Πορφυρίου, Περί του Πλωτίνου βίου και της τάξεως των βιβλίων αυτού, Εισαγωγή, αρχαίο κείμενο, μετάφραση, σχόλια: Παύλος Καλλιγάς, Κέντρον Εκδόσεως Έργων Ελλήνων Συγγραφέων της Ακαδημίας Αθηνών (Βιβλιοθήκη Α. Μανούση), Αθήναι 1991, 21998, σελ. xiv+248.
Πλωτίνου, Εννεάς Πρώτη, Εισαγωγή, αρχαίο κείμενο, μετάφραση, σχόλια: Παύλος Καλλιγάς, Κέντρον Εκδόσεως Έργων Ελλήνων Συγγραφέων της Ακαδημίας Αθηνών (Βιβλιοθήκη Α. Μανούση), Αθήναι 1994, 22006, 32018, σελ. 382.
Πλωτίνου, Εννεάς Δευτέρα, Αθήναι 1996, 22010, σελ. 398.
Πλωτίνου, Εννεάς Τρίτη, Αθήναι 2004, 22010, σελ. 642.
Πλωτίνου, Εννεάς Τετάρτη, Αθήναι 2009, σελ. 678.
Πλωτίνου, Εννεάς Πέμπτη, Αθήναι 2013, σελ. 460.
Πλωτίνου, Εννεάς Έκτη, Αθήναι 2018 (σε δύο ημίτομους), σελ. 970.
Paul Kalligas, The Enneads of Plotinus: A Commentary, Volume 1, Enneads I-III, translated by E. Key Fowden and N. Pilavachi, Princeton, Princeton University Press 2014, 728 pp.
«Ο Πλωτίνος … έμοιαζε να ντρέπεται που βρισκόταν μέσα σε σώμα»: Έτσι αρχίζει ο Πορφύριος, μαθητής και εκδότης των Εννεάδων, τη βιογραφία του δασκάλου του. Τα λόγια του είχαν μεγάλη απήχηση. Έφτασαν ως και στο Μαγικό Βουνό του Τόμας Μανν, όπου ο Χανς Κάστορπ απορεί πώς η κλασική παράδοση, με την έμφασή της «στη μορφή, το ωραίο, τον λόγο, και στη γαλήνη που βασίζεται σε μια φυσική ευσέβεια μπορεί να συνδυασθεί με το γεγονός ότι, όπως όλοι γνωρίζουν, ο Πλωτίνος ντρεπόταν για το ίδιο του το σώμα».[1]
Ο Πλωτίνος (204-270 μ.Χ.) έτσι απέκτησε τη φήμη του «μυστικιστή» φιλόσοφου, του αφοσιωμένου στην ψυχή, το νου, και το απόλυτα υπερβατικό «Εν», του εχθρού των αισθήσεων, της ύλης, και του κόσμου της ανθρώπινης ζωής. Δύσκολος ως συγγραφέας, άλλοτε βασιζόμενος σε περίπλοκα επιχειρήματα, άλλοτε σε συναρπαστικές αν κι όχι πάντοτε διαυγείς εικόνες, παρομοιώσεις και μεταφορές, ο Πλωτίνος, παρά την τεράστια επιρροή του στη φιλοσοφία του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, κατά τον δέκατο όγδοο αιώνα, όπως γράφει στο άρθρο που ακολουθεί ο Παντελής Γκολίτσης, θεωρήθηκε «φιλόσοφος τρίτης γραμμής» και το ενδιαφέρον για το έργο του περιορίστηκε σημαντικά.
Κατά το δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνα, τα έργα συγγραφέων όπως ο Γκλεν Μπάουερσοκ (Glen Bowersock),[2] o Πιέρ Αντό (Pierre Hadot),[3] και κυρίως ο Πήτερ Μπράουν (Peter Brown),[4] έδωσαν μεγάλη ώθηση στη μελέτη της ύστερης αρχαιότητας και συνέβαλαν στην ανανέωση του ενδιαφέροντος για τον Πλωτίνο. Ήδη, όπως γράφει η Ελένη Περδικούρη στο άρθρο της, είχαν προηγηθεί η Αγγλική μετάφραση του Στέφεν ΜακΚέννα (Stephen MacKenna), και οι εκδόσεις των Εννεάδων από τον Εμίλ Μπρεγιέ (Émile Bréhier) και τους Πωλ Ανρύ (Paul Henry) και Χανς-Ρούντολφ Σβύτσερ (Hans-Rudolph Schwyzer). Αν και γενικά ο εικοστός αιώνας στράφηκε σοβαρά στη μελέτη του Πλωτίνου, κανένα έργο δεν συγκρίνεται με τη μνημειώδη, όπως τακτικά ‒και απόλυτα σωστά‒ χαρακτηρίζεται, έκδοση του κειμένου των Εννεάδων, σε νεοελληνική μετάφραση, με επιμέρους εισαγωγές και εκτενέστατα σχόλια από τον Παύλο Καλλιγά.
Τo έργο του Καλλιγά ‒έργο ζωής‒ αποτελείται ως τώρα από οκτώ τόμους ‒ο πρώτος περιέχει την βιογραφία του Πορφύριου, έπονται πέντε τόμοι, ο καθένας αφιερωμένος σε μια από τις πρώτες πέντε Εννεάδες, και δύο που αφορούν αποκλειστικά την έκτη. Αναμένεται ένας τόμος ακόμα, με θεματική χαρτογράφηση του φιλοσοφικού συστήματος του Πλωτίνου, φιλολογικές έρευνες, βιβλιογραφία, και αναλυτικό ευρετήριο‒ δηλαδή, μια νέα Εννεάς!
Κατά τον Καλλιγά, ο Πλωτίνος ζει στο μεταίχμιο μεταξύ του αρχαίου κόσμου και μιας νέας εποχής, αφοσιωμένος στην παράδοση της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής φιλοσοφίας, αλλά ευαίσθητος στις αμφιβολίες για τη βιωσιμότητα του αισιόδοξου ορθολογισμού των προκατόχων του που εκφράζονταν από διάφορα νέα κινήματα, ιδιαίτερα, φυσικά, από τον Χριστιανισμό στην Γνωστικιστική του εκδοχή: Ο Πλωτίνος, επομένως, «προεξαγγέλλει τον ερχομό μιας νέας εποχής πνευματικών κατακτήσεων, και γι’ αυτό εμφανίζεται στα μάτια του σημερινού αναγνώστη του ενίοτε ως ανοίκεια προσηλωμένος στην παράδοση αλλά συνάμα και ως εκπληκτικά νεωτερικός και ως εντυπωσιακά καινοτόμος για την εποχή του». Το άρθρο του Γιώργου Καραμανώλη παρέχει ένα απτό παράδειγμα της σχέσης του ανθρώπινου υποκειμένου κατά τον Πλωτίνο με τον τρόπο με τον οποίο ο Καρτέσιος, δεκατρείς αιώνες αργότερα, αντιλαμβάνεται τη φύση του εγώ.
Το έργο του Καλλιγά έχει τέτοια απήχηση που, όπως γράφει ο Παντελής Γκολίτσης και όπως μπορώ να επιβεβαιώσω από τη δική μου εμπειρία, ξένοι μελετητές έμαθαν νέα ελληνικά για να το διαβάσουν. Το υπόμνημα στον Πλωτίνου Βίον και στις τρεις πρώτες Εννεάδες έχει τώρα μεταφραστεί στα Αγγλικά. Ελπίζουμε να εξασφαλίσουμε την οικονομική υποστήριξη που είναι απαραίτητη ώστε να τελειώσει επιτέλους η μετάφραση των υπολοίπων καθώς και του ένατου τόμου, όταν πια αυτός συμπληρωθεί. Πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, χωρίς αμφιβολία, για το σημαντικότερο νεοελληνικό έργο για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και, κατά πάσα πιθανότητα, για το σημαντικότερο νεοελληνικό έργο για την αρχαία γραμματεία γενικά. Στον τομέα της φιλοσοφίας, το μόνο έργο το οποίο ίσως μπορεί να συγκριθεί μαζί του είναι η έκδοση του Συμποσίου από τον Ιωάννη Συκουτρή,[5] το οποίο όμως αναφέρεται σε ένα μόνο διάλογο κι όχι στo εκτενέστατο προϊόν μιας ολόκληρης ζωής αφιερωμένης στη φιλοσοφία.
Σκοπός μου εδώ δεν είναι να περιγράψω το φιλοσοφικό σύστημα του Πλωτίνου. Τα τρία άρθρα που ακολουθούν εξετάζουν διάφορες πτυχές της σκέψης του και δίνουν μια ιδέα του πλούτου και της πολυπλοκότητάς της. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι και τα τρία εστιάζουν στο γεγονός ότι ο Πλωτίνος δεν παρουσιάζει τον εαυτό του ως νεωτεριστή που χρησιμοποιεί τους προκατόχους του ως αφετηρία για να εκφράσει τις δικές του πρωτότυπες ιδέες. Αντίθετα, συμβιβαζόμενος με την προσέγγιση της εποχής του, προσπαθεί να εξηγήσει καλύτερα και να θέσει σε ορθή βάση την Πλατωνική παράδοση στην οποία ανήκει.[6]
Παρά την προσήλωσή του στον Πλάτωνα (οι φιλόσοφοι που σήμερα αποκαλούνται «νεοπλατωνικοί» ήταν τότε γνωστοί απλά ως «πλατωνικοί»[7]), ο Πλωτίνος γνωρίζει καλά τις αντιρρήσεις του Αριστοτέλη στην Πλατωνική διδασκαλία. Αλλά ο Πλωτίνος αναφέρεται συνεχώς και στις απόψεις πολλών άλλων φιλοσόφων και σχολιαστών. Ουσιαστικά, γράφει με όλη την αρχαία φιλοσοφική παράδοση και τους αντιπάλους της στο νου του και προϋποθέτει ότι απευθύνεται σε ένα ενήμερο κοινό. Αυτό είναι ένα ακόμα αίτιο της δυσκολίας που αντιμετωπίζουν οι σημερινοί μελετητές του: Πολλά από τα κείμενα στα οποία αναφέρεται δεν υπάρχουν πια κι αυτά που υπάρχουν δεν τα κατονομάζει. Τα σχόλια του Καλλιγά είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικά γιατί είναι προφανές ότι έχει διαβάσει, κατανοήσει, και συσχετίσει όλα τα σωζόμενα κείμενα, φιλοσοφικά και μη, με τα οποία μπορεί να είχε ασχοληθεί ο Πλωτίνος.
Κεντρικός σκοπός του Πλωτίνου είναι να εξουδετερώσει, κατά το δυνατό, τις αντιρρήσεις του Αριστοτέλη εναντίον του Πλάτωνα. Επισημαίνει με αξιοσημείωτη οξυδέρκεια τα σημεία της διαφωνίας των προκατόχων του και αναπροσαρμόζει σε καίρια σημεία τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη έτσι ώστε να την καταστήσει συμβατή με τον Πλατωνισμό όπως ο ίδιος τον αντιλαμβάνεται. Αυτό βέβαια απαιτεί πολύ καλή γνώση εκ μέρους του και του ίδιου του Αριστοτέλη και των σχολιαστών του αλλά και τον αναγκάζει να τους ερμηνεύει ‒όπως, πότε-πότε, ερμηνεύει και τον ίδιο τον Πλάτωνα‒ με τρόπους που ίσως να μην ανταποκρίνονται απόλυτα στις απόψεις τους. Έτσι, παρ’ όλη την προσήλωσή του στο παρελθόν, καταλήγει σ’ ένα νέο, μεγαλεπήβολο σύστημα. Το σύστημα αυτό φέρνει πλάι-πλάι όχι μόνο τους δύο μεγάλους του προκατόχους αλλά και το έργο των Προσωκρατικών φιλοσόφων, των Ελληνιστικών σχολών, των λεγομένων «μέσων» Πλατωνιστών, των Χριστιανών, ακόμα και των μάγων.
Το σύστημα αυτό βασίζεται σε έναν βαθύ διαχωρισμό μεταξύ του νοητού κόσμου, που περιέχει το απόλυτα απλό «Ἓν» ή «τἀγαθὸν» ‒πηγή του σύμπαντος‒ τον Νου, και την Ψυχή (το καθένα τους πιο πολύπλοκο από το προηγούμενο), και του ακόμα πιο πολύπλοκου κόσμου της ύλης και των αισθήσεων. Παρ’ όλα ταύτα, ο κόσμος μας περιέχει εικόνες, «ίχνη», όλων των ανωτέρων «υποστάσεων», όπως χαρακτηρίζονται τα τρία νοητά επίπεδα, και επομένως «ίχνη» του αγαθού σ’ όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής. Ο αισθητός κόσμος και το σώμα δεν είναι καθ’ αυτά κακά, όπως πίστευαν οι Γνωστικοί, δημιούργημα ενός κακόβουλου θεού και τόπος εξορίας και φυλάκισης της ψυχής. Αντίθετα, τα «ίχνη» του αγαθού διέπουν τον κόσμο μας και πότε-πότε μας επιτρέπουν, όπως επέτρεψαν και στον ίδιο τον Πλωτίνο, να το διαισθανθεί άμεσα: «Πολλές φορές, όταν ξυπνώ από το σώμα στον εαυτό μου και βρίσκομαι έξω από τα άλλα πράγματα, αλλά μέσα στον εαυτό μου, [βλέπω] τόση θαυμαστή ομορφιά και [πιστεύω] τότε, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, ότι ανήκω σε ανώτερη μοίρα».[8] Το σώμα δεν είναι καθ’ αυτό κακό και δεν καταστρέφει την ψυχή. «Είναι μόνον», όπως γράφει ο Καλλιγάς στον τόμο που ετοιμάζει, «η ενασχόληση και η μέριμνά της για το συγκεκριμένο σώμα που μπορεί, αν συμβεί σε υπερβολικό βαθμό, να την κάνει να εμπλακεί συναισθηματικά με αυτό και να καταλήξει να συμμετέχει σε όσα συμβαίνουν σε εκείνο, με τη μορφή είτε της απόλαυσης είτε της στενοχώριας ή της οδύνης».
Ο Καλλιγάς μας έχει δώσει την πιο εμπεριστατωμένη ως τώρα εικόνα της φιλοσοφίας του Πλωτίνου και τις βάσεις για την επιμέρους μελέτη του έργου του, στην οποία έχει ήδη συμβάλει σημαντικά. Ο Πλωτίνος του είναι ταυτόχρονα και απόκοσμος και εγκόσμιος. Ατενίζει τον κόσμο της ψυχής, του νου, και της απόλυτης απλότητας μέσα από τον κόσμο του σώματος, της αίσθησης, και της πολλαπλότητας. Ο Πορφύριος είχε άδικο όταν καταλόγισε στον Πλωτίνο ντροπή για το σώμα του. Δυο άλλα λόγια του Πορφύριου, ερμηνευμένα ίσως ελεύθερα, τον περιγράφουν καλύτερα: «συνῆν οὖν καὶ ἑαυτῷ ἅμα καὶ τοῖς ἄλλοις» ‒«ήταν λοιπόν παρών συνάμα με τον εαυτό του και με τους άλλους» («και με τα άλλα»;)‒ και ποτέ δεν αρνήθηκε «τη μορφή, το ωραίο, τον λόγο, και τη γαλήνη που βασίζεται σε μια φυσική ευσέβεια». Οφείλουμε ένα τεράστιο χρέος στον Παύλο Καλλιγά που μας έδωσε, με βαθιά γνώση του θέματος, με απερίσπαστη αφοσίωση, και με συγκινητική αγάπη, μια τόσο ζωντανή εικόνα τού τρίτου μεγάλου φιλόσοφου της αρχαίας ελληνικής παράδοσης.
Συμπληρωματικός τόμος των Εννεάδων
Σημ. ARB: Τον Σεπτέμβριο πρόκειται να κυκλοφορήσει ένας συμπληρωματικός τόμος των Εννεάδων, ο οποίος θα περιέχει:
1. Παρουσίαση της ιστορίας του κειμένου (χειρόγραφη παράδοση, έμμεση παράδοση, εκδόσεις κ.λπ.).
2. Μια συνοπτική εισαγωγή στη θεματολογία των Εννεάδων.
3. Συγκεντρωτική Βιβλιογραφία για όλες τις Εννεάδες.
4. Πλήρες ευρετήριο αρχαίων χωρίων που μνημονεύονται στον σχολιασμό.
[1] Thomas Mann, Der Zaubergerg (Frankfurt am Mein: Fischer, 1994), p. 540.
[2] Bλ., μεταξύ πολλών άλλων, Hellenism in Late Antiquity, Jerome Lectures Ann Arbor: University of Michigan Press, 1990) και Fiction as History: Nero to Julian, Sather Classical Lectures (Berkeley: University of California Press, 1991); Fiction as History: Nero to Julian (Berkeley: University of California Press, 1991).
[3] Βλ. χαρακτηριστικά Exercices spirituels et philosophie antique (Paris: Études augustiniennes, 1981) και La citadelle intérieure: Introduction aux Pensées de Marc Aurèle (Paris: Fayard, 1992). Πιο ειδικά, Plotin ou la simplicité du regard (Paris: Plon, 1963) και Plotin, Porphyre: Études néoplatoniciennes (Paris: Les Belles Lettres, 1999).
[4] Augustine of Hippo: A Biography (Berkeley: University of California Press, 1979); The Body and Society: Men, Woman, and Sexual Renunciation in Early Christianity (New York: Columbia University Press, 1988); The World of Late Antiquity: AD 150-750 (New York: Norton, 1989); Poverty and Leadership in the Later Roman Empire (Hanover, NH: University Press of New England, 2002).
[5] Πλάτωνος «Συμπόσιον»: Κείμενον, μετάφρασις και ερμηνεία υπό Ι. Συκουτρή (Αθήνα: Κολλάρος, 1934).
[6] Bλ. το άρθρο του Παντελή Γκολίτση, υποσ. 5.
[7] Βλ., π.χ., Αυγουστίνου, Εξομολογήσεις, Ζ. 9.
[8] Εννεάς Δ΄ 8. 1, 1-4.
