1.
Ζώντας με την οικογένειά μας και άλλα (αγαπημένα) ζωάκια
Θα αρχίσω με μια πραγματικά αντικειμενική παρατήρηση. Αν η πανδημία και ο παρατεταμένος εγκλεισμός άλλαξαν τα πράγματα προς το καλύτερο για κάποια όντα, αυτά δεν είναι ο άνθρωπος αλλά τα ζώα με τα οποία μοιράζεται την ίδια στέγη. Οι γάτες σαφώς βελτίωσαν την ποιότητα ζωής τους περνώντας αμέτρητες ώρες με γουργουρητά στην αγκαλιά του αφεντικού τους. Οι υπόλοιποι επωφεληθήκαμε μόνο έμμεσα. Άλλωστε γνωρίζουμε πόσο μεγάλη σημασία έχει να κρατάμε τις γάτες μας ευχαριστημένες και τα σκυλάκια μας χαρούμενα (ή γάτες ως γνωστόν δεν είναι ποτέ χαρούμενες αλλά μπορούν στιγμιαία να είναι ευχαριστημένες). Δυστυχώς δεν έχουμε τη δυνατότητα να επεκτείνουμε την γενίκευση και για τους ανθρώπους. Το να περνάμε ώρες ατελείωτες έγκλειστοι στο σπίτι με γονείς, αδέλφια, παιδιά ή συζύγους μπορεί για μερικούς από μας να είναι λιγότερο ευχάριστο από ό,τι είναι για τις γάτες μας ή τα υπόλοιπα κατοικίδια που ζούνε μαζί μας. Όπως και νά ’χει αυτό είναι σίγουρα το μικρότερο από τα προβλήματά μας αυτή τη στιγμή.
Κάποιοι άνθρωποι θεωρούν πιο σημαντικό να μπορούν να βγαίνουν έξω για φαγητό, για ποτό και για ψώνια και να έχουν ελευθερία κίνησης χωρίς περιορισμούς αναλαμβάνοντας τα σχετικά ρίσκα (κάποιοι αρνούνται να δεχτούν ή και να αντιληφθούν ότι αναλαμβάνουν ρίσκα, ούτε σκέφτονται τις συνέπειες για τους ίδιους και τους άλλους), ενώ άλλοι πάλι δίνουν προτεραιότητα στην ανεμπόδιστη ελευθερία της συνάθροισης και της πολιτικής διαμαρτυρίας (για μύριους όσους λόγους, μεταξύ των οποίων και για τη διεκδίκηση της ανεμπόδιστης μετακίνησης), εκθέτοντας αλλήλους στον προφανή κίνδυνο. Δεν μπορώ να υπεισέλθω σε αυτά τα ζητήματα εδώ, γιατί είναι αρκετά πιο περίπλοκα απ’ ό,τι φαίνονται. Οι περισσότεροι πάντως εκ των «διαμαρτυρομένων» δεν αντιλαμβάνονται ότι η «φρόνηση» που, αν μη τι άλλο, συνιστούν οι ειδικοί επιστήμονες δεν έχει να κάνει μόνο με τη δική τους υγεία, αλλά και εκείνη των υπολοίπων, όπως ακριβώς και η θεμελιώδης υποχρέωση του κράτους να προστατεύσει την ανθρώπινη ζωή, στερώντας σε κάποιες περιπτώσεις την ελευθερία τού να κάνουμε περίπου ό,τι μας κατέβει. Η ελευθερία και η εξασφάλισή της δεν διατίθενται à la carte. To κράτος έχει όχι μόνο το δικαίωμα αλλά και την υποχρέωση να μας εξαναγκάσει σε συμμόρφωση στερώντας μας εν ανάγκη και την «ελευθερία», αν δεν γίνεται διαφορετικά. Το δημοκρατικό κράτος νομιμοποιείται να το πράξει, πρώτον, γιατί αυτό ακριβώς είναι ο θεμελιώδης σκοπός του, η προστασία των δικαιωμάτων μας, και, δεύτερον, γιατί το δημοκρατικό κράτος ελέγχεται. Άλλωστε η ελευθερία μας, όπως και να την εννοήσουμε, είναι, ή έτσι θέλουμε να πιστεύουμε, ένα ουσιαστικότερο μέγεθος από το να παίρνουμε τους δρόμους. Το κράτος κατά παράδοξο τρόπο διαστέλλει την ελευθερία μας περιορίζοντάς την, βάζοντας όρια και κανόνες. Έχει ειπωθεί μύριες όσες φορές αλλά φαίνεται ότι δεν είναι αρκετές. Η ελευθερία δεν είναι καν νοητή χωρίς κανόνες, η ατομική και συλλογική συμπεριφορά πάσχει από δομική ασυνταξία, άγεται και φέρεται, όταν αναπτύσσεται χωρίς λόγους και χωρίς σκοπούς. Κανένα συνταγματικό δικαίωμα δεν προσβάλλει το κράτος όταν θέτει αυτονόητους κανόνες προστασίας της δημόσιας υγείας, όσο δυσάρεστο κι αν είναι. Μπορούμε να συζητήσουμε αν είναι οι ενδεικνυόμενοι και κυρίως αν εφαρμόζονται αναλογικά, αλλά όχι αν το κράτος δικαιούται να θεσπίσει τέτοιους κανόνες.
Είναι τρομερά ενδιαφέρον πως έπειτα από έναν περίπου αιώνα η ανθρωπότητα βρέθηκε πάλι σε ψυχολογικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και ηθικές συνθήκες που δεν θα μπορούσε ποτέ να είχε δημιουργήσει ad hoc. Στη συμβολαιακή παράδοση η ιδέα της φυσικής κατάστασης μας βοηθάει να κατασκευάσουμε «υποθετικές» καταστάσεις, ώστε να κατανοήσουμε και να εξηγήσουμε καλύτερα τους λόγους που μας κάνουν να επιλέγουμε μια πολιτικά οργανωμένη κοινωνική ζωή, μια ζωή υπό αναγκαστικούς νόμους ελευθερίας. Με την πανδημία όμως δεν υπάρχει λόγος να κλείσουμε τα μάτια μας και να κατασκευάσουμε ειδικές συνθήκες με τη φαντασία μας προκειμένου να διαπιστώσουμε την αξία και σημασία των σταθερών επιλογών μας: το ότι ζούμε σε ένα δημοκρατικό κράτος δικαίου που παρά τις ατέλειές του μας εξασφαλίζει τη δυνατότητα για καλύτερη ζωή, ελευθερία και δικαιώματα. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου χρόνου έχουμε βιώσει μια κατάσταση που όχι μόνο θέτει προκλήσεις στην επιστήμη, την τεχνολογία, την οικονομία και την πολιτική, αλλά μας προκαλεί μια αίσθηση ενός βιωμένου ανθρώπινου πειράματος, κάποιες φορές μοιάζει ίσως και με επιστημονική φαντασία. Ασφαλώς κανείς δεν προκάλεσε την πανδημία για να μας δει να υποφέρουμε ή για να εκτελέσει κάποιο κρυφό σατανικό σχέδιο, όπως φαίνεται να πιστεύουν ακόμα ορισμένοι. Η πανδημία δεν είναι με τίποτε μια «φυσική κατάσταση», ωστόσο παρέχει μια μοναδική ευκαιρία να δούμε με εξαιρετική ευκρίνεια πράγματα που συνήθως παραβλέπουμε.
2.
Ελευθερία και μοναξιά
H ανάγκη προστασίας της ζωής δικαιολογεί, όπως είδαμε, τη στέρηση της ελευθερίας της κίνησης και τους συναφείς περιορισμούς. Όταν προσπαθούμε να δημιουργήσουμε μια παράσταση για τη στέρηση της ελευθερίας τη συλλαμβάνουμε συνήθως ως μια εξαίρεση, κάτι αρνητικό, ατομικά και τοπικά εννοούμενο συμβάν ή κατάσταση, το μυαλό μας πάει σε κάποιον που δεν έχει ελευθερία, όπως ο φυλακισμένος που αποτελεί μια εξαίρεση σε έναν κόσμο «ελευθέρων». Κατά κανόνα δεν θεωρούμε την έλλειψη ελευθερίας μια οικουμενική ανθρώπινη κατάσταση ή μια πολιτικά αναγκαία συνθήκη, ακόμα και για εκείνους των οποίων η ζωή κυριαρχείται περιστασιακά ή και μονιμότερα από άλλους.
Όμως υπό τις σημερινές περιστάσεις το σύνηθες νόημα της ελευθερίας αλλοιώνεται για όλους μας και ο σκοπός της μεταμορφώνεται. Γιατί όταν κανείς δεν μπορεί να συνεχίσει τα έργα του, όταν το σύμπαν έχει ουσιαστικά ακινητοποιηθεί, η συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία της κίνησης, της συνάθροισης, της φυσικής εκ του σύνεγγυς επαφής έχουν περιοριστεί σοβαρά, έχουν αποβεί μάταιες και κάπως επικίνδυνες ελευθερίες. Το δημόσιο ως πεδίο ανάπτυξής μας έχει συρρικνωθεί και έχει γίνει ουσιαστικά εικονικό. Ως προνομιακός χώρος ελευθερίας αναπτύσσεται η «στωική» εσωτερικότητα των ανθρώπων και η μοναξιά. Οι περισσότεροι από μας βγαίνουμε έξω από τα σπίτια μας μόνο για προμήθειες, λίγη άσκηση και καθαρό αέρα. Μήπως αυτή η κατάρρευση του οικείου μας ορίζοντα ελευθερίας σημαίνει ότι είμαστε λιγότερο ελεύθεροι από πριν; Μήπως, για να θυμηθούμε τον Ησαΐα Μπερλίν, έχουμε αποτραβηχθεί πίσω από την τελευταία γραμμή αμύνης, το εσωτερικό μας κάστρο (retreat to the inner citadel); Μήπως τελικά θα μάθουμε να χαιρόμαστε τη φυλακή μας; Αν πιστεύουμε ότι ένας άκαρδος τύραννος ή ένας κακός μάγος μάς έχει εγκλωβίσει για τους δικούς του σκοπούς στους τέσσερεις τοίχους, τότε πράγματι οι προοπτικές της ελευθερίας είναι μηδαμινές. Δεν φαίνεται ωστόσο να ισχύει κάτι τέτοιο. Όλη η ανθρωπότητα ταλαιπωρείται και αναζητεί διεξόδους το ταχύτερο. Όλοι είμαστε κατ’ ανάγκην σε μια κατάσταση άρσης της ελευθερίας, αλλά για ευνόητους λόγους που είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε ως πολίτες, και κανείς δεν μας χειραγωγεί, ιδιαίτερα ως μέλη μιας πολιτείας ελευθερίας. Όμως έχουμε ως έλλογα όντα και μια προσωπική άμυνα που ο Μπερλίν περιέργως δεν διέκρινε.
Από τη διαρκή κίνηση και την αδιάκοπη ανθρώπινη επικοινωνία έχουμε πράγματι εκπέσει στην απόλυτη σχεδόν ακινησία. Το Zoom και το Teams και το Webex είναι βοηθητικά εργαλεία, ωστόσο δεν προσφέρουν επαρκή αναπλήρωση. Το μέγεθος της ανατροπής είναι τεράστιο. Ίσως αυτό να εξηγεί από την άλλη την εμμονική και μαζική λήψη και αποστολή εικόνων, ιδεών και χειρονομιών. Πολύ συχνά λαμβάνω μηνύματα στο WhatsApp από γνωστούς και φίλους, από ανθρώπους που ενδεχομένως πλήττουν θανάσιμα, αισθάνονται απομονωμένοι ή και τελείως ξεχασμένοι από τους άλλους. Μου στέλνουν memes, ανέκδοτα, ιστορίες, κάποιες φορές πολύ διασκεδαστικές, κάποιες φορές όχι τόσο αστείες. Όλα αυτά υποδηλώνουν κάτι: ένας άνθρωπος προσπαθεί να επανασυνδεθεί με τον εαυτό του και με τους άλλους. Αυτός είναι ο απώτερος στόχος αυτών των μηνυμάτων. Να μας υπενθυμίσουν ότι είμαστε ξεχωριστά, σκεπτόμενα όντα που έχουμε ανάγκη τους άλλους για να μπορούμε να δούμε τους εαυτούς μας.
Ο Μονταίν υποβάλλει αυτό το ένστικτο της επικοινωνίας και ταύτισης σε μια ριζική ανατομία. Στο δοκίμιο «Για τη μοναξιά» (1572-74) συνηγορεί υπέρ μιας αναθεώρησης της φυσικής μας επιθυμίας να συναγελαζόμαστε με τους άλλους και να αναλισκόμαστε σε δημόσια εγχειρήματα, τουλάχιστον για εκείνους που έχουν δώσει στον κόσμο τα πιο δημιουργικά τους χρόνια:
«Έχουμε μια ψυχή που μπορεί να στραφεί στον εαυτό της. Μπορεί να κάνει παρέα στον εαυτό της. Διαθέτει τα μέσα να επιτεθεί και τα μέσα να αμυνθεί, τα μέσα να δεχτεί και τα μέσα να δώσει: ας μην φοβόμαστε ότι μέσα σ’ αυτή τη μοναξιά θα μείνουμε στάσιμοι, άπραγοι και αδρανείς. Στη μοναξιά να είσαι για τον εαυτό σου πλήθος. Tibullus.»
Θα ήθελα να προσθέσω ότι η μοναξιά ως ατομικότητα σε μια κατάσταση αναστολής, ως ενδοσκόπηση, δεν υποδηλώνει αναγκαστικά τον θάνατο της ελευθερίας, εφόσον το υποκείμενο δεν έχει αποκοπεί ή αποξενωθεί από τη συνήθεια να υποβάλει ερωτήματα στον εαυτό του. Αντίθετα, η μοναξιά μπορεί πραγματικά να είναι ευεργετική στο να μας βοηθήσει να ανακαλύψουμε ποιοι είμαστε και να μας βοηθήσει να βρούμε και να εξελίξουμε αυτό που η Κριστίν Κόρσγκααρντ αποκαλεί «πρακτικές μας ταυτότητες»: να δούμε τον εαυτό μας ως ένα πρακτικό εγχείρημα· και αφού βρούμε το εαυτό μας, να αποφασίσουμε τι θέλουμε και πώς να επιτύχουμε αυτό που θέλουμε σύμφωνα με αυτό που είμαστε. «Στη μοναξιά, να είσαι παρέα με τον εαυτό σου».
3.
Πείραμα, ασφάλεια και ελευθερία
Υπάρχουν παρόμοιες μεταμορφώσεις αν κοιτάξουμε τη μεγάλη εικόνα. Το κράτος έχει συνταγματικό καθήκον να προστατεύει τη ζωή και τη σωματική ακεραιότητα των πολιτών, αλλά τούτη η προστασία μας μοιάζει σαν εκείνη των αμάχων σε περίοδο πολέμου, αποπνικτική και αντισηπτική. Η μεταφορική αξία ενός φιλοσοφικού επιχειρήματος, εννοώ το επιχείρημα της φυσικής κατάστασης, αποκτά σχεδόν κυριολεκτική χροιά. Ζούμε μια κάποιου είδους «μοναχική ζωή» κάτω από έναν συνεχή «φόβο», ακόμη και αν δεν της αξίζουν καθόλου τα επίθετα «κακόβουλη», «άγρια», και «σύντομη». Και από την άλλη, κάποια από τα αγαθά που μας υποσχόταν η αναχώρηση από το status naturalis έχουν ανασταλεί. Όπως επισήμανε πρόσφατα ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι, η προηγμένη ψηφιακή τεχνολογία, ο αυτοματισμός και το διαδίκτυο δεν βοήθησαν μόνο στο να καταστεί ο παρατεταμένος εγκλεισμός βιώσιμος, αλλά συνέβαλαν ακόμη στο να συνεχιστεί απρόσκοπτα η καλλιέργεια της γης, η βιομηχανική παραγωγή και το παγκόσμιο εμπόριο, τουλάχιστον όσον αφορά τον αποκαλούμενο ανεπτυγμένο κόσμο. Συνεπώς, σε αντίθεση με μια φυσική κατάσταση δεν μας λείπει η παραγωγή αγαθών, η καλλιέργεια της γης, η χρήση και απόλαυση υπερπόντιων εμπορευμάτων, η οικοδόμηση κτιρίων, η απόκτηση εργαλείων για τη μετακίνηση αντικειμένων. Μας λείπουν όμως η εξερεύνηση του κόσμου, η αίσθηση του χρόνου, οι τέχνες, τα γράμματα, η κοινωνία, τα οποία δεν μπορούμε για την ώρα να απολαύσουμε (παρά μόνον ίσως ψηφιακά). Ωστόσο αυτός δεν είναι λόγος εφησυχασμού. Ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας παραμένει ακόμα αποκλεισμένο από το άνετο επίπεδο ζωής που εμείς απολαμβάνουμε ακόμα και στα συμφραζόμενα μιας πανδημίας.
Για την ατομική ζωή ο εγκλεισμός σηματοδοτεί μια ελευθερία της «μοναξιάς», τη δυνατότητα να εγκύψουμε στους εαυτούς μας και να εξερευνήσουμε το πλήθος μέσα μας, όπως υπονοεί ο Μονταίν, ο οποίος υπερασπίζεται ακριβώς την «αναχώρηση» ως μια μη εγωιστική επιλογή. Κάνουμε ένα βήμα πίσω μόνο για να κοιτάξουμε τους εαυτούς μας ως αναστοχαστικά όντα. Τι σημαίνει ωστόσο πολιτικά η σχεδόν αποκλειστική ενασχόληση με τα βασικά και θεμελιώδη; Μήπως αυτή η ιδιόρρυθμη φυσική κατάσταση δημιουργεί ακριβώς τις προϋποθέσεις για μια τυφλή υιοθέτηση ενός προστατευτικού οργανισμού, μιας πατρικής εξουσίας που θα μας προστατεύει και θα μας ελέγχει ως ασθενείς ενός νοσοκομείου; Πολλοί σκέφτονται, όχι ανεύλογα, το κόστος για την ελευθερία και τη δημοκρατία, τις ζοφερές προοπτικές για την οικονομία, τους κινδύνους εγκαθίδρυσης ενός ψηφιακού «πανοπτικού». Δεν συμμερίζομαι αυτή την άποψη. Νομίζω ότι η ασυνήθιστη αυτή κατάσταση δείχνει ουσιαστικά πόσο ελεύθεροι είμαστε και πόσες δυνατότητες έχουμε να διαμορφώσουμε τη ζωή μας, τουλάχιστον όσοι από εμάς έχουμε την τύχη να ζούμε σε πολιτείες ελευθερίας και όχι σε δεσποτείες που διαχειρίζονται μονολιθικά την αλήθεια και αρνούνται να σεβαστούν τους πολίτες τους.
4.
Δημοκρατία ως πολιτεία ελευθερίας
Το δημοκρατικό κράτος δικαίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την αξία της ανθρώπινης ζωής και τον σεβασμό των ανθρώπων ως ελεύθερων και ίσων υποκειμένων. Ένα δημοκρατικό κράτος αντιμετωπίζει τους πολίτες όχι ως χρήσιμο υλικό ή ως προσωπικό προς το οποίο απευθύνει εντολές, αλλά ως όντα που μπορούν να αναλάβουν τις ευθύνες τους έναντι εαυτών και αλλήλων: ως αυτόφωτες πηγές αξίας και αξιοπρέπειας. Και αυτό μας υπενθυμίζει ότι η συμβολαϊκή συνθήκη προϋποθέτει εξαρχής τη συναίνεση και συμπερίληψη όλων και προσπαθεί άοκνα να την εκμαιεύσει για όλες τις θεμελιώδεις αποφάσεις. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι όλα τα δημοκρατικά κράτη είναι πάντα στο ύψος των προσδοκιών (ούτε άλλωστε και οι πολίτες τους, εμείς, ο λαός), διαθέτουμε όμως ένα λεξιλόγιο και ένα πλαίσιο που αναδεικνύει υποδείγματα αξιολόγησης και νομιμοποίησης.
Η κρίση της πανδημίας βοηθάει πάνω απ’ όλα να αντιληφθούμε την αναγκαιότητα του ρυθμιστικού και προστατευτικού ρόλου του κράτους πλάι στην ενεργό παρουσία και επαγρύπνηση υπεύθυνων πολιτών. Ιδιαίτερα στη δημοκρατία τίποτα δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς αποτελεσματικά προστατευτικό, ακριβοδίκαιο και ανταποδοτικό κράτος, από τη μια, ελεύθερους, κριτικά αλληλέγγυους και υπεύθυνους πολίτες, από την άλλη. Φυσικά ισχύει και το αντίστροφο. Η δημοκρατία αυτοϋπονομεύεται και απονομιμοποιείται όταν το κράτος αδυνατεί να προστατεύσει και να απαλλάξει τους πολίτες τους από αθέμιτη δυνάστευση ή να προλάβει σοβαρούς κινδύνους για τα βασικά δικαιώματα και τις ελευθερίες τους. Δεν είμαστε με ένα χρόνο πανδημίας λιγότερο ελεύθεροι από πριν. Μας έχει λείψει η ανθρώπινη επαφή και συναναστροφή και αναγκαστήκαμε να μάθουμε να ζούμε και να εργαζόμαστε με πρωτόγνωρους για τους περισσότερους από εμάς τρόπους. Η οικονομία και το εμπόριο, η παιδεία, η τέχνη και ο πολιτισμός, τα επαγγέλματα και άλλες θεμελιώδεις κοινωνικές λειτουργίες επλήγησαν. Δεν χάσαμε όμως την ελευθερία, ίσα ίσα αναγνωρίσαμε τη σημασία της περισσότερο. Παράλληλα, είδαμε αυτή τη χρονιά για άλλη μια φορά πόσο κεφαλαιώδης είναι για τη δημοκρατία και την ελευθερία, ο σεβασμός στην αλήθεια και την επιστημονική γνώση, ο σεβασμός των ανθρώπων γενικά και ειδικά των συμπολιτών με τους οποίους μοιραζόμαστε χαρές και κινδύνους, αλλά και, όπως προσπάθησα να υποστηρίξω πιο πάνω, η αναγνώριση της σημασίας ενός ελεύθερου κράτους για μια ελεύθερη και ανθρώπινη κοινωνία. Δεν σημαίνει ότι οι κοινωνίες και τα κράτη μας είναι ιδεώδη και σίγουρα δεν έχουμε λόγους να θριαμβολογούμε. Ωστόσο οι πολίτες που ζουν σε σχετικά ευημερούσες πολιτείες ελευθερίας καλό είναι να έχουν πάντα συνείδηση ενός προνομίου που πολλοί άλλοι άνθρωποι στον κόσμο στερούνται.
Το κείμενο βασίζεται σε κάποιες σκέψεις που παρουσιάστηκαν σε παρέμβασή μου στην εναρκτήρια (διαδικτυακή) εκδήλωση του «Κέντρου Αριστείας Φιλοσοφικών Ερευνών» του ΕΚΠΑ που έγινε στις 4 Μαρτίου 2021. Ευχαριστώ τον βασικό ομιλητή Jonathan Wolff, τον Στέλιο Βιρβιδάκη και τον Αντώνη Χατζημωυσή για τα σχόλιά τους. Eυχαριστώ επίσης την Ανίτα Συριοπούλου για τη βοήθειά της στη μετάφραση του κειμένου από τα αγγλικά.
