεσμώτης τήδε ίσταμαι τοις ένδον ρήμασι πειθόμενος”. (Η πορεία του Άρη Αλεξάνδρου μέσα απ’ τις αναφορές του στον Μαγιακόφσκι)», περ. Πόρφυρας, τχ. 34, Κέρκυρα, Απρ. 1986, σ. 204. [6] Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα (1941-1974), Καστανιώτης, Αθήνα 1978, σ. 39. [7] Γιάννης Ρίτσος, Ποιήματα (1930-1960) (Β΄ τόμος), Κέδρος, Αθήνα 1973, σ. 165. [8] Άρης Αλεξάνδρου, ό.π., σ. 93. [9] Ό.π., σ. 151. [10] Ό.π., σ. 41. [11] Γιάννης Ρίτσος, Ποιήματα (1930-1960) (Β΄ τόμος), ό.π., σ. 167. [12] Ό.π., σ. 169. [13] Άρης Αλεξάνδρου, ό.π., σ. 96. [14] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα (μτφρ. Γ. Ρίτσου), Κέδρος, Αθήνα 2003, σ. 79. [15] Άρης Αλεξάνδρου, ό.π., σ. 41. [16] Ό.π., σ. 44. [17] Γιάννης Ρίτσος, Ποιήματα (1930-1960) (Β΄ τόμος), ό.π., σ. 171. [18] Ό.π., σ. 172. [19] Άρης Αλεξάνδρου, ό.π., σ. 89. [20] Ό.π., σ. 90. [21] Δημήτρης Ραυτόπουλος, ό.π., σ. 200. [22] Άρης Αλεξάνδρου, Διάλεξα, ό.π., σ. 80. [23] Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα (1941-1974), ό.π., σ. 40. [24] Ό.π., σ. 43. [25] Ό.π., σ. 92. [26] Άρης Αλεξάνδρου, Διάλεξα, ό.π., σ. 76. [27] Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα (1941-1974), ό.π., σ. 93. [28] Άρης Αλεξάνδρου, Διάλεξα, ό.π., σ. 80. [29] Γιάννης Ρίτσος, ό.π., σ. 172. [30] Ό.π., σ. 167. [31] Άρης Αλεξάνδρου, Διάλεξα, ό.π., σ. 75. [32] Claude Frioux, Maiakovski, Editions du Seuil, Παρίσι 1961, σ. 18. [33] Καίτη Δρόσου, Ο «αποστάτης» Μαγιακόβσκη και η Οκτωβριανή Επανάσταση, Ύψιλον, Αθήνα 1990, σ. 41. [34] Έλλη Παππά, Μύθος και ιδεολογία στη ρώσικη επανάσταση. Οδοιπορικό από τον ρωσικό αγροτικό λαϊκισμό στο λαϊκισμό του Στάλιν, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1990, σσ. 195, 203, 205. [35] Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Ο Μαγιακόφσκι. Τα εύκολα και τα δύσκολα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, σ. 368. [36] Καίτη Δρόσου, ό.π., σ. 69. [37] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, ό.π., σ. 32. [38] Ό.π., σ. 32. [39] Ό.π., σ. 75. [40] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, ό.π., σ. 126. [41] Άρης Αλεξάνδρου, Διάλεξα, ό.π., σ. 76. [42] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, ό.π., σ. 127. [43] Άρης Αλεξάνδρου, Διάλεξα, ό.π., σ. 79. [44] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, ό.π., σ. 129 [45] Άρης Αλεξάνδρου, Διάλεξα, ό.π., σ. 79. [46] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, ό.π., σ. 129 [47] Λέων Τρότσκι, Λογοτεχνία και επανάσταση, Θεωρία, Αθήνα 1982, σ. 125. [48] Άρης Αλεξάνδρου, Διάλεξα, ό.π., σ. 80. [49] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, ό.π., σ. 130 [50] Καίτη Δρόσου, ό.π., σ. 69. [51] Άρης Αλεξάνδρου, Διάλεξα, ό.π., σ. 80. [52] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, ό.π., σ. 130 [53] Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα (1941-1974), ό.π., σσ. 151, 153. [54] Άρης Αλεξάνδρου, Έξω απ’ τα δόντια (1937-1975), Ύψιλον, Αθήνα 1982, σσ. 136, 154, 162. [55] Ό.π., σσ. 133-167. [56] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, ό.π., σσ. 9-32. [57] Ό.π., σ. 10. [58] Άρης Αλεξάνδρου, Έξω απ’ τα δόντια (1937-1975), ό.π., σ. 139. [59] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, ό.π., σ. 25. [60] Ό.π., σ. 29. [61] Ό.π., σ. 15. [62] Άρης Αλεξάνδρου, Έξω απ’ τα δόντια (1937-1975), ό.π., σ. 141. [63] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, ό.π., σ. 13. [64] Άρης Αλεξάνδρου, Έξω απ’ τα δόντια (1937-1975), ό.π., σ. 141. [65] Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, ό.π., σ. 21. [66] Άρης Αλεξάνδρου, Έξω απ’ τα δόντια (1937-1975), ό.π., σ. 143. [67] Γιάννης Ρίτσος, Ποιήματα (τόμος Ι΄), Κέδρος, Αθήνα 1989, σ. 110. [68] Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα (1941-1974), ό.π., σ. 143. [69] Roman Jakobson, Το πρόβλημα Μαγιακόβσκι. Μια γενιά που σπατάλησε τους ποιητές της, Έρασμος, Αθήνα 1977, σ. 67.

Συνομιλούμε άρα υπάρχουμε

Σύνδεση