Ιστορικός αναστοχασμός για τη νεώτερη Ελλάδα

Ο Θάνος Βερέμης και ο Γιάννης Κολιόπουλος ξεκίνησαν την επιστημονική τους πορεία στην Ελλάδα την εποχή της μετάβασης από την Απριλιανή Δικτατορία στην Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία, όταν επέστρεψαν μετά τις μεταπτυχιακές τους σπουδές στην Οξφόρδη (Trinity College) και το London School of Economics αντίστοιχα για να εργαστούν στη σύνταξη της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών. Αποτελεί κοινή παραδοχή ότι η μετάβαση αυτή δεν σηματοδότησε μόνο την έξοδο της χώρας από το δικτατορικό καθεστώς αλλά και την εκκίνηση μιας νέας εποχής για την ιστοριογραφία της νεότερης Ελλάδας: έχει σημειωθεί από τότε μια πραγματική αναγέννηση, ποσοτική και ποιοτική, των ιστορικών σπουδών, στην οποία η συμβολή των δύο αυτών ιστορικών υπήρξε σημαντική. Διαθέτουμε πλέον πλήθος σοβαρών ιστορικών έργων, τα οποία πραγματεύονται με επάρκεια ένα μεγάλο εύρος θεμάτων.[1] Παρατηρείται ακόμη, ωστόσο, μια κάποια ανισορροπία στην ελληνική ιστοριογραφική παραγωγή μετά το 1974: η οικονομική και κοινωνική ιστορία, μια θεματική που δεν είχε γνωρίσει παλαιότερα μεγάλη άνθιση, θεραπεύεται πλέον σε ικανοποιητικό βαθμό, αλλά η ιστορία των επαγγελμάτων δεν έχει ανάλογη ανάπτυξη· η ιστορία της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και των πολιτικών κομμάτων έχουν κάνει σημαντικά βήματα, αλλά αυτή των ασθενειών δεν ακολούθησε τον ίδιο ρυθμό, παρά το γεγονός ότι στις αρχές του 20ού αιώνα, για παράδειγμα, τουλάχιστον ένας στους τρεις Έλληνες υπέφερε κάθε χρόνο από ελονοσία. Επιπλέον, έχουμε μεγάλη παραγωγή για τον 19ο και 20ό αιώνα αλλά μικρότερη για την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, και ακόμη ισχνότερη για αυτήν της «φραγκοκρατίας», ενώ ελάχιστες είναι οι σύγχρονες, συνθετικές και επιστημονικές βιογραφίες σημαντικών πολιτικών, όπως ο Ιωάννης Κωλέττης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Ιωάννης Μεταξάς, ή λογίων, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, για να σταθούμε σε μερικές μόνο ενδεικτικές περιπτώσεις.[2] Μια άλλη ανισορροπία, η οποία άπτεται άμεσα και της συνάφειας που μας απασχολεί εδώ, είναι η σχετική έλλειψη επίτομων γενικών ιστοριών, οι οποίες να προσφέρουν μια συνολική θέαση της ιστορικής πορείας της νεότερης Ελλάδας από τις απαρχές της συγκρότησης του ελληνικού έθνους και κράτους μέχρι και τον 20ό αιώνα· μια ανισορροπία η οποία τείνει να μετριαστεί τα τελευταία χρόνια με την έκδοση σημαντικών βιβλίων του ιστοριογραφικού αυτού είδους.[3] Οι αιτίες της έλλειψης αυτής δεν είναι δύσκολο να εντοπιστούν: μια γενική ιστορία προϋποθέτει ευρύτατη και στέρεα γνώση της ελληνικής ιστορίας στο ανάπτυγμά της, κάτι που δεν είναι εύκολο να γίνει από επιστήμονες που προτιμούν την ασφάλεια της εξειδίκευσης στο επιμέρους αντικείμενο στο οποίο είναι (ή θεωρούν ότι είναι) ειδικοί. Επιπλέον, ένα τέτοιου είδους έργο δεν θεωρείται, ούτε και μπορεί να είναι, «πρωτότυπο» στο σύνολό του και κατά συνέπεια δεν προωθεί την ακαδημαϊκή εξέλιξη του ιστορικού που θα το συγγράψει. Τέλος, το γεγονός ότι μια γενική ιστορία αναπόφευκτα θα απευθύνεται κυρίως ή εν μέρει στον πεπαιδευμένο αναγνώστη και όχι στον «ειδικό», λειτουργεί και ως αντικίνητρο σε όσους εκτιμούν ότι ένα τέτοιο βιβλίο είναι κατώτερο του ρόλου τους ως ιστορικών που (θα πρέπει να) παράγουν μονογραφίες κατάλληλες μόνο για τη βιβλιοθήκη των ομοτέχνων τους. Αντιθέτως, στη Βρετανία οι παράγοντες αυτοί δεν έχουν την ίδια ισχύ και συνεπώς δεν είναι τυχαίο ότι σε γενικές γραμμές οι γενικές ιστορίες της Ελλάδας γράφονταν κυρίως στα αγγλικά και από βρετανούς ιστορικούς.[4] Η μακρά αυτή παράδοση συνεχίζεται και μέχρι τις μέρες μας, όπως αναδεικνύει και το πρόσφατο παράδειγμα του Ρόντρικ Μπήτον.[5] Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι και ο Θάνος Βερέμης και ο Γιάννης Κολιόπουλος έχουν βρετανικές προσλαμβάνουσες παραστάσεις και έγραψαν αρχικά στα αγγλικά τις γενικές ιστορίες τους: τα βιβλία εκδόθηκαν πρώτα στα αγγλικά ως Greece: The Modern Sequel (2002) και Modern Greece: A History from 1821 (2010) και στη συνέχεια μια επεξεργασμένη και εμπλουτισμένη μορφή τους εκδόθηκε στα ελληνικά ως Ελλάς: Η σύγχρονη συνέχεια από το 1821 μέχρι σήμερα (Καστανιώτης 2006) και Νεότερη Ελλάδα: Μια Ιστορία από το 1821 (Καστανιώτης 2013). Ξεκινώντας την αποτίμηση των βιβλίων αυτών, ένας πρόσφορος τρόπος είναι ίσως η εξέταση των εξωφύλλων τους, καθώς οι δύο συγγραφείς ξέρουν να διαλέγουν προσεκτικά τις φωτογραφίες που τα κοσμούν. Η ελληνική έκδοση του Ελλάς: Η σύγχρονη συνέχεια, έχει τη φωτογραφία ενός μικρού κοριτσιού από τη δεκαετία του 1940, που κοιτάει τα καινούργια παπούτσια που μόλις έχει φορέσει, ενώ κρατάει στο ένα χέρι της και το παλιό της ζευγάρι· τα κοιτάζει με ένα μίγμα θαυμασμού αλλά και απορίας: είναι όμορφα και καλογυαλισμένα, αλλά θα είναι βολικά; Θα είναι, άραγε, το ίδιο άνετα με τα παλιά της παπούτσια, τα οποία, παρότι φθαρμένα, της επέτρεψαν να περπατήσει τόσο καιρό σε κακοτράχαλους δρόμους; Η φωτογραφία αυτή είναι μια πραγματικά άριστη επιτομή μιας κοινωνίας που κλήθηκε (και καλείται ακόμα) να αλλάξει υποδήματα και βηματισμό, αλλά δεν ήταν σίγουρη αν τα πόδια της θα άντεχαν τον άφευκτο πόνο της προσαρμογής σε νέες καταστάσεις. Το άλλο βιβλίο τους, το Νεότερη Ελλάδα, κοσμείται από μια περισσότερο οικεία φωτογραφία: το άγαλμα του έφιππου Κολοκοτρώνη στην Παλαιά Βουλή. Φορτωμένος με όλες τις βεβαιότητες αλλά και τις ελπίδες του 19ου αιώνα, ο στρατηγός δείχνει με το προτεταμένο χέρι του προς τα εμπρός. Καθώς η έκδοση του βιβλίου το 2013 συνέπεσε με τα πρώτα στάδια της οικονομικής κρίσης, η φωτογραφία αυτή παραμένει μια πολύσημη υπόμνηση προς μια κοινωνία που κλυδωνιζόταν έντονα και κινδύνευε να απωλέσει την αίσθηση του προσανατολισμού της: ενώ έβλεπε τις παραδοσιακές βεβαιότητές της να χάνονται, δεν ήταν ακόμη, όπως φαινόταν τότε, σε θέση να διακρίνει σε ποια κατεύθυνση βρίσκονταν αυτές που θα τις αντικαθιστούσαν. Από αριστερά, ο Θάνος και η Μαριάννα Βερέμη, ο πρέσβης της Ιαπωνίας Γιάσου Μίτσου, η Μαριλένη και ο Θόδωρος Παπαλεξόπουλος. Ο προβληματισμός αυτός, αλλά και συναφή με αυτόν θέματα, όπως θα φανεί παρακάτω, αποτελούν βασικά σημεία και των δύο βιβλίων, κάτι που επιτρέπει και την πρόσληψή τους ως ενός ενιαίου έργου. Ωστόσο, τα βιβλία αυτά δεν είναι ίδια ως προς τη δομή και τη στόχευσή τους. Το Ελλάς είναι ένα πολυσέλιδο έργο 653 σελίδων μεγάλου μεγέθους, έχει πλήθος παραπομπών και ακολουθεί μια θεματική δομή: σε 14 κεφάλαια παρουσιάζονται κομβικά σημεία της ελληνικής ιστορίας, όπως η συγκρότηση κράτους και έθνους (με την παράλληλη ανάλυση των ορίων του ελληνικού έθνους και τη θέση σε εαυτό των ομόδοξων βαλκάνιων), οι πολιτικές εξελίξεις αλλά και η οικονομία, οι θεσμοί, ο πολιτισμός και τα ιδεολογικά ρεύματα που άρδευσαν, με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία, μια συχνά άνυδρη χώρα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το βιβλίο δεν έχει πλήρη ομοιογένεια πυκνότητας διαπραγμάτευσης ή έκτασης: ορισμένα κεφάλαια είναι πολυσέλιδα, περιέχουν οξεία ανάλυση και υποστηρίζονται από σημαντική έρευνα, ενώ κάποια άλλα είναι μικρότερα και ζωγραφίζουν με αδρές γραμμές έναν ευρύτερο καμβά. Το Νεότερη Ελλάδα, αντιθέτως, αισθητά μικρότερο σε έκταση και μέγεθος σελίδων, προσεγγίζει την ελληνική ιστορία ακολουθώντας μια χρονολογική σειρά και καλύπτει τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Υπάρχουν, ωστόσο, και θεματικά κεφάλαια που εξετάζουν την οικονομία του 19ου αιώνα, την «ελληνική άποψη» για τις πολιτικές εξελίξεις στη νοτιοανατολική Ευρώπη μετά την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων και τους δύο «αντίθετους πόλους» της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής ιστορίας, τον Ανδρέα Παπανδρέου και τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Τα κεφάλαια αυτά εμπλουτίζουν τη θεματολογία του βιβλίου χωρίς να διασπούν τη ροή του. Είναι αυτονόητο ότι σε εποχές κρίσης η κριτική ανάλυση του προσανατολισμού του ελληνικού κράτους και της συνολικής ιστορικής του εξέλιξης καθίσταται πολλαπλά χρήσιμη και αυτή είναι μία από τις καλές υπηρεσίες που προσφέρουν τα βιβλία αυτά στους αναγνώστες τους. Στις αρχές του 19ου αιώνα, όπως τονίζουν οι συγγραφείς, η στόχευση του νεοπαγούς κράτους ήταν σαφής: Η Ελλάδα, κοινωνός των ιδεολογικών ρευμάτων της εποχής, θα γινόταν μια ευνομούμενη πολιτεία και θα οικοδομούσε κράτος «σύγχρονο» και «ευρωπαϊκό», εξαρθρώνοντας πλήρως τις κοινωνικές δομές που είχε εκθρέψει η οθωμανική κυριαρχία. Οι θεμελιωτές του ελληνικού κράτους, στην προσπάθειά τους να μετατρέψουν μια οθωμανική επαρχία σε ευρωπαϊκό κράτος δικαίου, εισήγαγαν μια σειρά από θεσμούς και ιδέες τις οποίες λίγοι ορθόδοξοι «ρωμηοί» κατανοούσαν πλήρως και ακόμα λιγότεροι ενδιαφέρονταν να κατανοήσουν. Οι καινοφανείς αυτές έννοιες, όπως ο εθνικισμός, το έθνος-κράτος, οι αντιπροσωπευτικοί θεσμοί, ο συνταγματισμός, η υπαγωγή της Εκκλησίας στη νεόκοπη κρατική εξουσία, ο διοικητικός συγκεντρωτισμός, η κεντρική συλλογή των φόρων και ο σχηματισμός ενός τακτικού στρατού, βρέθηκαν σε μετωπική σύγκρουση με νοοτροπίες, πολιτικές αντιλήψεις και συσσωματώσεις που είχαν εδραιωθεί κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας και αρνούνταν πεισματικά να δεχθούν ότι οι μέρες του κόσμου τους (έτσι όπως τον ήξεραν) ήταν πλέον μετρημένες. Ήδη από το 1821, η ελληνική κοινωνία έγινε το θέατρο αλλά και ο πρωταγωνιστής των συγκρούσεων μεταξύ των δυνάμεων της παράδοσης και του «εκσυγχρονισμού» (δηλαδή: του εκδυτικισμού), ο οποίος ήρθε στην επαναστατημένη Ελλάδα από ανθρώπους που είχαν ελάχιστα να χάσουν και πολλά να κερδίσουν από την εισαγωγή του, σε αντίθεση με τις προεπαναστατικές ελίτ που φοβούνταν ότι θα έχαναν (σχεδόν) τα πάντα. Τα δύο στρατόπεδα δεν ήταν, προφανώς, ομοιογενή, δεν είχαν στεγανά μεταξύ τους ούτε και είχαν ενιαία αντίληψη για τη νέα κατεύθυνση της χώρας, αλλά σύγκρουση υπήρξε, ήταν σφοδρή και η έκβασή της καθόρισε την ιστορική πορεία της χώρας. Όπως θα περίμενε κανείς, η πορεία αυτή ήταν κάθε άλλο παρά εύκολη και μονογραμμική. Χρησιμοποιώντας την έννοια της «κατακερματισμένης κοινωνίας» (segmented society) του Έρνεστ Γκέλνερ, οι συγγραφείς υπογραμμίζουν ότι κάθε προσπάθεια εισαγωγής νεωτερικών στοιχείων σε μια κοινωνία «κατακερματισμένη» από αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα, τοπικιστικές έριδες και οικογενειακές στρατηγικές επιβίωσης ήταν καταδικασμένη να συναντήσει ισχυρότατες αντιδράσεις, οι οποίες είχαν μεγάλη διάρκεια.[6] Ο λαϊκισμός και οι πελατειακές σχέσεις εξακολούθησαν να ναρκοθετούν την μακρά πορεία της χώρας προς τον δυτικότροπο εκσυγχρονισμό, η κρατική εξουσία παρέμεινε στη συλλογική συνείδηση ευρέων στρωμάτων ως συνώνυμο της αρπακτικότητας και της αυθαιρεσίας, ενώ οι τομές που κατά καιρούς επιχειρήθηκαν από μεταρρυθμιστές ηγέτες ακυρώθηκαν ή διαβρώθηκαν από ποικιλώνυμες παραδοσιακές κοινωνικές ομάδες. Σε κάθε περίπτωση, όμως, ο τελικός ισολογισμός που καταθέτουν οι συγγραφείς είναι σε γενικές γραμμές θετικός: Η δημιουργία ελληνικού έθνους με την πλήρη (αν και αργόσυρτη) αφομοίωση αλλόγλωσσων χριστιανών «στέφθηκε από απόλυτη επιτυχία», ενώ οι σημαντικές αναταράξεις που προκλήθηκαν από τον Εθνικό Διχασμό, τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις της δεκαετίας του 1940 δεν στάθηκαν ικανές να ακυρώσουν «την ελληνική πορεία προς τη δημοκρατία» και να «εκτροχιάσουν» την «πορεία προς τον εκσυγχρονισμό».[7] Τα συμπεράσματα αυτά είναι διατυπωμένα με προσεκτικό τρόπο και δεν είναι εύκολο να αμφισβητηθούν. Μπορεί, για παράδειγμα, η μετεμφυλιακή Ελλάδα να κινήθηκε στους ολισθηρούς δρόμους της «καχεκτικής δημοκρατίας», για να δανειστώ τον όρο του Ηλία Νικολακόπουλου, αλλά δεν εγκαθιδρύθηκε δικτατορία, όπως επιθυμούσαν ορισμένοι από τους νικητές του Εμφυλίου, ενώ, σε κάθε περίπτωση, η ελληνική πολιτική σκηνή παρέμεινε στο πλαίσιο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη, το πολιτικό σύστημα των οποίων επεδίωξαν να εισαγάγουν στη χώρα οι ηττημένοι. Επιπλέον, με πρόδηλη επιστημονική εντιμότητα οι συγγραφείς τονίζουν ότι το έργο τους αποτιμά τις εξελίξεις αυτές «από τη σκοπιά της φιλελεύθερης κοσμοθεωρίας». Παρότι ορισμένοι αναγνώστες θα αναρωτηθούν για τη χρήση του οριστικού άρθρου στην πρόταση αυτή, καθώς «η φιλελεύθερη ιδεολογία» έχει πολλές εκδοχές, η επιλογή τους δεν στερείται ιστορικής νομιμοποίησης: όπως σωστά σημειώνουν, τη «δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία» επέλεξαν οι «πατέρες του έθνους» ως «πρότυπό τους» και με βάση αυτήν θα πρέπει να αποτιμηθεί «ο βαθμός επιτυχίας ή μη των επιγόνων τους».[8] Οι απόψεις αυτές, ωστόσο, εγείρουν αρκετά ερωτήματα: σε ποιο βαθμό μπορούμε να μιλάμε για «φιλελευθερισμό» στη νεότερη Ελλάδα, για παράδειγμα στο οικονομικό του σκέλος, όταν ήδη από τις αρχές της συγκρότησης του ελληνικού κράτους η οικονομία βρέθηκε κάτω από τη βαριά και κάποτε ασφυκτική σκιά ενός υπερδιογκωμένου και πανίσχυρου κράτους; Αναμφίβολα, η γοητεία του «φιλελευθερισμού» σαγήνευσε αρκετούς, αλλά παραμένει εξαιρετικά αμφίβολο το αν οι γνήσιοι υπέρμαχοί του ήταν περισσότεροι από όσους προσδέθηκαν τελικά στο στέρεο και ανθεκτικότατο κατάρτι του κρατισμού και των πελατειακών σχέσεων. Εξάλλου, όπως οι ίδιοι οι συγγραφείς επισημαίνουν, «ο κρατισμός υπήρξε μόνιμο παρακολούθημα της γένεσης του ελληνικού έθνους-κράτους. Ακόμα και ο ιδιωτικός τομέας της οικονομίας ήταν έργο κρατικού σχεδιασμού».[9] Τίθεται επίσης και ένα μεθοδολογικό ζήτημα: παρότι ορθώς οι συγγραφείς επισημαίνουν ότι οι δυτικές και φιλελεύθερες αρχές ήταν αυτές που επηρέασαν καθοριστικά τους θεμελιωτές του ελληνικού έθνους-κράτους, πόσο πρόσφορο είναι να αποτιμηθεί η ιστορική πορεία ενός μετα-οθωμανικού, περιφερειακού και αγροτικού κράτους με αποκλειστική βάση τον βαθμό στον οποίον ακολούθησε ένα «πρότυπο», το οποίο ελάχιστη σχέση είχε με τα δικά του ιστορικά συμφραζόμενα; Με άλλα λόγια, γιατί θα πρέπει να είναι μόνο η Βρετανία, ή η Γαλλία το μέτρο του ελληνικού εκσυγχρονισμού και όχι και η Σερβία ή η Βουλγαρία, δύο χώρες που μοιράστηκαν με την Ελλάδα κοινές ιστορικές αφετηρίες αλλά και ευρωπαϊκές επιδιώξεις; Και γιατί θα πρέπει το βρετανικό κοινοβούλιο, που έχει προσφυώς αποκληθεί «mother of parliaments», να είναι το μόνο μέτρο της επιτυχίας της ελληνικής βουλής και όχι και η σερβική Skupština ή η βουλγαρική Sobranie; Ο Θάνος Βερέμης με τον Δημήτρη Παπαλεξόπουλο, σημερινό πρόεδρο του ΣΕΒ. Ένα σημαντικό προτέρημα των δύο βιβλίων είναι και ο συνετά (αλλά και αποφασιστικά) αναθεωρητικός τους χαρακτήρας, καθώς δεν διστάζουν να αποδομήσουν αντιλήψεις που αρνούνται να βρουν έναν ήσυχο θάνατο. Δύο (από τα πολλά) παραδείγματα αρκούν για να εικονογραφήσουν τη στάση τους αυτή: το πρώτο αφορά τον ρόλο της επίσημης Εκκλησίας στην Επανάσταση του 1821: οι συγγραφείς, πέρα από την ξεκάθαρη απόρριψη του μυθικού «κρυφού σχολειού», τονίζουν ότι «η ιδέα της ιεραρχίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας που καλωσορίζει την ευκαιρία να ιδρυθεί ένα ελληνικό έθνος-κράτος […] έρχεται σε αντίθεση τόσο με την κοινή λογική όσο και με όλα τα υπάρχοντα στοιχεία», και παρατηρούν ότι οι εκκλησιαστικοί ηγέτες ήταν «πολύ λιγότερο ενθουσιώδεις υποστηρικτές της Επανάστασης από τους υπόλοιπους εκπροσώπους της ελληνικής ηγεσίας». Πολλοί κληρικοί, βέβαια, πολέμησαν στον Αγώνα, αλλά δεν το έκαναν μόνο ως θρησκευτικοί ηγέτες του ποιμνίου τους αλλά και «με την προσδοκία να διατηρήσουν στο νέο καθεστώς μια εξίσου κυρίαρχη θέση με αυτήν που απολάμβαναν στο παλαιό». Η Ορθόδοξη Εκκλησία, επισημαίνουν, δεν μπορούσε, ούτε και επιθυμούσε, να γίνει αυθεντικός φορέας εθνικιστικών ιδεών: στις παραμονές της Επανάστασης η Μεγάλη Εκκλησία παρέμενε δέσμια προνεωτερικών αντιλήψεων για την ενότητα του πολύγλωσσου και πολυεθνοτικού πληρώματός της, ενώ εξακολουθούσε να ακολουθεί το «δόγμα», όπως σημειώνουν οι συγγραφείς, της «τυφλής υποταγής» στη «νόμιμη» οθωμανική εξουσία, ως θεϊκή «τιμωρία» για τις «αμαρτίες» των βυζαντινών αυτοκρατόρων. Στο πλαίσιο αυτό, η υπαγωγή της στο ελληνικό έθνος-κράτος το 1833 με τη δημιουργία της Εκκλησίας της Ελλάδος μετά την μονομερή ανακήρυξη του αυτοκέφαλου, δεν ήταν τίποτε λιγότερο από τη δημιουργία μιας «σύγχρονης ελληνικής εκκλησίας η οποία βρίσκεται σε αντίθεση με την ίδια της την ιστορία».[10] Το δεύτερο παράδειγμα είναι ο σκεπτικισμός τους σχετικά με τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό των Ελλήνων του 1821, ένα ζήτημα για το οποίο έγινε πολύς λόγος το 2021, κατά τους εορτασμούς για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Η πρόθεση των συγγραφέων δεν είναι βέβαια να καταρρίψουν συνολικά τον προσανατολισμό αυτό. Πραγματικά, πλήθος πηγών αναφέρεται στο ότι οι Έλληνες είναι «ευρωπαϊκόν έθνος» και επιθυμούσαν να συμπεριληφθούν με την επανάστασή τους στα «πεπολιτισμένα έθνη της Ευρώπης». Αυτό που σημειώνουν, όμως, είναι ότι ο προσανατολισμός αυτός απηχούσε ουσιαστικά τις επιθυμίες μιας μικρής αλλά δυσανάλογα ισχυρής πολιτικής ελίτ εκδυτικισμένων Ελλήνων και όχι το κοινό αίσθημα της πλειονότητας των επαναστατών. Το δε γεγονός ότι ακόμα και τυπικοί εκπρόσωποι του προεπαναστατικού παραδοσιακού κόσμου, όπως πρόκριτοι, κλεφταρματολοί και ιερείς, αισθάνονταν την ανάγκη να αναφερθούν με θετικό πρόσημο στην Ευρώπη δεν φανέρωνε την έλξη του ευρωπαϊκού οράματος, όπως πολλοί εκτιμούν, αλλά την συνειδητοποίηση της ανάγκης να εξασφαλιστεί η βοήθεια των ευρωπαϊκών κρατών προκειμένου να επιτύχει η επανάσταση. Ήταν σαφές σε όλους ότι «είναι αδύνατον […] χωρίς ευρωπαϊκήν δύναμιν να αποτινάξωμεν τον ζυγόν και να συστήσωμεν μόνοι μας διοίκησιν», όπως ανέφερε πηγή της εποχής, την οποία παραθέτουν οι συγγραφείς. Το ελληνικό έθνος, συνεπώς, δεν ήταν «ομόγνωμον» στον ευρωπαϊκό προσανατολισμό του, ή, τουλάχιστον, δεν ήταν με την έννοια ότι ο μέσος Έλληνας αισθανόταν τότε ότι ανήκε στην Ευρώπη. Αρκούσε όμως το ότι ένα μέρος της πολιτικής ελίτ ήταν· για όλους τους υπόλοιπους αρκούσε ως κίνητρο ότι χωρίς την Ευρώπη η επιτυχία της Επανάστασης και η συνακόλουθη ανεξαρτησία δεν θα ήταν σε καμία περίπτωση δυνατή.[11] Τα δύο βιβλία συνιστούν μια τεκμηριωμένη, ευαίσθητη στις αποχρώσεις και άρτια προσπάθεια σύνθεσης της πορείας της νεότερης Ελλάδας. Στηριζόμενα στην στέρεη επιστημονική σκευή των συγγραφέων τους και γραμμένα με γλαφυρό ύφος, χαρακτηριστικό και των δύο ιστορικών, τα βιβλία περιέχουν όχι μόνο πλούτο πληροφοριών αλλά και αξιοσημείωτο αναλυτικό βάθος, ενώ η πρόζα τους επιτρέπει την πρόσβαση σε αυτά όχι μόνο στον ειδικό ιστορικό αλλά και στον φοιτητή και στο ευρύτερο κοινό. Καθώς είναι το αποτέλεσμα κοινού μόχθου, όλα τα κεφάλαια έχουν γραφτεί ή επεξεργαστεί και από τους δύο συγγραφείς, αν και σε ορισμένα σημεία θα μπορούσε κανείς να διακρίνει το χέρι του ενός ή του άλλου: γενικά, η συνεισφορά του Κολιόπουλου είναι εμφανέστερη στο Ελλάς (στο οποίο έχουν ενσωματωθεί και εκτεταμένα μέρη παλαιότερων βιβλίων του) και ιδίως στα κεφάλαια για τον 19ο αιώνα και τη συγκρότηση της ελληνικής πολιτείας, ενώ αυτή του Βερέμη στο Νεότερη Ελλάδα, στο οποίο και έγραψε τα δέκα από τα 15 κεφάλαιά του. Συνολικά, τα δύο αυτά έργα είναι προϊόντα της επιστημονικής ωριμότητας δύο καταξιωμένων ιστορικών και προσφέρουν στον αναγνώστη μια εξαιρετική εισαγωγή στην ελληνική ιστορία του 19ου και 20ού αιώνα. Στην αρχή του κειμένου αυτού έγινε αναφορά στα καινούργια παπούτσια ενός μικρού κοριτσιού. Όσοι ενδιαφέρονται να παρακολουθήσουν τα βήματά της (τόσο με αυτά όσο και με τα παλαιά της) θα βρουν στα βιβλία του Βερέμη και του Κολιόπουλου έναν προσεκτικό και αξιόπιστο οδηγό. Σημ. Για το κείμενο αυτό χρησιμοποιήθηκαν και οι παλαιότερες βιβλιοκρισίες μου των ελληνικών και αγγλικών εκδόσεων των δύο βιβλίων: South European Politics and Society, vol. 17, no. 4 (2012), 603-605· Mediterranean Politics, vol. 8, no. 1 (2003), 221-223· Ιστορικά Κριτικά: Βιβλιοκρισίες των έργων του Θάνου Βερέμη (Αθήνα 2013), 166-169· Καθημερινή (21.11.2010). [1] Για μια ενδελεχή επισκόπηση της νεοελληνικής ιστοριογραφίας μέχρι το 2004, βλ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης - Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιμ.), Ιστοριογραφία της Νεότερης Ελλάδας, τ. 1, τ. 2 (Αθήνα 2004). [2] Είναι πραγματικά αξιοπρόσεκτο ότι δεν έχει ακόμα εκδοθεί μια συνθετική επιστημονική βιογραφία του Κοραή, η οποία να ενσωματώνει τη σημαντική πρόοδο που έχει σημειώσει η σχετική έρευνα τα τελευταία χρόνια. Ως αποτέλεσμα αυτής της έλλειψης το τρίτομο έργο του Διονυσίου Θερειανού, Αδαμάντιος Κοραής (Τεργέστη 1889-1890), παραμένει μοναδικό στο είδος του. Ανάλογη είναι και η περίπτωση του Ελευθερίου Βενιζέλου, καθώς η βιογραφία της Λιλής Μακράκη καλύπτει μόνο την περίοδο μέχρι την είσοδό του στην ελληνική πολιτική σκηνή, όπως κάνει και αυτή του Michael Llewellyn Smith, η οποία, ωστόσο δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Βλ. Λιλή Μακράκη, Ελευθέριος Βενιζέλος 1864-1910: Η διάπλαση ενός εθνικού ηγέτη (Αθήνα 1992)· Michael Llewellyn Smith, Venizelos: The Making of a Greek Statesman, 1864-1910 (Λονδίνο 2021). Για τον Ιωάννη Κωλέττη έχουμε μόνο τη βιογραφία του Κρεμμυδά, η οποία όμως εστιάζει στην περίοδο που πέρασε στο Παρίσι ως πρεσβευτής της Ελλάδας, ενώ για τον Ιωάννη Μεταξά, η βιογραφία του P.J. Vatikiotis εξετάζει μόνο την περίοδο του δικτατορικού καθεστώτος του. Βλ. Βασίλης Κρεμμυδάς. Ο Πολιτικός Ιωάννης Κωλέττης: τα χρόνια στο Παρίσι, 1835-1843 (Αθήνα 2000)· P.J. Vatikiotis, Popular Autocracy in Greece, 1936-1941: A Political Biography of General Ioannis Metaxas (Λονδίνο 1998). [3] Ένα πρόσφατο και εξαιρετικό παράδειγμα είναι το βιβλίο του διακεκριμένου ιστορικού Γιώργου Δερτιλή (1939-2023), Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας, 1750-2015 (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2018). [4] Βλ. ενδεικτικά: John Campbell - Philip Sherrard, Modern Greece (London 1968)· C.M. Woodhouse Modern Greece: A Short History (London 1986)· Douglas Dakin, The Uniﬁcation of Greece, 1770-1923 (London 1972) και Richard Clogg A Short History of Modern Greece (London 1979) και A Concise History of Greece (Cambridge 1992), για να μην αναφερθούμε στα παλαιότερα έργα του William Miller και του George Finlay. [5] Roderic Beaton, Ελλάδα: Βιογραφία ενός σύγχρονου έθνους (Πατάκης, Αθήνα 2020) / Greece: Biography of a Modern Nation (Λονδίνο 2020). [6] Βλ. Νεότερη Ελλάδα, ό.π., 435. [7] Βλ. Ελλάς, ό.π., 578, 580. [8] Βλ. Ελλάς, ό.π., 578. Νεότερη Ελλάδα, ό.π., 435-438. [9] Νεότερη Ελλάδα, ό.π., 39. [10] Ελλάς, ό.π., 463-465. [11] Ελλάς, ό.π., 48-50.

Ιστορικός αναστοχασμός για τη νεώτερη Ελλάδα

Σύνδεση