Ανιχνεύοντας μια Οδύσσεια

Ένας γιος και ένα έπος αλλά με παράλληλη διπλή διάσταση: δηλαδή πατέρας είναι ο Οδυσσέας και ο Τζέι Μέντελσον, ένας γιος, ο Τηλέμαχος και ο Ντάνιελ Μέντελσον, και η Ὀδύσσεια. Ντάνιελ Μέντελσον, Μια Οδύσσεια. Ένας πατέρας, ένας γιος, ένα έπος, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, Πατάκη, Αθήνα 2018, σελ. 484 Ο υπότιτλος καθορίζει τα θέματα του βιβλίου: ένας πατέρας, ένας γιος και ένα έπος ‒ αλλά με παράλληλη διπλή διάσταση: δηλαδή πατέρας είναι ο Οδυσσέας και ο Τζέι Μέντελσον, ο πατέρας του συγγραφέα· ένας γιος, ο Τηλέμαχος και ο Ντάνιελ Μέντελσον, που είναι ο συγγραφέας· και ένα έπος με τριπλή σημασία, η Ὀδύσσεια πάνω στην οποία εργάζεται επιστημονικά και επαγγελματικά ο γιος, που αποτελεί τον καμβά επί του οποίου υφαίνεται το σύγχρονο λογοτεχνικό έργο[1], το οποίο περιλαμβάνει την κρουαζιέρα «Στα ίχνη της Οδύσσειας», αλλά και την οδύσσεια της ζωής του πατέρα του. Και αφιερώνεται στην μητέρα του συγγραφέα. 1. Το πρώτο από τα έξι κεφάλαια του μυθιστορήματος είναι το προοίμιο (επίκληση), με χρονολογική ένδειξη 1964-2011, και με μότο την πλοκή της Ὀδύσσειας σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Ποιητική 1455b16-23). Ονομάζει το προοίμιο Επίκληση (σ. 15-84), επέχει δηλαδή θέση επίκλησης της Μούσας. Το μυθιστόρημα αρχίζει με την παράκληση του πατέρα του συγγραφέα, που ήταν τότε ογδόντα ενός ετών, όταν ζήτησε από τον καθηγητή να παρακολουθήσει το σεμινάριο που επρόκειτο να διδάξει με θέμα «Κλασική φιλολογία 125: Η Οδύσσεια του Ομήρου» στο εαρινό εξάμηνο από το τέλος Ιανουαρίου μέχρι τις αρχές Μαΐου του 2011.[2] Ο συγγραφέας αναφέρει ότι εκείνη τη στιγμή θεωρούσε πως καταλάβαινε τους λόγους του πατέρα του. Αργότερα προσθέτει ότι σκέφτηκε πως είναι δυνατό να αφοσιωθείς σε ένα κείμενο και από ενοχή, από μια αίσθηση πως έχεις αφήσει κάποια δουλειά μισοτελειωμένη (58). Και στο Σεμινάριο πληροφορούμαστε από τον ίδιο τον πατέρα ότι σκέφτηκε πως τώρα ήταν ευκαιρία να τα ξαναδιαβάσει πριν πεθάνει (136). Μία εβδομάδα μετά το τέλος του Σεμιναρίου ο συγγραφέας «μιλούσε στο τηλέφωνο με τη φίλη του τη Φρόμα, κλασική φιλόλογο που υπήρξε ο μέντοράς του όταν ήταν φοιτητής», η οποία του συνέστησε να λάβει μέρος στην κρουαζιέρα «Στα ίχνη της Οδύσσειας». Ο φιλόλογος αναγνώστης αντιλαμβάνεται από την αρχή ότι πρόκειται για την Φρόμα Ζέιτλιν, καθηγήτρια κλασικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον. Το όνομα επαναλαμβάνεται στα επόμενα κεφάλαια με την τεχνική της αλυσιδωτής ή κυκλικής σύνθεσης. Λίγους μήνες μετά την επιστροφή τους από την κρουαζιέρα ο πατέρας έπεσε σε ένα πάρκινγκ (24), και αυτό ήταν η «αρχή κακών», φράση την οποία ερμηνεύει φιλολογικά. Επισκοπώντας την κρουαζιέρα λέγει ότι έμαθαν ένα σωρό πράγματα για τους ανθρώπους που ζούσαν κάποτε στις χώρες αυτές, φράση που επαναλαμβάνει εκείνη του προοιμίου της Ὀδύσσειας (3) πολλῶν δ᾽ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω. Και είδαν τη θάλασσα με τα πολλά της πρόσωπα, άλλοτε «μ’ ένα αδιαπέραστο μαβί, το χρώμα του κρασιού που εμείς λέμε κόκκινο, αλλά οι Έλληνες αποκαλούν μαύρο» (23), φράση που αναφέρεται στο γνωστό λογότυπο οἶνοψ πόντος. Στο προοίμιο του μυθιστορήματος ο φιλόλογος συγγραφέας ερμηνεύει και συγκρίνει τα προοίμια της Ἰλιάδας, της Ὀδύσσειας και της Αἰνειάδας και ερμηνεύει φιλολογικά τις κρίσιμες για το μυθιστόρημα λέξεις voyage, journey, travel, και odyssey, από το όνομα του Οδυσσέα που περιέχει τη λέξη οδύνη. Ο ήρωας του τεράστιου αυτού ταξιδιωτικού έπους είναι κατά κυριολεξία «ο άνθρωπος της οδύνης». Είναι αυτός που ταξιδεύει, αυτός που υποφέρει (49). O Αυτόλυκος έδωσε στον νεογέννητο γιο της κόρης του ὄνομα ἐπώνυμον: «ο άνθρωπος της οδύνης» (364, 49, 254-255). Και καταλήγει με τη δήλωση ότι κάθε προοίμιο «μπορεί όχι μόνο να συνοψίζει την ίδια του τη δράση, να κοιτάζει προς το ίδιο του το μέλλον και να προλέγει, υπό κλίμακα, ό,τι πρόκειται να συμβεί, αλλά να γνέφει με ευγνωμοσύνη και προς το παρελθόν, σε παλιότερα έπη, στα αρχέτυπα, στα οποία χρωστάει πολλά» (38), η οποία σαφώς ισχύει και για το δικό του μυθιστόρημα, είναι δηλαδή αυτοαναφορική. Αυτοαναφορική είναι επίσης η αρχή ότι «επειδή τα έπη διαθέτουν ευρύ και άκρως επεξεργασμένο φάσμα αφηγηματικών μέσων ‒επειδή μπορούν να υπαινίσσονται ή να προοικονομούν, ή ακόμα και να κάνουν αστραπιαία άλματα προς το μέλλον‒, η Ιλιάδα δε μας αφήνει καμία αμφιβολία για την κατάληξη των πραγμάτων» (30). Η αρχή αυτή είναι σύστοιχη με την αφηγηματική τεχνική του συγγραφέα ‒και του Ομήρου‒, «όλα αυτά όμως έγιναν αργότερα» (19, 45, πβ. 452), «εν καιρώ» (24), ή την αντίστροφή της «όλα αυτά βγήκαν στην επιφάνεια πρόσφατα» για τη δήλωση του πατέρα ότι ο κόσμος είναι σκληρός (357). Ακολουθώντας το προοίμιο της Ὀδύσσειας (σ. 33) συγκροτεί και συμπλέκει το δικό του προοίμιο υπό πέντε ενότητες: «Που ατέλειωτα περιπλανήθηκε», «Τον πολύτροπο» («Με στροφές και κύκλους»), «Οι ανόητοι», «Από όπου να ’ναι αρχίζοντας», «Κόρη του Δία, πες μας την ιστορία». Κατά συνέπεια η εμφάνιση της λέξης πολύτροπος, «με πολλές στροφές» ή «πολλούς κύκλους», στη δεύτερη ενότητα, «στον πρώτο στίχο της Οδύσσειας συνιστά νύξη ως προς τη φύση όχι μόνο του ήρωα του ποιήματος, αλλά και του ποιήματος καθεαυτό, υποδηλώνοντας έτσι ότι ο καλύτερος τρόπος να πεις ένα συγκεκριμένο είδος ιστοριών δεν είναι να προχωράς σε ευθεία γραμμή, αλλά διαγράφοντας κύκλους ευρείς, φορτισμένους με πολύ ιστορικό υπόβαθρο» (67). Η αρχή αυτή της ποιητικής είναι αυτοαναφορική για το μυθιστόρημα. Το ἁμόθεν στο προοίμιο της Ὀδύσσειας (α 10) από το οποίο ζητεί ο ποιητής από τη Μούσα να πιάσει την εξιστόρηση, έχει και μια χρονική έννοια· σημαίνει και από κάποιο χρονικό σημείο, «από οποιαδήποτε στιγμή μέσα στο αφήγημα». Ο συγγραφέας ερμηνεύει επίσης τη λέξη προ-οίμιον (82), με δεύτερο συνθετικό τη λέξη οἴμη (τραγούδι), οἶμος (δρόμος, τρόπος του άσματος). Ο «εκτός δράματος» χρόνος του μυθιστορήματος αρχίζει με το μεγάλο ταξίδι που έκανε ο πατέρας του για να επισκεφθεί τον δικό του πατέρα, που ήταν σοβαρά άρρωστος, και πήρε μαζί του και τον συγγραφέα στα μέσα της δεκαετίας του ’60 όταν ήταν περίπου τεσσάρων ετών. Ο πιλότος ανακοίνωσε ότι λόγω καιρού θα αργούσαν λιγάκι να προσγειωθούν οπότε έκαναν κύκλους. Αυτή ήταν η απάντηση στο γρίφο: «πώς γίνεται να διανύεις μεγάλες αποστάσεις ταξιδεύοντας, χωρίς να φτάνεις πουθενά» (38), αποτελεί για την αφήγηση κυριολεκτικά και μεταφορικά μέρος της αλυσιδωτής ή κυκλικής σύνθεσης, επαναλαμβάνεται για τον Οδυσσέα σε διάφορα μέρη του μυθιστορήματος ‒ και είναι αυτοαναφορική. Η Ὀδύσσεια είναι μια ιστορία για ανδρόγυνα, αλλά άλλο τόσο, αν όχι και περισσότερο, είναι και για πατέρες και γιους (50). Ο συγγραφέας στο δικό του μυθιστόρημα εστιάζει περισσότερο ασφαλώς στο δεύτερο. Στους «ανοήτους» των συντρόφων στο προοίμιο της Ὀδύσσειας ο συγγραφέας αντιτάσσει τη μαθηματική λογική του πατέρα του, η οποία τον έκανε να μπορεί να γίνει σκληρός με τους ανθρώπους ή να λειτουργεί με εξισώσεις: ο πατέρας σου είναι πατέρας σου, η αριστεία είναι αριστεία, τελεία, ο έξυπνος είναι έξυπνος, η ρίμα είναι ρίμα, δεν μπορείς να την κάνεις στο περίπου, η τιμή είναι τιμή, το έγκλημα είναι έγκλημα· το x είναι x, μία ιδέα που διατρέχει μετά το προοίμιο και την Τηλεμάχεια. Ως μαθητής γυμνασίου ο συγγραφέας είχε αποτύχει να κατακτήσει τα μαθηματικά, έτσι κρυβόταν από τον πατέρα του, που τόσο καλά ήξερε τι ήταν τι, και για πολύ καιρό τον φοβόταν. Μόνο οι θετικές επιστήμες είναι επιστήμες. Αλλά ο πάγος με τον πατέρα άρχισε να λιώνει όταν ο συγγραφέας ξεκίνησε τις μεταπτυχιακές του σπουδές στα είκοσι έξι. Γιατί ό,τι και να πίστευε για την «υποκειμενική υπόθεση της ερμηνείας της λογοτεχνίας, έτρεφε ταυτόχρονα κι έναν άκαμπτο σεβασμό προς τις κλασικές γλώσσες καθεαυτές, με την τόσο ανεπίδεκτη σε συναισθηματισμούς και υποκειμενικότητα γραμματική όσο και οποιαδήποτε μαθηματική απόδειξη» (75). Ο συγγραφέας μεγάλος συνειδητοποίησε ότι στον πατέρα του άρεσε η αρχαιοδιφική τάση του γιου του, και ομολογεί ότι ένιωσε πως γνώρισε τον πατέρα του πραγματικά μόνο όταν άρχισε να διαβάζει στα σοβαρά τους κλασικούς. Στο προοίμιο εκθέτει γεγονότα ή ιδέες και ρητά τα οποία διατρέχουν με τη μέθοδο της αλυσιδωτής ή κυκλικής σύνθεσης τα κεφάλαια του μυθιστορήματος, και ενώνουν, όπως ο σιδερένιος οπλισμός μία οικοδομή, την ερμηνεία της Οδύσσειας στο Σεμινάριο, την κρουαζιέρα και την πραγματική ζωή του πατέρα του συγγραφέα. Τέτοιες εκφράσεις είναι: «να περιμένεις το απροσδόκητο», το οποίο αναφέρεται δύο φορές στο προοίμιο και στο τέλος του μυθιστορήματος στο Σῆμα (24, 83, 471)· «με στροφές και με κύκλους», που ενώνει το προοίμιο με την πορεία του αεροπλάνου και την αφηγηματική τεχνική του συγγραφέα· «το πιο επικίνδυνο μέρος στον κόσμο είναι τα πάρκινγκ, μέσα στα πάρκινγκ οι άνθρωποι οδηγούν σαν παλαβοί!»· η «αρχή κακών» για τον πατέρα, όταν έπεσε στον χώρο στάθμευσης ενός σουπερμάρκετ, στο προοίμιο και στο Σῆμα (24-27, 458)· ότι ο Οδυσσέας ήταν ψεύτης και απατούσε τη γυναίκα του, ότι κλαίει, ότι δεν είναι και τόσο ήρωας, όπως έλεγε ο πατέρας του στο Σεμινάριο· ότι δεν καταλαβαίνει γιατί υποτίθεται πως ο Τηλέμαχος εκπαιδεύεται στην Τηλεμάχεια· το κρεβάτι που έφτιαξε ο ίδιος ο πατέρας στον συγγραφέα όταν ήταν μικρός που ήταν προηγουμένως πόρτα από σανίδες στην οποία είχε προσθέσει τέσσερα γερά ξύλινα πόδια, διατρέχει μετά το προοίμιο (18, 77) όλα τα κεφάλαια του μυθιστορήματος, όπως και η μαθηματική ως εξίσωση διατύπωση σκέψεων του πατέρα (το x είναι x)· τέλος, η φράση «ξέρω εγώ απ’ αυτά τα πράγματα» ανακαλεί ολοζώντανο στη μνήμη τον πατέρα (406, 300). 2. Το δεύτερο κεφάλαιο επιγράφεται Τηλεμάχεια με τον υπότιτλο «Εκπαίδευση Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2011». Ως μότο παρατίθεται το σχόλιο του αρχαίου Σχολιαστή για τον στίχο α 284a.70-71 και 76-79 (Pontani) της Ὀδύσσειας. Πρόφαση για το ταξίδι του Τηλεμάχου ήταν η έρευνα για τον πατέρα του, σκοπός όμως η παίδευσις. Ο γιος δεν θα ήταν αντάξιος του πατέρα του, αν δεν είχε πληροφορηθεί τα κατορθώματά του από τους συμπολεμιστές του. Η πορεία των τεσσάρων αυτών ραψωδιών, της Τηλεμάχειας, «υποδηλώνει ότι αφηγούνται την ιστορία του πώς το παιδί ενός απόντος πατέρα αρχίζει να μαθαίνει πράγματα για τον πατέρα του ‒ και για τον κόσμο. Είναι η ιστορία ενός γιου που εκπαιδεύεται» (103). Είναι η ἐφηβεία του Τηλεμάχου με όρους ανθρωπολογίας. Η πρώτη ενότητα (Παίδευσις. Πατέρες και γιοι) αρχίζει στις 30 Ιανουαρίου του 2011, με κεφαλίδα τα λόγια του Τζέι Μέντελσον: «Δεν καταλαβαίνω γιατί υποτίθεται πως είναι τόσο σπουδαίος ήρωας!» (103). Στο πρώτο μάθημα ο πατέρας εξηγεί ότι τώρα ήταν ευκαιρία να ξαναδιαβάσει την Ὀδύσσεια προτού να πεθάνει (ποτέ δεν είναι ο άνθρωπος πολύ γέρος για να μάθει), και δηλώνει: «Από μένα πήρε ετούτος εδώ, είπε τείνοντας τον χλωμό δείκτη του χεριού του προς τη μεριά μου, κι έγινε κλασικός φιλόλογος». Είναι η πρώτη «δραματική» αναγνώριση του γιου από τον πατέρα. Το βράδυ στο γραφείο του θυμήθηκε τη φράση του πατέρα του και συνέχισε: «Ίσως, σκέφτηκα· αλλά υπήρξαν κι άλλοι» (137). Και καθώς ξεφύλλιζε την Ὀδύσσεια από τις εκδόσεις της Οξφόρδης, θυμήθηκε τις δικές του σπουδές στην κλασική φιλολογία και την καθηγήτρια Φρόμα Ζέιτλιν στον δεύτερο χρόνο των μεταπτυχιακών του σπουδών, και ένα χρόνο αργότερα την Τζέννυ Στράους Κλέι. Εκφράζει την ευγνωμοσύνη του προς τους δασκάλους του, που τον προσκάλεσαν να γίνει και αυτός ένας από τους κρίκους στην αλυσίδα που συνδέει το παρελθόν με το παρόν. Το συμπέρασμα είναι ότι το μήλο πέφτει κάτω από τη μηλιά (149, 225), αλλά όχι πάντα. «Δεν είναι όλες οι γενεαλογίες υπόθεση γενετικής» (149). Στη συνέλευση στη ραψωδία β ο ποιητής δείχνει πως ο Τηλέμαχος δεν καταφέρνει να μιλήσει καλά, μπερδεύει τα ιδιωτικά θέματα με τα δημόσια, χάνει τον έλεγχο τόσο του εαυτού του όσο και της κατάστασης (154), γιατί θέλει να μεταδώσει πόσο αβέβαιη είναι η πολιτική κατάσταση στην Ιθάκη, και έτσι κάνει κι εμάς να λαχταρούμε την εμφάνιση του πατέρα με το αδιαμφισβήτητο κύρος και ικανότητες. Η Αθηνά ορίζει τον αγώνα του γιου: «λίγοι είναι οι γιοι που φτάνουν τον πατέρα τους σε αξία· οι πιο πολλοί υστερούν, ελάχιστοι υπερβαίνουν», που διατρέχει ως σπονδυλική στήλη όλο το μυθιστόρημα (β 276-77, πβ. 154, 383, 468). Επομένως, ο ουσιαστικός λόγος είναι να δούμε την παιδεία που πρέπει να αποκτήσει ο Τηλέμαχος στην πορεία της Τηλεμάχειας, για να μοιάσει του πατέρα του. Την επόμενη τρίτη Παρασκευή 11 Φεβρουαρίου συζήτησαν τις ραψωδίες γ και δ. Μόλις τακτοποιήθηκαν στις θέσεις τους ο πατέρας είχε όρεξη για καβγά: «Εγώ δεν καταλαβαίνω γιατί υποτίθεται πως ο Τηλέμαχος “εκπαιδεύεται”. Το μόνο που κάνει είναι να ακολουθεί εντολές. Μόνος του δε σκέφτεται στην πραγματικότητα τίποτα» (165, 167). Ο Τηλέμαχος δέχεται συνέχεια βοήθεια. Δεν είναι έτσι η πραγματική ζωή. Ο σεβασμός του πατέρα προς τον αγώνα ψυχολογικά οφείλεται εν πολλοίς και στις συνθήκες στις οποίες μεγάλωσε: είχε την πεποίθηση ότι ο κόσμος ήταν για κάποιον λόγο εναντίον του και εναντίον όλων των άλλων απλών ανθρώπων (158, πβ. 67-68, 357, 361). Αντίθετα, ο φοιτητής Μπρένταν υποστήριξε ότι η συμπεριφορά του Τηλέμαχου είναι ψυχολογικά ακριβής: «Για ένα παιδί που δεν γνώρισε ποτέ τον πατέρα του, το ερώτημα είναι: Ποιο πρόβλημα είναι οξύτερο, να ζεις τη ζωή σου χωρίς πατέρα ή να τον συναντάς για πρώτη φορά είκοσι χρόνια αργότερα και να πρέπει να τον γνωρίσεις;» (167), την οποία ο συγγραφέας χαρακτηρίζει «λαμπρή μέχρι πυρακτώσεως», φράση της καθηγήτριάς του Φρόμα Ζέιτλιν (141-142, 443). Η σκέψη αυτή του Μπρένταν απορρέει από τον προβληματισμό του «μήπως τελικά ο Τηλέμαχος προτιμάει τον Μέντη ή τον Μέντορα ή οποιονδήποτε άλλον από τον Οδυσσέα ‒ ότι δηλαδή μια πατρική μορφή είναι τελικά προτιμότερη από τον πραγματικό πατέρα» (166, 167), η οποία προετοιμάζει την ενότητα με τους «κακούς τρόπους» του πατέρα (344 κ.ε.) και τις φοιτητικές συντροφιές του συγγραφέα, ειδικότερα τη φράση του: «Κι έτσι έβρισκα διαρκώς εναλλακτικές του πατέρα μου· έβρισκα μέντορες» (348). Την τέταρτη Παρασκευή του Σεμιναρίου, αρχίζοντας την δεύτερη ενότητα του κεφαλαίου (Ομοφροσύνη, Ανδρόγυνα), ο συγγραφέας αρχίζει με τη φράση: «Το άλλο που δεν άρεσε στον πατέρα μου σχετικά με τον Οδυσσέα ήταν το γεγονός ότι ο ήρωας κλαίει», κάτι που δεν είναι καθόλου ηρωικό (202). Ο πατέρας συνεχίζει: «Δεν καταλαβαίνω γιατί υποτίθεται πως είναι τόσο σπουδαίος ήηηρωας… Απατάει τη γυναίκα του, κοιμάται με την Καλυψώ. Χάνει όλους του τους άνδρες, άρα είναι χάλια στρατηγός. Είναι σε κατάθλιψη, κλαψουρίζει. Κάθεται εκεί πέρα και θέλει να πεθάνει» (204, πβ. 476). Ο καθηγητής παρατηρεί ότι στα ελληνικά έπη οι ήρωες κλαίνε, και το βιβλίο αυτό αντιπροσωπεύει άλλον πολιτισμό (210). Οδηγείται έτσι να περιγράψει την αυστηρότητα του πατέρα του, που ποτέ δεν τον είχε δει να κλαίει, και τη σχέση του ίδιου μαζί του. Όταν κάποτε ένα καλοκαιριάτικο απόγευμα ο Ντάνιελ γύρω στα δεκατρία έπρεπε να κλαδέψει τους θάμνους στο φράκτη, αντιμίλησε στον πατέρα του ότι «έχει πάρα πολλή ζέστη για να κάνω οτιδήποτε», εκείνος του είπε θυμωμένος «μην κάνεις σαν λουλού» ‒με αποτέλεσμα να λιποθυμήσει από εξάντληση‒, φράση που θυμάται ο συγγραφέας στις τελευταίες ώρες του πατέρα του. Ο πατέρας Τζέι Μέντελσον, όταν επισκέφθηκαν τα ερείπια της Τροίας, έμεινε παγερά αδιάφορος: «Δε δείχνει και τόσο εντυπωσιακό», είπε. Ο συγγραφέας σχολιάζει: «Για κάποιο διεστραμμένο λόγο, αυτό με έκανε να θέλω ακόμα περισσότερο την αποδοχή του» (207), το οποίο ορίζει την κατηγορική προστακτική αποδοχής του γιου από τον πατέρα, ή αλλιώς την πορεία ενηλικίωσης του Τηλέμαχου και τα λόγια της Αθηνάς (β 276-277). Την ίδια ανάγκη αποδοχής εκφράζει η κίνηση του νεαρού Ντάνιελ να δείξει στον πατέρα του το τελευταίο μυθοπλαστικό του πόνημα, και η δήλωση από τον πατέρα: «είναι πολύ όμορφο, Νταν», «αλλά αυτή η ιδέα περί τέλειας αγάπης είναι ανοησίες» (208, πβ. 467). Καθώς και η έκπληξη του συγγραφέα, όταν ο πατέρας την πρώτη ημέρα της κρουαζιέρας τον αγκάλιασε με το ένα χέρι και με το άλλο τον χτύπησε ελαφρά στον ώμο λέγοντας ότι το ποίημα το νιώθεις πιο αληθινό από τα ερείπια (245) (σκέψη που ευχαριστούσε ιδιαίτερα τον καθηγητή συγγραφέα), ή όταν έπιασε απαλά το χέρι του συγγραφέα πηγαίνοντας προς την σπηλιά της Καλυψώς (273), και η φράση «ωραία τα είπες, Νταν», μετά την ομιλία του για την «Ιθάκη», και όταν είπε ότι η κρουαζιέρα ήταν κάτι «τόσο ωραίο» (323). Αρχίζοντας ύστερα την ερμηνεία των δύο ραψωδιών ε και ζ, ο καθηγητής θέτει το ερώτημα πώς φαντάζει ένας καλός γάμος σύμφωνα με τον ποιητή της Ὀδύσσειας. Η απάντηση στο ερώτημα δίνεται στη ραψωδία ζ. Ο Οδυσσέας εκλιπαρεί τη Ναυσικά (ζ 175-181) και της εύχεται: «Κι είθε οι θεοί να σου χαρίσουν ό,τι πάνω απ’ όλα λαχταράς· / σύζυγο, σπιτικό κι ομοφροσύνη ευγενική. / Γιατί άλλο δεν υπάρχει στήριγμα ισχυρότερο και καλύτερο απ’ αυτήν, / όταν ο άντρας κι η γυναίκα κρατούν ομοφρονώντας το σπιτικό τους ενωμένο» (ζ 180-184, σ. 220). Η εξωτερική εμφάνιση μπορεί να αλλάξει με τα χρόνια, κανείς όμως δεν μπορεί να σου στερήσει τις αναμνήσεις. Με το τέλος της συζήτησης οι φοιτητές έσκυψαν πάνω από τα τετράδιά τους και άρχισαν να γράφουν μανιωδώς ‒ μια αυτοαναφορά στον καθηγητή συγγραφέα, η οποία υπογραμμίζει το θέμα της ομοφροσύνης, που επαναλαμβάνεται εμφατικά στην Αναγνώριση (399, 404). Την πέμπτη Παρασκευή του Σεμιναρίου, την τελευταία Παρασκευή του Φεβρουαρίου, ο συγγραφέας, μόλις κάθισαν οι φοιτητές στις καρέκλες τους, παρουσιάζει τον πατέρα του να σηκώνει το χέρι και να λέει αυτό για το οποίο του άρεσε να γκρινιάζει και χαρακτήριζε «πραγματική αδυναμία» του έπους: «Ένας ακόμα λόγος που δεν μπορώ να ονομάσω τον Οδυσσέα ήρωα… είναι ότι όλο τον βοηθάνε οι θεοί! Ό,τι κι αν κάνει, ό,τι κι αν πετυχαίνει, είναι στην πραγματικότητα επειδή τον έχουν βοηθήσει οι θεοί» (226). Ολόκληρο το ποίημα υπάρχει επειδή οι θεοί συνέχεια τον βοηθάνε. Ότι δεν ήταν και πολύ ήρωας ο Οδυσσέας είναι η τελευταία δήλωσή του (476). Η ένταση ξάφνιασε τους φοιτητές, ο συγγραφέας όμως συλλογίστηκε: Είναι το θέμα της θρησκείας, την οποία ο πατέρας απεχθανόταν. Κύμα θυμηδίας απλώθηκε στην αίθουσα και αρκετοί φοιτητές έγνεφαν καταφατικά. Ο Τομ μάλιστα υπέβαλε την δική του ερώτηση: «Δικαιολογείται όλη αυτή η βαβούρα για το πόσο φοβερός είναι ο Οδυσσέας; Έχει πράγματι κάνει τόσο πολλά ώστε να θεωρείται ήρωας;» (230). «Είναι αμφισβητήσιμο κατά πόσο ο Οδυσσέας έχει επιβιώσει μέχρι τώρα χάρη στη δική του αξία ή αν όλα έγιναν χάρη στους θεούς και ο Οδυσσέας είναι εξίσου αδύναμος όσο και όλοι εμείς». Και ο πατέρας που χαμογελούσε ολόκληρος είπε: «Ακριβώς! Χωρίς τους θεούς είναι αδύναμος» (231, πβ. 398). Για τον πατέρα το πρόβλημα ήταν ότι η προθυμία του Οδυσσέα να δεχτεί τη βοήθεια των θεών τον τοποθετούσε στην κατηγορία των αδύναμων, των ανεπαρκών. Με την ορολογία βέβαια του έπους δεν τον βοηθούν κατά λέξη οι θεοί, είναι απλά ο τρόπος για τον αρχαϊκό άνθρωπο να εκφράσει τη σκέψη του.[3] Ο πατέρας μιλούσε από προσωπική εμπειρία: όλα όσα είχε κάνει τα είχε επιτύχει χωρίς τη βοήθεια κανενός, εκτός από τη διατριβή του, το μόνο πράγμα που δεν κατάφερε να ολοκληρώσει μόνος του, αλλά δεν ήταν δική του η αποτυχία, γιατί η σύζυγος είχε μείνει έγκυος και εκείνος έπρεπε να δουλεύει. Και προκαταλαμβάνει με την τεχνική της αλυσιδωτής σύνθεσης όσα θα του εξιστορήσει αργότερα ο θείος Νίνο, ότι ο πατέρας του «εκνευρίστηκε που του είπαν ότι για να το πάρει το χαρτί, θα έπρεπε να γράψει μια διατριβή σύμφωνα με κάτι που θεωρούνταν εκ των προτέρων αποδεκτό, και μετά βάσει αυτού να περάσει τις εξετάσεις» (428). Ο Νίνο πρόσθεσε και κάτι άλλο, πως είχε την αίσθηση ότι έκανε πίσω γιατί φοβόταν την αποτυχία, αν και κανονικά δεν είχε λόγους να φοβάται. 3. Το τρίτο κεφάλαιο επιγράφεται Απόλογοι με υπότιτλο (Περιπέτειες) Μάρτιος / Ιούνιος, και μότο απόσπασμα από τα Ομηρικά προβλήματα του Ηρακλείτου του Νεότερου, ότι οι περιπλανήσεις του Οδυσσέα είναι αλληγορικές (235). Το κεφάλαιο αρχίζει με την κρουαζιέρα «Στα ίχνη της Οδύσσειας», πριν από την ανάλυση των σχετικών ραψωδιών (ι-μ), και την άφιξη στην Αθήνα την Κυριακή 19 Ιουνίου, την ημέρα του Πατέρα, άλλη μία αβρότητα προς τον πατέρα. Την πρώτη ημέρα της κρουαζιέρας με το Corinthian II, επισκέφθηκαν την Τροία, αλλά ο πατέρας έμεινε παγερά αδιάφορος: «Δε δείχνει και τόσο εντυπωσιακό». Και μόνιμη επωδός του τις επόμενες ημέρες είναι: «το ποίημα το νιώθεις πιο αληθινό» (245, 247, 270, 274, 327). Έπειτα απέπλευσαν προς την αμμουδερή Πύλο και το «Ανάκτορο του Νέστορα». Ἀπόλογοι είναι οι αφηγήσεις των περιπετειών του από τον ίδιο τον Οδυσσέα στην αυλή των Φαιάκων. Αρχίζουν τους Ἀπολόγους την έκτη Παρασκευή του Σεμιναρίου, την πρώτη Παρασκευή του Μαρτίου (252). Όταν ο Οδυσσέας, ακούοντας τον Δημόδοκο να τραγουδεί ο τέλος του Τρωικού πολέμου, ξεσπά σε ασυγκράτητα δάκρυα, και ο βασιλιάς των Φαιάκων ζητεί ευγενικά να μάθει για ποιο λόγο τον επηρέασε η ιστορία, μήπως έχασε στην Τροία κάποιο συγγενή, ο Οδυσσέας αποκαλύπτει την ταυτότητά του: «Είμαι ο Οδυσσέας, του Λαέρτη γιος, κι όλος ο κόσμος με ξέρει / για τα τεχνάσματά μου· η φήμη μου φτάνει ως τα ουράνια» (ι 19-20). Ο ήρωας είναι κυριολεκτικά «ο άνθρωπος της οδύνης» (254, πβ. 49, 364). Αλλά και ο πατέρας του συγγραφέα, με τον τρόπο του, ήταν άνθρωπος της οδύνης (104). Ο συγγραφέας κάνει τον πατέρα να λέγει ότι του φαίνεται πως είναι παράξενος ο τρόπος που κοκορεύεται ο ήρωας εδώ. «Τι θέλει και καυχιέται για τους δόλους του; Αν οι ιστορίες του δείχνουν πως είναι τόσο ξύπνιος και εύστροφος, τότε καλύτερα απλώς να τις έλεγε και να άφηνε τις ιστορίες να το αποδείξουν» (255, 256). Και κάποιοι φοιτητές συμφώνησαν (πβ. σ. 269-270). Ο πατέρας και οι νεαροί φοιτητές δεν μπορούσαν να γνωρίζουν ότι στην πραγματικότητα ο Οδυσσέας δεν καυχιέται, αλλά σε έναν πολιτισμό ανταγωνιστικών αξιών διακηρύσσει την ύπαρξη και την τιμή του. Ο «κομπασμός» του Οδυσσέα στο επεισόδιο με τον Πολύφημο: «Ο Οδυσσεύς με τύφλωσε, ο πορθητής, γιος του Λαέρτη, που στην Ιθάκη κατοικεί» (ι 504-505, σ. 266) είναι εὖχος με την Ομηρική σημασία, διακήρυξη της ύπαρξής του. Μετά το επεισόδιο με τον Πολύφημο οι Ἀπόλογοι διακόπτονται και μεταφερόμαστε στην κρουαζιέρα στο Γκόζο έξω από την Μάλτα για να επισκεφτούν τη σπηλιά της Καλυψώς (270). Ειδοποιήθηκαν όμως ότι επειδή ήταν στενόχωρα εκεί μπορούσαν να μπαίνουν μόνο λίγα άτομα κάθε φορά, και ότι ηλικιωμένοι και άτομα με κινητικά προβλήματα καλό θα ήταν να μην επισκεφτούν την τοποθεσία. Έτσι προετοιμάζεται η (παρά λίγο) περιπέτεια: o συγγραφέας πληροφορούμαστε ότι πάσχει από κλειστοφοβία και αρνείται έντονα να κατεβεί στη σπηλιά. Ο πατέρας του άπλωσε το χέρι και έπιασε το δικό του απαλά, κάτι που δεν είχε ξανακάνει ποτέ από τότε που ήταν μικρό παιδί, και τον βεβαίωσε ότι θα είναι μαζί του σε κάθε βήμα. Ήταν η μοναδική φορά που ο πατέρας δεν έκλεισε τη βραδιά στο κρουαζιερόπλοιο λέγοντας πως το ποίημα το νιώθεις πιο αληθινό, αλλά ο συγγραφέας με χιούμορ αντιστρέφει την φράση βάζοντάς την στο δικό του στόμα: «το ποίημα δεν το νιώθεις πιο αληθινό» (274). Το ίδιο βράδυ στο μπαρ άλλη μία περιπέτεια συμβαίνει: ο πατέρας προστατευτικός δεύτερη φορά είπε «Περάσαμε έξοχα. Τα σκαλιά με δυσκολεύουν. Πίστευα πως σωματικά θα με ζόριζε πάρα πολύ. Αλλά ο Νταν με βοήθησε, και τελικά χαίρομαι που πήγα». Ο πατέρας προστατεύει τον γιο που επιβεβαιώνεται. Όταν ασχολήθηκαν (τη δεύτερη Παρασκευή του Μαρτίου, την έβδομη Παρασκευή του Σεμιναρίου) με τη ραψωδία λ, που είναι γνωστή ως Νέκυια, και οι φοιτητές σχολιάζουν τη συνάντηση του Οδυσσέα με την μητέρα του Αντίκλεια: το χάσμα ανάμεσα στους ζωντανούς και τους νεκρούς, το ακατόρθωτο αγκάλιασμα, το τίποτα στα χέρια (284), ο πατέρας είπε χαμηλόφωνα: «Είναι σπουδαία αυτή η σκηνή». Τρεις μήνες μετά την ερμηνεία της Νέκυιας ο πατέρας και ο συγγραφέας στέκονταν στην είσοδο του Κάτω Κόσμου (289), στο Κάμπι Φλεγκρέι, στα Φλεγραία Πεδία στην Ιταλία, την τοποθεσία που οι αρχαίοι είχαν ταυτίσει με τις πύλες του Άδη. Το χιούμορ του συγγραφέα συνεχίζεται: «και είδαμε τα αξιοθέατα του Κάτω Κόσμου». Γνώρισε τον αριστοκράτη Βέλγο και έμαθε την εκπληκτική ιστορία του με τη μεγάλη ουλή στο πόδι, όπως του Οδυσσέα. Συμμετέχει στην κρουαζιέρα επειδή αγαπούσε τον δάσκαλό του που του δίδασκε την Ὀδύσσεια στα ελληνικά. Ο συγγραφέας σχολιάζει στον πατέρα του την εντυπωσιακή ιστορία του Βέλγου: «Αυτά τα πράγματα ούτε σε εκατό χρόνια δε γίνεται να τα επινοήσεις» (297), που είναι εξίσου εντυπωσιακή αυτοαναφορά. «Η ιστορία του» είναι η λογοτεχνική επινόηση του συγγραφέα. Η παρατήρηση του πατέρα «Ναι είναι εκπληκτικό. Κανένας δεν θα σε πιστέψει», που λέγεται γενικά, μπορεί να ακουστεί ως κριτική για τον ίδιο τον συγγραφέα. Πάντως είναι επινόηση κατά το εἰκὸς καὶ τὸ ἀναγκαῖον. Η ουλή στο πόδι του Οδυσσέα στην ραψωδία τ χαρακτηρίζεται από τον καθηγητή κομμάτι πρότυπο της χρήσης της κυκλικής σύνθεσης για τον Όμηρο (292, πβ. 365) ‒ αλλά και για τον συγγραφέα του μυθιστορήματος. Μετά την επίσκεψη στον Κάτω Κόσμο επιστρέφουμε στο Σεμινάριο, στην τελευταία περιπέτεια του Οδυσσέα, που είναι στην πραγματικότητα η πρώτη για την οποία ακούμε στο προοίμιο της Οδύσσειας: το επεισόδιο με τα βόδια του Ήλιου στη ραψωδία μ. Ο καθηγητής ήθελε να συζητήσουν το επεισόδιο, γιατί εξηγεί «πώς έγινε και κατέληξε ο Οδυσσέας μόνος στο νησί της Καλυψώς, στην ουσία μάς γυρίζει πίσω στην αρχή του ποιήματος, στη ραψωδία α, που βρίσκει τον Οδυσσέα να κλαίει και να λαχταρά να γυρίσει σπίτι του» έτοιμο να προχωρήσει επιτέλους παρακάτω (302). Με άλλα λόγια, μετά από όλο αυτό το ταξίδι, επιστρέφεις εκεί από όπου ξεκίνησες. Και θυμάται τον γρίφο που συνήθιζε να θέτει ο πατέρας του «Πώς γίνεται να ταξιδεύεις καλύπτοντας μεγάλες αποστάσεις χωρίς να πηγαίνεις πουθενά; Κάνοντας κύκλους», που λειτουργεί ως θεμελιώδης τεχνική της κυκλικής σύνθεσης και της αφήγησης του συγγραφέα και γνωρίζουμε από το προοίμιο (303, 38). Αλλά ο συγγραφέας παρατηρεί ότι οι ιδέες των φοιτητών ήταν πολύ πιο ενδιαφέρουσες από τις δικές του. Ο Μπρένταν λέγει: Εμείς ξέρουμε ότι ο Οδυσσέας ήταν στο νησί της Καλυψώς επειδή μας το λέει ο Όμηρος. Αλλά «υπάρχει, λέτε, πιθανότητα όλα όσα λέει στους Φαίακες να είναι εντελώς επινοημένα; Εμένα μου φαίνεται σαν να τα σκέφτεται καθώς τα λέει, σαν να βασίζει τους Απολόγους σε όσα του έχουν όντως συμβεί» (305). Ο συγγραφέας παρουσιάζει αμήχανο τον Μπρένταν, προοικονομώντας ότι αυτό που θα πει είναι αιρετικό ‒ κάνοντας έτσι μία αυτοαναφορά. Θέτει επίσης με το στόμα του Τζακ ένα παιδαγωγικό θέμα, την διδασκαλία μέσα στην τάξη: «έχω την εντύπωση πως έχετε στο μυαλό σας μια ερμηνεία που θεωρείτε σωστή και θέλετε να μας οδηγήσετε οπωσδήποτε στο να δούμε τα πράγματα όπως τα βλέπετε εσείς». Ο συγγραφέας επανέρχεται στην παρατήρηση του Τζακ: στη συζήτηση για τον Αμφίνομο υπόσχεται πως δεν προσπαθεί να τους σπρώξει προς τα δικά του συμπεράσματα (356, πβ. 442). Οι φοιτητές δια στόματος Τζακ παρατήρησαν: «“Ζήσαμε μόλις τη στιγμή μας;”, [και] όλοι γέλασαν». Και η Μάντλιν πρόσθεσε: «Έχει πλάκα που κάνουμε αυτήν την κουβέντα για το ποιες περιπέτειες είναι “αληθινές”, σε αντίθεση με τις περιπέτειες που ίσως είναι “επινοημένες”, δεδομένου ότι όλο το ποίημα είναι μια επινόηση» ‒ όπως και το μυθιστόρημα (308-309). «Ασφαλώς ως συγγραφέας αντιλαμβανόμουν τη σαγήνη μιας τέτοιας ερμηνείας των Απολόγων ‒ μπορούσα να εκτιμήσω τα πλεονεκτήματα των αφηγηματικών παιγνιδιών που τα παιδιά ήθελαν να αποδώσουν στον Όμηρο» (309). Και αποφάσισε να τηλεφωνήσει στην Τζέννυ (Στράους Κλέι), η οποία διατύπωσε «την προφανέστατη ένσταση»: Αν ισχύει αυτό, τι γίνεται με τον στίχο θ 447 όπου ο Οδυσσέας βάζει τα δώρα που του δίδουν οι Φαίακες σε ένα μπαούλο το οποίο ασφαλίζει με «έναν περίπλοκο κόμπο που έμαθε από τη νύφη Κίρκη». «Και εδώ μιλάει ο Όμηρος, όχι ο Οδυσσέας». Η λεπτομέρεια αυτή είναι οργανικά ενταγμένη στην αφήγηση όταν επιτέλους ο Οδυσσέας φτάνει στην Ιθάκη (331). Ο συγγραφέας θεατρικά και αυτοσαρκαστικά σημειώνει: «Ε, πάει κι αυτή η λαμπρή ιδέα» (311). Ο συγγραφέας επανέρχεται στην ιδέα αυτή στο τελευταίο κεφάλαιο της Αναγνώρισης (441). Έπειτα μεταφερόμαστε στην προτελευταία ημέρα της κρουαζιέρας στα στενά της Μεσσήνης, στη Σκύλλα και την Χάρυβδη. Όταν επέστρεψαν κουρασμένοι στο πλοίο μετά την εκδρομή και έπιναν το παγωμένο τσάι τους, ο καπετάνιος ανακοίνωσε ότι η οικονομική κρίση στην Ελλάδα έχει οδηγήσει σε πανεθνικές απεργίες γι’ αυτή την εβδομάδα και μόλις πληροφορηθήκαμε ότι η διώρυγα της Κορίνθου θα είναι κλειστή (314), που σημαίνει ότι δεν προλάβαιναν να πάνε στην Ιθάκη. «Αναγκαστικά θα ταξιδεύουμε όλη τη μέρα αύριο για να φτάσουμε στην Αθήνα ακολουθώντας τη μακριά διαδρομή». Ο Βέλγος με την ουλή στο πόδι που μιλούσε με τον συγγραφέα, είπε: «Θα πρέπει να είναι μεγάλη η απογοήτευση για σας, έναν κλασικό φιλόλογο! Να μη φτάσετε στην Ιθάκη!» Και θέλοντας να δείξει προς το συνομιλητή του μία διάθεση φιλοσοφημένη ‒ που προλαμβάνει τα επόμενα, ο συγγραφέας λέγει: «Απογοητευτικό, ναι. Αν και οφείλω να πω πως έχει και κάτι το υπέροχο το να μη φτάνεις εκεί. Ξέρετε, η ιδέα του επ’ άπειρον απομακρυνόμενου ορίζοντα» (315). Το επόμενο πρωί, ένας καμαρότος χτύπησε την πόρτα της καμπίνας και του παρέδωσε ένα σημείωμα από τον καπετάνιο. Γνώριζε, έλεγε στην αρχή το σημείωμα, ότι ο συγγραφέας είχε πρόσφατα εκδώσει μια μετάφραση των έργων του Κ.Π. Καβάφη. Εφόσον το ποίημα του Καβάφη «Ιθάκη» είχε αποκτήσει τεράστιο κοινό στις Ηνωμένες Πολιτείες από τότε που διαβάστηκε στην κηδεία της Τζάκλιν Κέννεντυ-Ωνάση το 1994, και αφού ο προορισμός μας «χάθηκε» ξαφνικά, μήπως θα ήθελα να γεμίσω κάπως το κενό με μια ανάγνωση του ποιήματος του Καβάφη και ίσως δυο λόγια σχετικά; Έτσι, παρόλο που δε θα καταφέρναμε να δούμε την πραγματική Ιθάκη, θα την επισκεπτόμασταν τουλάχιστον μεταφορικά (316-317). Αυτός ο καπετάνιος είναι ξύπνιος, σκεφτόταν καθώς έστελνε πίσω τον καμαρότο με την καταφατική απάντησή του. Στην πλοκή του μυθιστορήματος είναι προφανές ότι αυτό συνιστά περιπέτεια, στο «αντίθετον του δια των πράξεων επιδιωκομένου», ειδικότερα «εξ ευτυχίας εις δυστυχίαν», σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Ποιητ. 1452a1-2, 51a13-4, Μενάρδος). Ο μῦθος του προγράμματος της κρουαζιέρας ασφαλώς περιελάμβανε την επίσκεψη στην Ιθάκη. Ο συγγραφέας όμως επινοεί την περιπέτεια για να μας εκπλήξει, όπως ο Ευριπίδης, στον οποίο έχει εκπονήσει την διδακτορική διατριβή, συνήθιζε να αλλάσσει την πλοκή παραδεδομένων μύθων, για να εμπλέξει τον Καβάφη στην πλοκή, κάνοντας επιπλέον μεγαλειώδη αυτοαναφορά. Η φράση «Αυτός ο καπετάνιος είναι ξύπνιος» συνιστά ασφαλώς μία αυτοαναφορά του συγγραφέα για την πλοκή. Επιπλέον, η απροσδόκητη αυτή τροπή της πλοκής είναι αντίστοιχη με την πλοκή της Ὀδύσσειας, η οποία τη στιγμή που φτάνει ακριβώς στο μέσο της, πραγματοποιεί μια τεράστια στροφή τριακοσίων εξήντα μοιρών επιστρέφοντας εκεί από όπου ξεκίνησε (πβ. σ. 303). Και όταν η διάλεξη τελείωσε, μερικοί επιβάτες έμειναν εκεί κοντά για να συζητήσουν λίγο ακόμα για τα ποιήματα. Η συζήτηση συνεχίζεται ανάμεσα στον συγγραφέα και τον πατέρα του. Ο συγγραφέας ερωτά αν συμφωνεί ότι «το ταξίδι είναι πιο σημαντικό από τον προορισμό». Ο πατέρας απαντά: «Κρίνεσαι για όσα πετυχαίνεις. Δεν υπάρχει καλός βαθμός για την προσπάθεια». Αλλά καταλαβαίνω και την άλλη πλευρά, συνέχισε. «Πρέπει να εξερευνά κανείς πράγματα, πρέπει να δοκιμάζεις πράγματα». Το τελευταίο θύμισε στον συγγραφέα τα λόγια του Νίνο προς τον πατέρα του: «Μα, βρε Τζέι! Πρέπει κάποτε να ταξιδέψεις!», και πρόσθεσε συγκινημένος: «Ε, τουλάχιστον δοκιμάζεις πράγματα τώρα!». Και ο πατέρας απαντά: «Ναι, Νταν, ήταν τόσο ωραίο αυτό...» (322-323). Είναι ωσάν να έκλεισε ένα κεφάλαιο στη σχέση πατέρα και γιου. Μετά από λίγο ο συγγραφέας συνέχισε: «Ξέρεις, αυτό για τον “αενάως απομακρυνόμενο ορίζοντα” είναι κυριολεκτικά ποιητικό ‒ ακριβώς η ίδια ιδέα πίσω από τον Τέννυσον και τον Καβάφη. Αφού δεν είδαμε τελικά την πατρίδα του Οδυσσέα, κρατήσαμε το τέλος μακριά μας. Η ιστορία μπορεί να συνεχιστεί, εις το διηνεκές. Και τι τέλειο που αντικαταστήσαμε την Ιθάκη, τον τόπο, με την “Ιθάκη” το ποίημα. Είναι σαν αναπαράσταση αυτού ακριβώς που είχε ο Καβάφης κατά νου» (327, 321). Τα λόγια αυτά είναι η αψευδέστερη αναγνώριση της αυτοαναφοράς του συγγραφέα στο μυθιστόρημα. Και με κάποια κατεργαριά στη φωνή ο πατέρας κλείνει τη συζήτηση: «Άρα είχα δίκιο από την αρχή! Το ποίημα είναι πιο αληθινό από τον τόπο» (327), ένα γνωστό θέμα από τους Απολόγους (245, 247, 270, 274). 4. Το τέταρτο κεφάλαιο επιγράφεται Νόστος με υπότιτλο (Επιστροφή) Απρίλιος και μότο το λήμμα νόστος, νόστιμος από το λεξικό του Sophocles. Ο καθηγητής συγγραφέας ομολογεί ότι εκείνο που τον συγκίνησε περισσότερο, από την πρώτη στιγμή που διάβασε την Ὀδύσσεια στο λύκειο, ήταν η επανένωση του Οδυσσέα με τον Τηλέμαχο στη ραψωδία π. Η ομολογία αυτή υποδηλώνει την επιζητούμενη σχέση και τρυφερότητα του συγγραφέα με τον πατέρα του, αποτέλεσμα της οποίας είναι το Σεμινάριο, η κρουαζιέρα και το ίδιο το μυθιστόρημα. Στη ραψωδία π συμπίπτουν δύο από τα νήματα της πλοκής της Ὀδύσσειας: η επάνοδος του Οδυσσέα και η επάνοδος του Τηλέμαχου, που σηματοδοτεί τον αναγνωρισμό πατέρα και γιου. Η συζήτηση γίνεται στα μέσα Απριλίου. Στον φοιτητή Τομ αρέσει στη συγκεκριμένη ραψωδία πόσο πολύ μοιάζουν πλέον πατέρας και γιος· ο γιος έχει μεγαλώσει και μπορεί να συγκριθεί με τον πατέρα του. Το σημείο αυτό είναι το πραγματικό τέλος της Τηλεμάχειας (336). Στην Μάντλιν άρεσε το επεισόδιο με τα σκυλιά στη ραψωδία π. Στην αρχή της ραψωδίας ξ επιτέθηκαν στον Οδυσσέα, ενώ όταν φτάνει ο Τηλέμαχος στην αρχή της ραψωδίας π κάνουν χαρές ‒ «μόλις τον είδαν ούτε που γρύλισαν». «Είναι κι αυτό ένα από τα πράγματα που σου υπενθυμίζουν ότι ο Οδυσσέας έχει καταντήσει ξένος στον ίδιο του τον τόπο». Όσο συζητούσαν αυτή τη σκηνή ο συγγραφέας έριχνε ματιές στον πατέρα του, ο οποίος, όπως το περίμενε, δυσφορούσε, καθώς γνώριζαν στην οικογένεια το φόβο του για τα σκυλιά: ένα λυσσασμένο σκυλί τον είχε δαγκώσει, μαθαίνουμε, και είχε χρειαστεί να κάνει εκείνες τις φρικτές ενέσεις με τις τεράστιες βελόνες (337, 358). Ο καθηγητής είχε καλέσει προηγουμένως τους φοιτητές του να σκεφτούν για ποιο λόγο η επανένωση πατέρα και γιου είναι η πρώτη από εκείνες που δομούν το δεύτερο μισό της Ὀδύσσειας. Κανένας δεν απάντησε on line. Και ο συγγραφέας μάς ενημερώνει ότι στην τάξη είχαν παρατηρήσει πολλά πράγματα. Η Μάντλιν παρατήρησε ότι «η συγκίνηση εδώ είναι τόσο αληθινή. Φαίνεται ότι ο Εύμαιος υπήρξε πατρική φιγούρα για τον Τηλέμαχο σ’ όλη του τη ζωή. Μπορεί να πει κανείς ότι αυτός ήταν ο μέντοράς του». Και ο Μπρένταν: «όταν δεν έχεις γνωρίσει καταρχήν ποτέ σου τον πατέρα σου, δεν έχεις τι να αναγνωρίσεις» (344). Ανάλογη σκέψη «μέχρι πυρακτώσεως» είχε εκφράσει ο Μπρένταν και προηγουμένως (167) και επαναλαμβάνεται παρακάτω (351). Η συζήτηση για τη ραψωδία π στο Σεμινάριο άνοιξε το θέμα της αδιαφορίας του πατέρα για τους καλούς τρόπους στο τραπέζι και της εξομολόγησης του συγγραφέα ότι έβρισκε διαρκώς εναλλακτικές του πατέρα, ότι έβρισκε μέντορες, κατά τα φοιτητικά του έτη (347-348), στην οποία έχουμε αναφερθεί στην Τηλεμάχεια (166). Χωρίς όμως ποτέ να του περάσει από το μυαλό ότι αυτό θα μπορούσε να έχει συναισθηματικό αντίκτυπο στον πατέρα του, επειδή ίσως είχε συνηθίσει στην ιδέα ότι ο πατέρας του δεν ήταν πολύ συναισθηματικός με οτιδήποτε (351-352). Η δήλωση αυτή τίθεται σε μία κλίμακα, ένα priamel, που δίδει έμφαση στη φράση. Ωστόσο, απαντώντας στην ερώτηση του συγγραφέα πώς του φάνηκε η ραψωδία π, ο πατέρας παρατήρησε ότι τον εντυπωσίασε ο αυτοέλεγχος του Οδυσσέα στη σκηνή που ο Εύμαιος υποδέχεται τον Τηλέμαχο, ενώ ο Οδυσσέας είναι ακόμη μεταμορφωμένος. Ο πατέρας κοιτώντας αμήχανα το πιάτο του: «Θα πρέπει να ήταν δύσκολο γι’ αυτόν, είπε, να κάθεται και να κοιτάζει την ώρα που ο γιος του κάνει λες και πραγματικός του πατέρας είναι ο άλλος» (352). Είναι βέβαιο πως αυτό είναι ένας υπαινιγμός στους μέντορες του συγγραφέα και στη σχέση του με τον πατέρα του. Την επόμενη εβδομάδα, στα τέλη Απριλίου, συζήτησαν «μια από τις σπουδαιότερες κορυφώσεις της Οδύσσειας ‒ τη σκηνή της ραψωδίας τ, όπου η πιστή ηλικιωμένη τροφός, η Ευρύκλεια, καταλαβαίνει ότι ο ζητιάνος είναι στην πραγματικότητα ο Οδυσσέας, βλέποντας τη χαρακτηριστική ουλή στο πόδι του ενώ τον έπλενε» (361). Η κυκλική σύνθεση είναι μια κομψή λύση για την τεχνική δυσκολία που αντιμετωπίζει «όποιος θέλει να συνυφάνει χωρίς ορατές ραφές το μακρινό παρελθόν σε μια αφήγηση του παρόντος» (365, πβ. 129, 372, 292). «Η μεγάλη ειρωνεία της ραψωδίας υ είναι ότι η ουλή που χαρακτηρίζει με τόσο αξέχαστο τρόπο τον Οδυσσέα, η ουλή που αποδεικνύει το ποιος είναι, αποτελεί το ορατό σύμβολο μιας νεανικής πράξης που δε συνάδει με την κανονική συμπεριφορά του ως ενηλίκου ‒ με την υπερβάλλουσα επιφυλακτικότητα» (371-372), και τον υπέρτατο έλεγχο των συναισθημάτων του. Αυτός είναι ο λόγος, λέγει ο καθηγητής συγγραφέας, που η κυκλική σύνθεση είναι κρίσιμης σημασίας για την πλοκή (372-373). «Μέσα από την αναδρομή περί της ουλής η Οδύσσεια μιλά και για την εκπαίδευση του πατέρα, όχι μόνο του γιου». Ο καθηγητής στράφηκε τότε προς την πλευρά του πατέρα του και είπε: «Ορίστε! Και οι πατέρες μπορούν κάτι να μάθουν», και όλοι γέλασαν. Ο καθηγητής συγγραφέας αναλύει τη σχέση Οδυσσέα και Τηλέμαχου, και την ίδια στιγμή μιλεί για τον πατέρα του και τον εαυτό του ‒ σε μία εκπληκτική αυτοαναφορά στον εαυτό του ως συγγραφέα. Αυτός είναι ένας αριστοτεχνικός τρόπος να μεταβεί στην επόμενη ενότητα που επιγράφεται «Όλο και κάτι έμαθε στη ζωή του» (373, 380), φράση που προέκυψε σε συζήτηση με τον θείο Χάουαρντ, όταν είχε αποφασίσει να αναζητήσει τους δύο ανθρώπους με τους οποίους ο πατέρας είχε κατά καιρούς ιδιαίτερη στενή σχέση, τον Χάουαρντ και τον Νίνο. Ήθελε να μάθει κάποια πράγματα για το παρελθόν, και κυρίως πράγματα σχετικά με την εκπαίδευση του πατέρα του. Όπως και ο Τηλέμαχος στην Τηλεμάχεια. Ο θείος Χάουαρντ κατέληξε: «Ο πατέρας σου ήταν λαμπρό μυαλό. Ξεκίνησε με λίγα, αλλά έμαθε πολλά» (384). 5. Το πέμπτο κεφάλαιο επιγράφεται Αναγνώρισις με χρονική ένδειξη Μάιος και μότο το εδάφιο για την αναγνώριση από την Ποιητική του Αριστοτέλη (1452a29-33). Η μετάβαση στην ενότητα, καθώς τελειώνει το Σεμινάριο, γίνεται με τον προβληματισμό κάθε δασκάλου για τον αντίκτυπο που μπορεί να έχει στους άλλους (385). «Δεν είχε βρει σε καμία περίπτωση τον τρόπο να τον πείσει για την ομορφιά και τη χρησιμότητα του σπουδαίου αυτού έργου, τον ήρωα του οποίου ο πατέρας του εξακολουθούσε να μη θεωρεί καθόλου ηρωικό» (388). Η αγωνία αυτή είναι αγωνία αποδοχής του γιου από τον πατέρα ‒ τελικά αγωνία για την επιτυχία του μυθιστορήματος. Μάλιστα τη δήλωση αυτή θέτει μέσα σε ένα κλιμακωτό, ένα priamel, που προσδίδει ιδιαίτερη αξιοπιστία και έμφαση στην τελική δήλωση (388-389· πβ. 351, 87-88, 237-238). Τη δεύτερη Παρασκευή του Μαΐου, στην τελευταία συνάντηση του Σεμιναρίου, μίλησαν για την επανένωση του Οδυσσέα με την Πηνελόπη. Μόνο τη φορά αυτή, ο πατέρας γοήτευσε την τάξη, άφησε να φανεί αυτό το άλλο πρόσωπο, που ο συγγραφέας έμελλε να δει πολύ περισσότερο και τόσο απροσδόκητα στην κρουαζιέρα της Ὀδύσσειας (276). Στην αρχή της ραψωδίας ψ, στον αναγνωρισμό του Οδυσσέα από την Πηνελόπη, η επιφυλακτικότητά της στη σκηνή αυτή, που τόσο θυμίζει τον Οδυσσέα, αποτελεί δείκτη της γνήσιας ὁμοφροσύνης του ζευγαριού. Και εδώ λοιπόν είπε ο καθηγητής στους φοιτητές ανακύπτει το ζήτημα της ταυτότητας. «Όταν το έξω, το πρόσωπο και το σώμα, έχει αλλάξει τόσο ώστε να είναι αγνώριστο, τι απομένει; Υπάρχει κάποιο εσωτερικό “εγώ” που επιβιώνει μέσα στον χρόνο;» (399). Η Πηνελόπη δηλώνει ότι θα δοκιμάσει τον άνδρα που ισχυρίζεται πως είναι ο σύζυγός της: «γιατί αν στ’ αλήθεια / είναι ο Οδυσσέας αυτός που γύρισε στο σπίτι, τότε εμείς οι δυο / πιο εύκολα απ’ όλους θα γνωριστούμε· γιατί έχουμε σημάδια εμείς, / μυστικά που μόνο οι δυο μας ξέρουμε» (ψ 107-110, σ. 401-402). Απευθυνόμενη στην Ευρύκλεια, της λέει ‒δοκιμάζοντας τον Οδυσσέα‒ να ετοιμάσει ένα κρεβάτι ‒ όχι οποιοδήποτε κρεβάτι, λέει, αλλά την κλίνη του Οδυσσέα, και διατάσσει την υπηρέτρια να το μεταφέρει στον διάδρομο έξω από την κρεβατοκάμαρα και να το στρώσει για τον ξένο. Εδώ είναι η παγίδα. Και εκείνος εξοργισμένος, φανερώνει ότι η κλίνη, λόγω ενός εντελώς μοναδικού στοιχείου στον σχεδιασμό της, θα ήταν αδύνατο να μετακινηθεί: «Μόνο αν κατέβαινε θεός θα την πήγαινε, αν ήθελε, αλλού» (ψ 185-186). Το σημάδι γίνεται αντιληπτό και αποδεκτό. Ο Τζέι Μέντελσον με τον γιο του Ντάνιελ, περίπου το 1963. Οι φοιτητές ζωντάνεψαν λιγάκι μόλις άρχισαν να συζητούν τη συγκεκριμένη σκηνή. Ο Τόμμυ είπε: Τελικά δηλαδή η ὁμοφροσύνη είναι το μόνο πράγμα που μπορεί να διαπεράσει κάθε μεταμφίεση. Η Νίνα πρόσθεσε: Νομίζω πως όταν ο Οδυσσέας λέει ότι το κρεβάτι είναι αδύνατο να μετακινηθεί, στην πραγματικότητα αναφέρεται στη σταθερή πίστη και την αγάπη του για τη σύζυγό του. Και ο καθηγητής συνοψίζει: Μην ξεχνάτε ότι στο σώμα δεν μπορείς να βασιστείς, η εξωτερική εμφάνιση μπορεί να αλλάξει, ενώ ο εαυτός μας μέσα μας παραμένει. Και ο πατέρας διέκοψε ξαφνικά, και μάλλον φωναχτά: «Ε, να σας πω εγώ γι’ αυτό. Ξέρω εγώ απ’ αυτά τα πράγματα» (404-406). Η φράση αυτή ανάμεσα σε άλλες ήταν μία από τις σταθερές εκφράσεις του πατέρα και λειτουργεί ως αλυσιδωτή σύνθεση στο μυθιστόρημα. Την είχε χρησιμοποιήσει όταν ανέλαβε να διαχειριστεί την ομολογία του γιου του, που ήταν καθισμένος στη γωνία του κρεβατιού, ότι είναι γκέι (407, 300). Και η συγκεκριμένη γωνία του κρεβατιού ήταν το τελευταίο σημείο του σπιτιού όπου κάθισε ο πατέρας μία Παρασκευή του Ιανουαρίου του 2012, όταν έπαθε ενός συγκεκριμένου είδους εγκεφαλική αιμορραγία. «Η μητέρα του, συνέχισε ο πατέρας κουνώντας το κεφάλι με τα μάτια καρφωμένα στο πάτωμα, η μητέρα του ήταν η πιο όμορφη κοπέλα. Όχι ομορφούλα ‒ όμορφη.» (411), φράση που επαναλαμβάνεται με έμφαση (τέσσερις φορές). Είναι περίεργο, συνέχισε, αλλά νομίζω πως αυτό το κομμάτι του ποιήματος είναι πολύ αληθινό. Υπάρχουν κάτι πράγματα που έχεις με τον άλλον, όχι σωματικά ‒ προσωπικά αστεία και αναμνήσεις που έχουν μαζευτεί με τα χρόνια, μικροπράγματα που κανένας άλλος δεν τα ξέρει… Καλά, μερικές φορές είναι και σωματικά». Οι φοιτητές παρέμειναν αμίλητοι. Και ο συγγραφέας κατάλαβε ότι εκείνες τελικά οι μαγικές μεταμορφώσεις στην Οδύσσεια δεν είναι καθόλου μαγικές. «Κάτι συμβαίνει, κάποιος άνθρωπος μιλά με πάθος ή με κύρος… και ξαφνικά βλέπεις τα πάντα αλλιώς· δείχνει κι ο ίδιος ο άνθρωπος αλλιώς» (413). Έτσι και ο πατέρας: «Με μια φευγαλέα επίδειξη τρυφερότητας ενώπιον ενός ακροατηρίου από παιδιά πολύ νεαρά για να καταλάβουν αυτό που συνέβαινε μπροστά τους, είχε κι εκείνος, για μια στιγμή, μεταμορφωθεί» (414). Ο συγγραφέας παραπονείται ότι ο πατέρας δεν λέει ποτέ στη μητέρα του αυτά τα πράγματα (411). Όταν της διηγήθηκε το περιστατικό, ένα χρόνο μετά, εκείνη είπε έκπληκτη: «Είπε πως ήμουν όμορφη;» (414). Και στο σύντομο διάστημα βελτίωσης της υγείας του στο Νοσοκομείο, το πρώτο πράγμα που είπε όταν του έβγαλαν τον αναπνευστήρα ήταν: «Πού είναι η μητέρα; Είναι καλά;» (473). Το σχόλιο ενός από τους αδελφούς του συγγραφέα ήταν: «Πραγματικά την αγαπάει». Με τη συνομιλία με τη μητέρα του ο συγγραφέας μεταβαίνει στη συνάντηση με τον Νίνο, έναν από τους στενούς φίλους του πατέρα, την οποία έχει προαναγγείλει με την τεχνική της αλυσιδωτής σύνθεσης (373), για να μάθει σχετικά με την εκπαίδευση του πατέρα του. Κάποια στιγμή που η συζήτηση ξεστράτισε από τις αναμνήσεις του Νίνο, η σύζυγός του Μπάρμπαρα (η όμορφη Ελληνίδα γυναίκα του Αϊρίν είχει φύγει από καιρό) μίλησε για πρώτη φορά και είπε: «Τώρα κατάλαβα τι κάνεις. Κατάλαβα γιατί ρωτάς πράγματα τον θείο σου. Κατάλαβα γιατί είσαι εδώ!... Κάνεις ό,τι έκανε και ο Τηλέμαχος» (433). Πράγματι ο συγγραφέας κάνει ό,τι έκανε και ο Τηλέμαχος στην Τηλεμάχεια, ή ό ίδιος ο Οδυσσέας στην τελευταία σκηνή αναγνώρισης με τον πατέρα του, κάνει δηλαδή διπλή αυτοαναφορά. Ο συγγραφέας δηλώνει πως τώρα “αναγνωρίζει” τον πατέρα του, και κατά συνέπεια εκπαιδεύεται και ωριμάζει και ο ίδιος και γίνεται αποδεκτός από τον πατέρα του. Οι άνδρες διαπρέπουν στη μάχη, αλλά στο Σεμινάριο και στο μυθιστόρημα ο καθηγητής αποδεικνύεται μύθων τε ῥητῆρ’ ἔμεναι (Ἰλ. 9.441, 443, πβ. σ. 263). «Η τελευταία σκηνή αναγνώρισης λαμβάνει χώρα στην τελευταία ραψωδία, τη ραψωδία ω. Ο Οδυσσέας πάει να βρει τον πατέρα του στην εξοχή, όπου ο γέροντας έχει αυτοεξοριστεί. Ο γιος σε αναζήτηση του πατέρα του. Έτσι ξεκινάει η Οδύσσεια και έτσι κλείνει επίσης» (433). Έτσι κλείνει και το μυθιστόρημα. Ο Οδυσσέας πιστός στη φύση του δοκιμάζει τον Λαέρτη, αλλά το θέμα του θλιμμένου πατέρα τον συγκλονίζει, έτσι «εγκαταλείπει το τελευταίο από τα πολλά του ψέματα και, αφού ανακοινώσει στον πατέρα του την πραγματική του ταυτότητα, επιτέλους τον σφίγγει στην αγκαλιά του». Λίγο αργότερα τελειώνει και το ποίημα. Ο Λαέρτης, ο Οδυσσέας και ο Τηλέμαχος αντιμετωπίζουν με επιτυχία τους πατέρες των φονευθέντων μνηστήρων που ζητούν εκδίκηση για τον θάνατο των γιων τους. Καθώς προχωρούν για να δώσουν τη μάχη ο Λαέρτης λέει: «Τι μέρα αυτή για μένα να βλέπω γιο και εγγονό ν’ ανταγωνίζονται στη γενναιότητα» (ω 514-515). Ο στίχος που επαναλαμβάνεται στο τελευταίο κεφάλαιο, όταν η υγεία του πατέρα είχε για λίγο βελτιωθεί και τσακωνόταν με τους γιους του συγγραφέα, που ήταν παρών, για μια απόφαση του διαιτητή σε έναν αγώνα (474). Στην τελευταία ενότητα του κεφαλαίου γίνεται αποτίμηση της συμμετοχής του πατέρα στο Σεμινάριο και πώς φάνηκε στους φοιτητές, στη συζήτηση που είχε με την καθηγήτριά του Φρόμα (437-441), η οποία δυο-τρεις μέρες μετά το Σεμινάριο τον είχε προτρέψει να λάβει μέρος στην κρουαζιέρα, όπως έχουμε μάθει από το προοίμιο. Έτσι όλο το μυθιστόρημα εν είδει κύκλου περιβάλλεται από την είδηση για την κρουαζιέρα. Με την τεχνική της αλυσιδωτής σύνθεσης κλείνει επίσης ο προβληματισμός του καθηγητή συγγραφέα στην Τηλεμάχεια (203) αν ο πατέρας του ήξερε καθόλου τα ονόματα των φοιτητών και αν κάνει την παραμικρή προσπάθεια να τους γνωρίσει, που συνεχίστηκε με τη συμφωνία τους στα διάφορα σχόλια και στην επιδίωξη της Μάντλιν να μιλήσει μαζί του (230-231, 255, 334-336). Κάνει επίσης ορισμένες παρατηρήσεις (αυστηρές θα έλεγα) αυτοκριτικής (441-443). Πάντως, η ενότητα κλείνει με το μήνυμα της Τρίσας που περιγράφει τον αντίκτυπο «που οι όπου γης δάσκαλοι ανέκαθεν ήλπιζαν να έχουν στους μαθητές τους: Ήταν απίστευτος άνθρωπος και υπέροχη παρουσία σε κάθε μάθημα. Η κουβέντα μαζί του ήταν απόλαυση. Θα διαβάζω πάντα την Οδύσσεια έχοντας εκείνον κατά νου». Η Τρίσα ακολούθησε κλασική κατεύθυνση και διακρίθηκε στο τελευταίο έτος με μία «μέχρι πυρακτώσεως» λαμπρή πτυχιακή εργασία με θέμα τις σπηλιές στον Όμηρο και στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Το σχόλιο είναι έπαινος του πατέρα, αλλά είναι μία έμμεση αυτοαναφορά για τον συγγραφέα, και απάντηση στην αγωνία αποδοχής, με την οποία αρχίζει το κεφάλαιο (387). 6. Το τελευταίο κεφάλαιο επιγράφεται Σῆμα με χρονική ένδειξη 6 Απριλίου 2012, και μότο τα τελευταία λόγια του Οδυσσέα στην σκηνή της αναγνώρισης όταν περιέγραφε το μοναδικό γνώρισμα του κρεβατιού στην κατασκευή του να μην μπορεί να μετακινηθεί: «Αυτό είναι το σημάδι μας που σου φανερώνω. Μόνο που δε γνωρίζω, φοβερή γυναίκα, αν παραμένει ριζωμένη η κλίνη μας ή μήπως άλλος αλλού την έστησε...» (ψ 202-204), ειρωνική απάντηση του Οδυσσέα στην δοκιμή που τον υπέβαλε η Πηνελόπη. Ο καθηγητής ερμηνεύει ως φιλόλογος τη λέξη σῆμα στην αρχαία ελληνική γραμματεία και ειδικότερα στην Ὀδύσσεια. Σῆμα σημαίνει σημείο, σημάδι, όπως στην αγγλική semiotics (που αναφέρεται στη μελέτη σημείων και συμβόλων), και τάφος. Μετά την εισαγωγή αυτή ο συγγραφέας μεταβαίνει απότομα στην επόμενη ενότητα (455). Ο πατέρας έπαθε το εγκεφαλικό στις 19 Ιανουαρίου, δύο μήνες μετά το πέσιμο στο χώρο στάθμευσης ενός σουπερμάρκετ στην Καλιφόρνια, την εορτή των Ευχαριστιών (458). Μέχρι την Πρωτοχρονιά είχε ήδη αναρρώσει σχεδόν τελείως από το ράγισμα στη λεκάνη που του προκάλεσε η πτώση, αλλά ένας μικρός θρόμβος δημιουργήθηκε στο πόδι μετά τις γιορτές, και, προκειμένου να προληφθεί η δημιουργία άλλου θρόμβου, οι γιατροί τού έδωσαν αντιπηκτικά, και αυτά ήταν που προκάλεσαν το εγκεφαλικό. Η πτώση του πατέρα λέγεται στο προοίμιο (27) και επαναλαμβάνεται τώρα στην φυσική της χρονική θέση. Το σχόλιο του συγγραφέα για την μητέρα του όταν επιμελώς κατέγραφε την εξέλιξη της υγείας του πατέρα «Είναι κόρη του πατέρα της. Όλα πρέπει να είναι ιστορία» (461), για τον οποίο γνωρίζουμε ήδη στο προοίμιο (40) ότι «ήταν πολυλογάς και αστείος, μέγας παραμυθάς και γαλίφης», μπορεί να ακουστεί ως αυτοαναφορά στην ικανότητα του συγγραφέα να γράφει λογοτεχνία. Και ανακαλεί το άλλο ζευγάρι Αυτόλυκος-Οδυσσέας, και την ικανότητα του Οδυσσέα να διηγείται. Έπειτα η κατάσταση επιδεινώθηκε. Μόνος με τον πατέρα ο συγγραφέας τρεις φορές σε διαφορετική στιγμή είπε «μπαμπά», χωρίς ανταπόκριση. Τότε θυμήθηκε την έντονη παρατήρησή του «μην κάνεις σαν λουλού!», το σχόλιό του στο μυθοπλαστικό πόνημα του συγγραφέα όταν ήταν γύρω στα δεκαπέντε «είναι πολύ όμορφο, Νταν», και το σχόλιο μετά την ομιλία για την Ιθάκη του Καβάφη «Ωραία τα είπες, Νταν» (467-468, πβ. 207-208). Θυμάται τα λόγια των Ελλήνων, όπως λέει, ότι λίγοι μόνο γιοι είναι αντάξιοι του πατέρα τους, οι περισσότεροι υστερούν (β 276-277, σ. 468, πβ. σ. 154, 383), κεντρικό νήμα της πλοκής του μυθιστορήματος. Αυτό δεν είναι θέμα αξίας, είναι θέμα γνώσης, και τότε φαίνεται να βρίσκει την απάντηση στην ερώτηση που δεν έκανε στους φοιτητές στην τελευταία σκηνή αναγνώρισης του Οδυσσέα με τον Λαέρτη «γιατί το μόνο αδιανόητο ψέμα είναι εκείνο που θα έλεγε ένας γιος στον πατέρα του»: «Ο πατέρας ξέρει τον γιο του ολοκληρωτικά, αλλά ο γιος ποτέ δεν μπορεί να ξέρει τον πατέρα» (469, 437). Στο σύντομο διάστημα βελτίωσης της υγείας του πατέρα, όταν ο συγγραφέας τού διάβασε το άρθρο που είχε γράψει για την κρουαζιέρα, σήκωσε τα μάτια κουνώντας το κεφάλι και είπε: «Έτσι ακριβώς ήταν» (476). Αλλά και τότε δήλωσε: «Αλλά εξακολουθώ να πιστεύω πως δεν ήταν και πολύ ήρωας ο Οδυσσέας!». Όλες αυτές είναι στιγμές που ικανοποιούν την ανάγκη αποδοχής και αναγνώρισης του γιου. Την ώρα όμως που οι γιατροί και η οικογένεια συζητούσαν να δώσουν τέλος στη ζωή του Τζέι Μέντελσον, η νοσοκόμα τους ενημέρωσε ότι ο κύριος Μέντελσον ξύπνησε: «Να περιμένεις το απροσδόκητο» (471) είναι το σχόλιο του συγγραφέα. Μια ιδέα που με την τεχνική της κυκλικής σύνθεσης επαναλαμβάνεται μετά το προοίμιο (23-24). Έπειτα μετακινήθηκε στο κέντρο αποκατάστασης. Όλοι ήξεραν την άποψη του πατέρα για τα κέντρα φροντίδας ηλικιωμένων: «Βγάλτε απλώς την πρίζα και πηγαίντε για μπίιιρες!», που λέγεται πολλές φορές από τον ίδιο ή τον συγγραφέα (284, 464, 470, 476, πβ. 204). Είναι ειρωνεία ότι δεν μπορούσε να βάλει την πρίζα στο iPad (410, 455) όταν έπαθε το εγκεφαλικό. Η τελευταία λέξη που είπε άναρθρα ήταν «πόρτα» κτυπώντας άτονα το χέρι στο κρεβάτι. «Όχι μπαμπά, κρεβάτι είναι» τον διόρθωσε ο συγγραφέας, και το βλέμμα του συνάντησε τη ματιά της Τζίννυ, της γυναίκας του Άντριου, και οι δύο σκεφτόντουσαν ότι τα έχει χαμένα. Όταν όμως πήγε στο σπίτι και πέταξε την τσάντα στο κρεβάτι όπου κοιμόταν ο πατέρας την προηγούμενη άνοιξη, ο συγγραφέας είπε φωναχτά: «Θεέ μου. Πόρτα, είχε πει». Το πρωί χτύπησε το τηλέφωνο, ήταν 6 Απριλίου 7:14. Ήταν η Τζίννυ και είπε: «Ο πατέρας σου». Αυτό ήταν το κρεβάτι με το χαριτωμένο μυστικό που ήταν αδύνατο να το ανακαλύψεις εκτός αν σήκωνες το στρώμα και έβλεπες από κάτω τα πάνελ της πόρτας στο οποίο κοιμόταν ο Ντάνιελ κατά την παιδική του ηλικία και ο πατέρας κατά τη διάρκεια του Σεμιναρίου την προηγουμένη του μαθήματος στο σπίτι του καθηγητή. Με την τεχνική της αλυσιδωτής σύνθεσης αναφέρεται στο προοίμιο δύο φορές και στην Τηλεμάχεια (19, 77, 155-156), αλλά λειτουργεί ως σημάδι αναγνώρισης αντίστοιχο προς το κρεβάτι του Οδυσσέα και της Πηνελόπης στην Αναγνώριση. Σῆμα επιγράφεται ο θάνατος του πατέρα. Μεταφέρει επομένως εκτός από την έννοια τάφος, τα σημάδια αναγνώρισης μεταξύ πατέρα και γιου. Η Μια Οδύσσεια του Μέντελσον εντάσσεται στη σειρά Οδυσσέας του Τζαίημς Τζόυς και Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη, και επεκτείνει τα ποιήματα του Τέννυσον και του Καβάφη. Δεν έχει όμως καμία σχέση μήτε ως προς την ελάχιστη δράση και την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου του πρώτου, μήτε ως προς την ηρωική συνέχεια του Ομηρικού Οδυσσέα εμπλουτισμένη με την αγωνία του συγγραφέα του δεύτερου. Το μυθιστόρημα προσλαμβάνει τον Οδυσσέα όπως περιγράφεται στην Ὀδύσσεια και όπως αφηγείται τις περιπέτειές του ο Όμηρος. Η ύλη του μυθιστορήματος προέρχεται από το περιεχόμενο και την ερμηνεία της Ὀδύσσειας, από τη ζωή και τις εμπειρίες του πατέρα του συγγραφέα και των φοιτητών του Σεμιναρίου, και από την εμπειρία της κρουαζιέρας «Στα ίχνη της Οδύσσειας», τόσο από τους ανθρώπους που πηγαίνουν σε μία κρουαζιέρα με θέμα την Ὀδύσσεια όσο και από τους τόπους που επισκέπτονται. Οι μεταβάσεις από την Ὀδύσσεια στην κρουαζιέρα ή την ζωή, και αντιστρόφως, γίνονται με φυσικότητα, ενίοτε με αριστοτεχνικό τρόπο, «με στροφές και με κύκλους». Η τεχνική της αλυσιδωτής ή κυκλικής σύνθεσης ενώνει όχι μόνο θέματα αλλά ολόκληρη την πλοκή του μυθιστορήματος. Η Μια Οδύσσεια εν τέλει είναι η πιστότερη σπουδή πρόσληψης της Ομηρικής Ὀδύσσειας στη σύγχρονη λογοτεχνία. Ο πατέρας και οι φοιτητές δεν αποδέχονται εύκολα πως ο Τηλέμαχος εκπαιδεύεται, το μόνο που κάνει είναι να ακολουθεί εντολές, ούτε πως ο Οδυσσέας είναι τόσο σπουδαίος ήρωας, όλο τον βοηθάνε οι θεοί. Το ποίημα υπάρχει επειδή οι θεοί συνέχεια τον βοηθάνε. Καθώς επίσης ότι ο ήρωας κλαίει, κάτι που δεν είναι καθόλου ηρωικό. Ο πατέρας ειδικότερα διαμαρτύρεται: «Τι θέλει και καυχιέται για τους δόλους του; Αν οι ιστορίες του δείχνουν πως είναι τόσο ξύπνιος και εύστροφος, τότε καλύτερα απλώς να τις έλεγε και να άφηνε τις ιστορίες να το αποδείξουν» (255-256). Δυσκολεύονται να αποδεχτούν ότι πρόκειται για άλλο πολιτισμό, ότι δεν τον βοηθούν κατά λέξη οι θεοί, αλλά είναι ο τρόπος να δηλώσει ο αρχαϊκός Έλληνας τη σχέση του μαζί τους, και ότι ο Οδυσσέας δεν καυχιέται, αλλά διακηρύσσει την ύπαρξή του. Αντίθετα, τόσο οι φοιτητές όσο και ο πατέρας ενθουσιάζονται με την ομοφροσύνη, τόσο με τη Ναυσικά όσο και με την Πηνελόπη, αλλά και μεταξύ του πατέρα του συγγραφέα και της μητέρας του. Ο συγγραφέας στη δική του Οδύσσεια εστιάζει περισσότερο ασφαλώς στη σχέση πατέρα και γιου. Από την άποψη αυτή τα λόγια της Αθηνάς στον Τηλέμαχο «λίγοι είναι οι γιοι που φτάνουν τον πατέρα τους σε αξία· οι πιο πολλοί υστερούν, ελάχιστοι υπερβαίνουν», διατρέχουν όλο το μυθιστόρημα και εκφράζουν περισσότερο από κάθε άλλο τη σχέση αυτή. Ο συγγραφέας επιζητεί διαρκώς την αποδοχή του πατέρα του. Ο πατέρας αποδέχεται το γιο όταν άρχισε διαβάζει στα σοβαρά τους κλασικούς. Η τάση του νεαρού Ντάνιελ να βρίσκει διαρκώς εναλλακτικές του πατέρα μου, να βρίσκει μέντορες, έφερνε τον πατέρα στη θέση του Οδυσσέα μεταμορφωμένου στη σκηνή υποδοχής του Τηλεμάχου από τον Εύμαιο. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί αριστοτεχνικά από την Ὀδύσσεια την τεχνική της αλυσιδωτής ή κυκλικής σύνθεσης, αλλά και της αφήγησης, η οποία τη στιγμή που φτάνει στο μέσο της πλοκής, πραγματοποιεί μια τεράστια στροφή τριακοσίων εξήντα μοιρών επιστρέφοντας εκεί από όπου ξεκίνησε, κάνοντας κύκλους, ή «με τον επ’ άπειρον απομακρυνόμενο ορίζοντα», και τη «λαμπρή ιδέα» επινόησης των Ἀπολόγων. Η αυτοαναφορικότητα εμφανίζεται συχνή και πολύτροπη. [1] Ως προς το τεχνικό αλλά και ουσιαστικό πρόβλημα της απόδοσης των αρχαίων κειμένων στα νέα ελληνικά, η μεταφράστρια έπραξε αυτό που ήταν ορθό: επέλεξε να μεταφράσει τα αρχαία κείμενα (με ρυθμό) πατώντας από τη μια στις καθιερωμένες ελληνικές μεταφράσεις και από την άλλη στις αγγλικές του Μέντελσον. [2] Ο συγγραφέας στην πραγματική του ζωή είναι διακεκριμένος καθηγητής κλασικής φιλολογίας στο Bard College και λογοτέχνης στις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και μεταφραστής του Καβάφη. O Τζέι Μέντελσον ήταν συνταξιούχος καθηγητής μαθηματικών. [3] Πβ. M.M. Willcock, “Some Aspects of the Gods in the Iliad”, BICS 17 (1977), 41–53.

Ανιχνεύοντας μια Οδύσσεια

Σύνδεση