Η «discipline»

(Το δεύτερο κεφάλαιο από το έργο του Τσβάιχ «Καστελιόν κατά Καλβίνου», υπό έκδοση από την Athens Review of Books) Από τη στιγμή που ο λιπόσαρκος και σκληρός άνδρας με το μαύρο ράσο διαβαίνει την πύλη του Κορναβέν ξεκινά ένα από τα πλέον αξιοσημείωτα πειράματα όλων των εποχών: ένα κράτος που αναπνέει με αμέτρητα ζωτικά κύτταρα μετατρέπεται σε έναν μονολιθικό, άκαμπτο μηχανισμό, ένας λαός με πλούσια ποικιλία αισθημάτων και σκέψεων σε ένα και μοναδικό σύστημα· πρόκειται για την πρώτη απόπειρα μιας απόλυτης ισοπέδωσης ενός ολόκληρου λαού, η οποία επιχειρείται εδώ, στην καρδιά της Ευρώπης, στο όνομα μιας ιδέας. Με δαιμονική σοβαρότητα, με τρομακτική στη μεθοδικότητά της προβλεπτικότητα ο Καλβίνος θέτει σε λειτουργία το αλαζονικό σχέδιό του να δημιουργήσει στη Γενεύη το πρώτο κράτος του Θεού επί της γης: μια κοινότητα απαλλαγμένη από τη γήινη ποταπότητα, από τη διαφθορά, την αταξία, την ύβρη και την αμαρτία, μια νέα Ιερουσαλήμ, από την οποία θα πηγάζει η σωτηρία όλης της ανθρωπότητας – αυτή η μία και μοναδική ιδέα διακατέχει από τώρα και στο εξής την ύπαρξή του, και πάλι η ύπαρξή του συνοψίζεται αποκλειστικά στην υπηρέτηση αυτής της ιδέας. Με φοβερή αυστηρότητα και ιερή τιμιότητα ο αδιάλλακτος αυτός ιδεολόγος αφοσιώνεται ολοκληρωτικά στη μεγαλειώδη ουτοπία του, και ούτε στιγμή κατά τη διάρκεια της εικοσιπεντάχρονης πνευματικής δικτατορίας του δεν αμφιβάλλει για το ότι ευεργετεί κανείς τους ανθρώπους με το να τους αφαιρεί ωμά κάθε ατομική ελευθερία. Γιατί με όλες τις επιταγές και τις απάνθρωπες αξιώσεις του ο ευσεβής αυτός δεσπότης θεωρεί ότι δεν ζητά από τους ανθρώπους τίποτα άλλο πέρα από το να ζουν σωστά, σύμφωνα δηλαδή με τη θέληση και τις εντολές του Κυρίου. Και μπορεί αυτό να ακούγεται πραγματικά απλό και αδιαμφισβήτητο. Πώς όμως μπορεί να διαγνώσει κανείς αυτό το θεϊκό θέλημα; Και πού μπορεί να βρει διατυπωμένες τις εντολές του Θεού; Στο Ευαγγέλιο, απαντά ο Καλβίνος, και μόνο στο Ευαγγέλιο. Εκεί αναπνέουν και ζουν σε αιωνίως ζωντανή καταγραφή η βούληση και ο λόγος του Θεού. Ρητά διατύπωσε ο Θεός την παράδοση σε λέξεις και λόγο, για να είναι οι εντολές του ευδιάκριτες, ώστε οι άνθρωποι να τις ενστερνίζονται και να τις εκτελούν. Αυτό το Ευαγγέλιο υπήρχε πριν από την Εκκλησία και βρίσκεται πάνω από αυτήν. Καμία άλλη αλήθεια δεν υπάρχει πέρα και έξω από τη Γραφή («en dehors et au delà»). Κατά συνέπεια ο λόγος της Βίβλου, ο Λόγος του Θεού[1], πρέπει να ισχύει σε ένα πραγματικά χριστιανικό κράτος ως το μοναδικό αξίωμα της ηθικής, της σκέψης, της πίστης, του δικαίου και της ζωής γενικά, καθώς η Αγία Γραφή αποτελεί το βιβλίο όλης της σοφίας, της δικαιοσύνης και της αλήθειας. Για τον Καλβίνο η Βίβλος βρίσκεται στην αρχή και στο τέλος των πάντων, κάθε απόφαση για οποιοδήποτε θέμα είναι βασισμένη στον γραπτό της λόγο. Με την θέση του γραπτού κειμένου ως υπέρτατης βαθμίδας αποτίμησης κάθε επίγειας συμπεριφοράς, ο Καλβίνος μοιάζει απλώς να επαναλαμβάνει στην ουσία το γνωστό πρωταρχικό αίτημα της Μεταρρύθμισης. Στην πραγματικότητα όμως κάνει ένα τεράστιο βήμα πάνω και πέρα από τη Μεταρρύθμιση, ολοκληρωτικά μάλιστα απομακρυνόμενος από τις αρχές της. Γιατί η Μεταρρύθμιση είχε ξεκινήσει ως ένα ψυχο-θρησκευτικό κίνημα ελευθερίας, στόχος της ήταν να βάλει ελεύθερα το Ευαγγέλιο στα χέρια κάθε ανθρώπου· αντί του Πάπα της Ρώμης και των Συνόδων, η ίδια η ατομική πεποίθηση θα έπρεπε να διαμορφώνει τη χριστιανική της πίστη. Αυτήν όμως την «ελευθερία του Χριστιανού» που κήρυσσε ο Λούθηρος την αφαιρεί και πάλι από τους ανθρώπους ο Καλβίνος ανενδοίαστα, όπως αφαιρεί και κάθε άλλη μορφή πνευματικής ελευθερίας. Σε αυτόν προσωπικά είναι ξεκάθαρο το νόημα του Λόγου του Κυρίου, κατά συνέπεια κι ο ίδιος απαιτεί με τρόπο δικτατορικό να μπει ένα τέλος σε όλες τις υπόλοιπες ερμηνείες και αναλύσεις της θείας διδασκαλίας. Ακλόνητος, σαν τους πέτρινους πυλώνες που στηρίζουν καθεδρικούς ναούς, πρέπει να είναι ο βιβλικός λόγος, ώστε να μην ταλαντευθεί ούτε στιγμή η Εκκλησία. Ο Θείος Λόγος δεν πρέπει να επιδρά και να μεταβάλλεται στο μέλλον ως λόγος σπερματικός, ως αλήθεια που αιωνίως πλάθεται και αναπλάθεται, αλλά να ισχύει διά παντός, αποκρυσταλλωμένος στην ερμηνεία που έχει καθορίσει ο Καλβίνος. Με τις δεσποτικές αυτές αξιώσεις του Καλβίνου δημιουργείται στη θέση της παλιάς παπικής ορθοδοξίας μια νέα, μια ορθοδοξία προτεσταντική, και όχι άδικα η καινούργια αυτή μορφή δογματικής δικτατορίας ονομάστηκε «Βιβλοκρατία». Γιατί ένα και μοναδικό βιβλίο αποτελεί τώρα τη διοικητική και δικαστική εξουσία στη Γενεύη, ο Θεός είναι ο νομοθέτης, και ο κήρυκάς του είναι ο μοναδικός επιφορτισμένος με την ερμηνεία του νόμου του. Είναι ο «Κριτής» με την έννοια της μωσαϊκής Βίβλου, η εξουσία του στέκει ακαταμάχητη πάνω από βασιλείς και λαό. Η ερμηνεία της Βίβλου από το Κονσιστόριο (Consistorium) ορίζει τώρα, αντί του Συμβουλίου και του αστικού δικαίου, αποκλειστικά τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται, και αλίμονο σε κείνον που θα τολμήσει να αντιταχθεί, έστω και σε μια μικρολεπτομέρεια, στον καταναγκασμό αυτόν! Όποιος εξεγείρεται κατά της δικτατορίας των ιεροκηρύκων δικάζεται τώρα ως στασιαστής κατά του Θεού, και πριν περάσει πολύς καιρός κάθε σχόλιο για την Αγία Γραφή θα γράφεται με αίμα. Ένα δογματικό απολυταρχικό καθεστώς που αποτελεί συνέχεια ενός φιλελεύθερου κινήματος είναι πάντα σκληρότερο και αυστηρότερο προς την ιδέα της ελευθερίας από ό,τι ένα καθεστώς κληρονομικό. Αυτοί που χρωστούν την εξουσία τους σε μια επανάσταση γίνονται πάντα οι θερμότεροι πολέμιοι κάθε νεωτερισμού. Κάθε δικτατορία έχει στη βάση της μια ιδέα. Η κάθε ιδέα όμως αποκτά μορφή και χρώμα από τον άνθρωπο που την εφαρμόζει στην πράξη. Ως εκ τούτου η διδασκαλία του Καλβίνου ως πνευματικό δημιούργημα αναπόδραστα θα μοιάσει φυσιογνωμικά στον δημιουργό της. Δεν έχει λοιπόν κανείς παρά να κοιτάξει το πρόσωπό του για να προβλέψει με βεβαιότητα ότι το θεωρητικό του έργο θα είναι σκληρότερο, στρυφνότερο, θα είναι πιο άσπλαχνο από ό,τι υπήρξε ποτέ οποιαδήποτε ερμηνευτική προσέγγιση της χριστιανικής διδασκαλίας. Το πρόσωπο του Καλβίνου μοιάζει με τοπίο από μυτερά βράχια, που στη βουβή ερημιά του μπορεί να εμπεριέχει τον Θεό, τίποτα όμως το ανθρώπινο. Το κάθε τι που κάνει τη ζωή γόνιμη, μεστή, εύθυμη, ανθηρή, ζεστή και αισθησιακή, λείπει από αυτό το στερημένο κάθε καλοσύνης και χαράς, αυτό το χωρίς ηλικία ασκητικό πρόσωπο. Τα πάντα είναι σκληρά και κακόμορφα, γωνιώδη και δυσαρμονικά σε αυτό το σκυθρωπό μακρουλό οβάλ πρόσωπο: το στενό και αυστηρό μέτωπο, κάτω από το οποίο δύο βαθιά και ξαγρυπνισμένα μάτια τρεμοφέγγουν σαν πυρακτωμένα κάρβουνα, η κοφτερή, γαμψή μύτη, κυριαρχικά θρονιασμένη ανάμεσα σε πεσμένα μάγουλα, το στενό, σαν κομμένο με μαχαίρι στόμα, που ζήτημα είναι αν το είδε ποτέ κανείς να χαμογελά. Άτονη, θαμπή και μαραμένη η σταχτόχρωμη επιδερμίδα, λες και κάποια κρυφή αρρώστια έχει ρουφήξει σαν βαμπίρ το αίμα από τα μάγουλα, που μόνο τις σύντομες εκείνες στιγμές μοιάζουν να ζωντανεύουν, τότε που η οργή απλώνει πάνω τους πυρετικές κηλίδες. Μάταια προσπαθεί η μακριά γενειάδα του προφήτη (την οποία αφήνουν υπάκουα και όλοι οι μαθητές και οι οπαδοί του) να προσδώσει μια εικόνα αρρενωπότητας σε αυτό το λυμφατικό πρόσωπο. Ακόμη όμως κι η γενειάδα αυτή δεν διαθέτει τίποτα από τη βιβλική εκείνη πληθωρικότητα και μεγαλοπρέπεια, την οποία θέλει να μιμηθεί· λεπτές και αδύναμες τούφες φυτρώνουν απ’ τα μάγουλά του, σαν χαμόκλαδα μέσα από έδαφος βραχώδες. Ένας πυρωμένος, ένας πυρπολημένος από το ίδιο του το πνεύμα φανατικός – αυτή την εντύπωση δίνει ο Καλβίνος στους πίνακες που τον απεικονίζουν. Και σχεδόν νιώθει κανείς συμπόνια γι’ αυτόν τον καταπονημένο, τον τσακισμένο από τον ίδιο του τον ζήλο άνθρωπο. Κοιτάζοντας όμως χαμηλότερα, παγώνει κανείς στη θέα των χεριών του, των χεριών ενός άπληστου ανθρώπου, αποστεωμένων και άχρωμων, που σαν τα γαμψά νύχια αρπακτικού κάνουν δικό τους αυτό που θέλουν. Είναι αδιανόητο να έχουν ποτέ κρατήσει τρυφερά αυτά τα άκαρδα δάχτυλα ένα λουλούδι, να έχουν χαϊδέψει το ζεστό κορμί μιας γυναίκας, να έχουν αγγίξει εγκάρδια και εύθυμα κάποιον φίλο. Είναι τα χέρια ενός ανθρώπου αδυσώπητου, τέτοια που από μόνα τους φανερώνουν τη θηριώδη δύναμη της επιβολής και της κατοχής, αυτής που πήγαζε από τον Καλβίνο σε όλη του τη ζωή. Πόσο σκοτεινή και άχαρη, πόσο μοναχική και απωθητική η μορφή του Καλβίνου! Θα ήταν πραγματικά αδιανόητο να θέλει να έχει κανείς κρεμασμένο το πορτρέτο αυτού του αδυσώπητου και δεσποτικού ανθρώπου στον τοίχο του δωματίου του: η ανάσα θα έβγαινε παγωμένη από το στόμα του, αν αισθανόταν μόνιμα το άγρυπνα εξεταστικό βλέμμα αυτού του απεχθέστερου όλων των ανθρώπων πάνω σε κάθε τι που κάνει καθημερινά. Ο Θουρμπαράν[2] θα μπορούσε κάλλιστα να τον έχει ζωγραφίσει, αποτυπώνοντας στη μορφή του εκείνον τον χαρακτηριστικά ισπανικό φανατισμό, που τόσο εύγλωττα έχει αποδώσει στα πορτρέτα των ασκητών και των αναχωρητών του, σκοτεινών μέσα σε σκοτάδι, αποκομμένων από τον κόσμο μέσα στις σπηλιές τους, μπροστά τους η ανοιχτή Βίβλος, πάντα η Βίβλος, το πολύ πολύ και μια νεκροκεφαλή ή ένας σταυρός, ως τα μοναδικά σύμβολα πνευματικής και θρησκευτικής ζωής. Τριγύρω τους μια κρύα και μαύρη, μια απροσπέλαστη μοναξιά. Γιατί αυτή η ατμόσφαιρα παγερής απομόνωσης περιέβαλλε ανέκαθεν τον Καλβίνο. Από μικρό παιδί ντύνεται πάντα στα ίδια άσπλαχνα μαύρα. Μαύρος ο σκούφος πάνω απ’ το κοντό μέτωπο, μισός κουκούλα μοναχού, μισός κράνος πεζικάριου, μαύρος ο φαρδύς και μακρύς ως τα παπούτσια μανδύας – η τήβεννος του δικαστή, του ταγμένου αδιάκοπα να τιμωρεί τους ανθρώπους, το ένδυμα του γιατρού, του ταγμένου αιώνια να γιατρεύει τα αμαρτήματα και τις πληγές τους. Μαύρος, πάντα μαύρος, πάντα στο χρώμα της σοβαρότητας, του θανάτου και της αναλγησίας. Είναι ζήτημα αν εμφανίστηκε ποτέ ο Καλβίνος με περιβολή άλλη από εκείνη που τον παρουσίαζε ως σύμβολο του αξιώματός του, καθότι μόνο ως υπηρέτη του Θεού, μόνο με την περιβολή του καθήκοντος ήθελε να τον βλέπουν και να τον φοβούνται· και όχι σαν αδελφό, και να τον αγαπούν. Όμως δεν ήταν μόνο με τον κόσμο σκληρός· το ίδιο ήταν και με τον εαυτό του. Σε όλη του τη ζωή τήρησε αυστηρή αυτοπειθαρχία, παρέχοντας στο σώμα το ελάχιστο σε τροφή και ανάπαυση προς χάριν του πνεύματος. Τρεις, το πολύ τέσσερις ώρες ύπνου τη νύχτα, ένα και μοναδικό λιτό γεύμα τη μέρα, και αυτό βιαστικά, πάντα δίπλα στο ανοιχτό βιβλίο. Ποτέ όμως ένας περίπατος, ένα παιχνίδι, κάποιες ευχάριστες στιγμές, κάποια χαλάρωση, και προπαντός ποτέ μια πραγματική απόλαυση. Αφιερωμένος φανατικά στο πνευματικό, ο Καλβίνος ακατάπαυστα δρούσε, στοχαζόταν, έγραφε, εργαζόταν, πολεμούσε, ποτέ όμως δεν ζούσε μια ώρα για τον εαυτό του. Αυτή η απόλυτη απουσία φυσικότητας συνιστά, μαζί με την αιώνια έλλειψη νεανικότητας, το χαρακτηριστικότερο γνώρισμα του Καλβίνου. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι αυτό αποτέλεσε και το πλέον επικίνδυνο στοιχείο για την ίδια τη διδασκαλία του. Τη στιγμή που οι άλλοι μεταρρυθμιστές πιστεύουν ότι υπηρετούν πιστότερα τον Θεό με το να δέχονται με ευγνωμοσύνη δώρα της ζωής από τα χέρια του, καθώς ως άνθρωποι φυσιολογικοί απολαμβάνουν την καλή τους υγεία και τις χαρές που τους προσφέρονται· τη στιγμή που ο Ζβίγγλιος κατά την πρώτη ήδη θητεία του ως εφημέριος αφήνει πίσω του ένα εξώγαμο παιδί και ο Λούθηρος λέει κάποια στιγμή γελώντας, κι ενώ το φαγοπότι γύρω του έχει ανάψει: «Αν δεν θέλει η κυρά, το κάνει η δούλα», στον Καλβίνο κάθε απόλαυση των αισθήσεων είναι ολοκληρωτικά καταπιεσμένη, ή τέλος πάντων σχεδόν ανύπαρκτη. Ως φανατικός διανοητής τρέφεται αποκλειστικά με λόγο και πνεύμα. Μόνο το λογικά ξεκάθαρο υπάρχει γι’ αυτόν, μόνο το τακτικό, μόνο το κανονικό αντιλαμβάνεται και ανέχεται· ποτέ το εξαιρετικό. Ουδέποτε ο φανατικός αυτός της λογικής και της νηφαλιότητας ζήτησε ή πήρε απόλαυση από κάτι που μεθάει τον άνθρωπο, ποτέ από κρασί, από γυναίκα, από την Τέχνη, ποτέ από κάποιο από τα γήινα δώρα του Θεού. Τη μοναδική φορά που, για να ανταποκριθεί στις επιταγές της Βίβλου, αποφασίζει να βρει σύζυγο, το κάνει με τρόπο κωμικά πρακτικό και ψυχρό, σαν να επρόκειτο για την παραγγελία ενός βιβλίου ή ενός καινούργιου σκούφου. Αντί να αναζητήσει ο ίδιος τη μέλλουσα συμβία του, αναθέτει στους φίλους του να επιλέξουν για λογαριασμό του μια κατάλληλη γυναίκα για σύζυγό του, και παραλίγο να πέσει έτσι ο ένθερμος πολέμιος των αισθησιακών απολαύσεων στα δίχτυα μιας κοπέλας ελαφρών ηθών. Τελικά παντρεύεται τη χήρα ενός προσηλυτισμένου από τον ίδιο Αναβαπτιστή. Είναι όμως καταδικασμένος από τη μοίρα του να μην ευτυχήσει ποτέ, και ποτέ να μην κάνει κάποιον άλλον ευτυχισμένο. Το μοναδικό παιδί που φέρνει η γυναίκα του στον κόσμο πεθαίνει λίγες μέρες μετά τη γέννα – φυσικά, θα μπορούσε να πει κανείς, καθώς αποτελεί προϊόν τέτοιου λυμφατικού αίματος και τόσο ψυχρών αισθήσεων. Και όταν λίγο αργότερα η γυναίκα του τον αφήνει χήρο, έχει κλείσει για τον τριανταεξάχρονο άνδρα όχι μόνο το κεφάλαιο γάμος αλλά και το κεφάλαιο γυναίκα. Μέχρι τον θάνατό του, είκοσι δηλαδή ακόμη χρόνια, τα καλύτερα στη ζωή ενός άνδρα, τούτος ο αυτόκλητος ασκητής δεν πρόκειται να αγγίξει πλέον γυναίκα, αφιερωμένος ολοκληρωτικά στα πνευματικά και ιερατικά του καθήκοντα, στη «διδασκαλία». Το σώμα όμως ενός ανθρώπου έχει κι αυτό τις απαιτήσεις του για άνθηση, ακριβώς όπως και το πνεύμα· και σκληρά θα το μετανιώσει όποιος το κακομεταχειρίζεται. Το κάθε όργανο σε ένα γήινο κορμί επιθυμεί ενστικτωδώς να βιώσει στο ακέραιο τον ρόλο που έχει προβλέψει γι’ αυτό η φύση. Το αίμα έχει ανάγκη να κυλά κατά καιρούς ορμητικότερα, η καρδιά να χτυπά με μεγαλύτερη ζέση, τα πνευμόνια να ξεσπούν σε αλαλαγμούς, οι μύες να κινούνται, το σπέρμα να εξοδεύεται, και αυτός που χρησιμοποιεί μόνιμα τη διάνοια ως ανάχωμα για τις ζωτικές αυτές ανάγκες θα βιώσει τελικά την εξέγερση των οργάνων αυτών. Τρομακτική είναι η εκδίκηση που πήρε το σώμα του Καλβίνου από τον καταπιεστή του: για να αποδείξουν την ύπαρξή τους στον ασκητή, που τους συμπεριφέρεται σαν να μην υπάρχουν, τα νεύρα εφευρίσκουν αμέτρητα βασανιστήρια για τον τύραννό τους. Ελάχιστοι ίσως πνευματικοί άνθρωποι έχουν ποτέ υποφέρει από την εξέγερση των σωματικών λειτουργιών τους τόσο όσο ο Καλβίνος. Σε αδιάλειπτη ακολουθία εναλλάσσονται οι διάφορες παθήσεις, σχεδόν κάθε γράμμα του Καλβίνου έχει να αναφέρει και ένα ύπουλο χτύπημα κάποιας νέας ξαφνικής ασθένειας. Πότε ημικρανίες που τον κρατούν για μέρες στο κρεβάτι, πότε στομαχικές διαταραχές, κεφαλόπονοι, αιμορροΐδες, κωλικοί, κρυολογήματα, κράμπες και ρινικές και στοματικές αιμορραγίες, πέτρες στη χολή, μύκητες, πότε ξαφνικοί πυρετοί και ρίγη, ρευματισμοί και προβλήματα της ουροδόχου. Οι γιατροί είναι σε μόνιμη επιφυλακή, καθώς δεν υπάρχει όργανο στο ευαίσθητο, στο πολύπαθο αυτό κορμί που να μην του προκαλεί μοχθηρά πόνο και αναστάτωση. Κάποια στιγμή γράφει γογγύζοντας: «Η υγεία μου μοιάζει με έναν διαρκή θάνατο.» Όμως ο άνδρας αυτός έχει επιλέξει ως ρητό του τη φράση: «per mediam desperationem prorumpere convenit», ξεπερνώντας τις δυνάμεις σου να αναδύεσαι από τα βάθη της απελπισίας. Η πνευματική ενεργητικότητα αυτού του άνδρα δεν σταματά ούτε στιγμή τη δαιμονισμένη λειτουργία της. Μόνιμα ταλαιπωρημένος από το σώμα του, ο Καλβίνος επιμένει να του αποδεικνύει ξανά και ξανά την υπεροχή της βούλησης του πνεύματος. Αν ο πυρετός τον εμποδίζει να συρθεί ως τον άμβωνα, βάζει να τον κουβαλήσουν με φορείο στην εκκλησία για να κηρύξει. Αν δεν είναι σε θέση να παρευρεθεί στο Συμβούλιο, η συνεδρίαση γίνεται στο σπίτι του. Πεσμένος με υψηλό πυρετό και ασταμάτητα ρίγη στο κρεβάτι, κουκουλωμένος με τέσσερις και πέντε κουβέρτες, έχει πλάι του δύο και τρεις βοηθούς, στους οποίους υπαγορεύει εναλλάξ. Αν θελήσει να επισκεφθεί κάποιο κοντινό αγρόκτημα φίλου για να πάρει λίγο καθαρό αέρα, τον συνοδεύουν στην άμαξα γραμματείς, και, με την άφιξή του εκεί, οι αγγελιαφόροι αρχίζουν να πηγαινοέρχονται, στην πόλη και πάλι πίσω. Πάντα με την πένα στο χέρι, στιγμή δεν μένει άπραγος αυτός ο δαίμονας της εργατικότητας, σε όλη του τη ζωή, χωρίς την παραμικρή παύση. Τα σπίτια είναι βυθισμένα στον ύπνο, αργεί ακόμη να χαράξει, αλλά στη Rue des Chanoines η λάμπα στο γραφείο του είναι ήδη αναμμένη. Το ίδιο και πολύ μετά τα μεσάνυχτα, όταν όλοι έχουν πλαγιάσει, το δικό του παράθυρο φέγγει από αυτό το θαρρείς άσβεστο φως. Ασύλληπτη είναι η παραγωγή έργου του ανθρώπου αυτού· θα έλεγε κανείς ότι δούλευε ταυτόχρονα με τέσσερις ή πέντε εγκεφάλους. Γιατί πραγματικά ο μόνιμα ασθενής Καλβίνος εκτελούσε ταυτόχρονα έργο που ανήκει σε τέσσερα ή πέντε επαγγέλματα. Το επίσημο αξίωμά του, αυτό του ιεροκήρυκα στην εκκλησία του Αγίου Πέτρου, ήταν ένα μόνο ανάμεσα σε πολλά άλλα, τα οποία η υστερική πολυπραγμοσύνη του είχε βαθμιαία συγκεντρώσει στα χέρια της. Και μολονότι τα κηρύγματά του γεμίζουν από μόνα τους μια ολόκληρη ντουλάπα τοίχου με τυπωμένους τόμους, τόσους που ένας αντιγραφέας θα έπρεπε να αφιερώσει σ’ αυτούς όλη του τη ζωή, αποτελούν απλώς ένα μικρό μέρος του συνόλου των έργων του. Ως πρόεδρος του Κονσιστόριου (Consistorium), το οποίο δεν παίρνει απόφαση χωρίς αυτόν, ως συγγραφέας αμέτρητων βιβλίων θεολογικού περιεχομένου και πολεμικής, ως μεταφραστής της Βίβλου, ως θεμελιωτής του πανεπιστημίου και εμπνευστής του θεολογικού σεμιναρίου, ως μόνιμος σύμβουλος του Συμβουλίου της Πόλης, ως υψηλός πολιτικός επιτελής της Εκκλησίας των πιστών, ως ανώτατος διπλωμάτης και αναδιοργανωτής του Προτεσταντισμού, αυτός ο «υπερυπουργός του Θείου Λόγου» έχει συγκεντρώσει τη διεύθυνση όλων των υπουργείων του θεοκρατικού του κράτους σε ένα και μοναδικό πρόσωπο. Παρακολουθεί και ελέγχει όλες τις αναφορές των ιεροκηρύκων από τη Γαλλία, τη Σκοτία, την Αγγλία και την Ολλανδία, οργανώνει την προπαγάνδα στο εξωτερικό, δημιουργεί μέσω τυπογράφων και πλανόδιων πωλητών βιβλίων μια μυστική υπηρεσία, η οποία απλώνει τα δίχτυα της σε ολόκληρη τη γη. Συνομιλεί επίσης με τους άλλους προτεστάντες ηγέτες, διαπραγματεύεται με άρχοντες και διπλωμάτες. Καθημερινά, κάθε ώρα θα μπορούσε κανείς να πει, δέχεται επισκέπτες από το εξωτερικό. Δεν υπάρχει σπουδαστής, δεν υπάρχει νεαρός θεολόγος που θα περάσει από τη Γενεύη χωρίς να ζητήσει τη συμβουλή του ή χωρίς να του υποβάλει τα σέβη του. Το σπίτι του μοιάζει με ταχυδρομείο και με μόνιμο γραφείο πληροφοριών για κάθε είδους κρατική και ιδιωτική υπόθεση. Με παράπονο γράφει κάποια στιγμή ότι δεν θυμάται να υπήρξαν ποτέ δύο ώρες κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του που να έμεινε ανενόχλητος. Από τις πιο μακρινές χώρες, από την Ουγγαρία και την Πολωνία φτάνουν καθημερινά τα γράμματα των εμπίστων του, ενώ ταυτόχρονα η περίθαλψη των αμέτρητων ψυχών που ζητούν τη βοήθειά του απαιτεί την προσωπική του ενασχόληση. Πότε είναι ένας μετανάστης που θέλει να εγκατασταθεί και να φέρει και την οικογένειά του – ο Καλβίνος συλλέγει χρήματα, του εξασφαλίζει κατάλυμα και βιοπορισμό, πότε κάποιος θέλει να παντρευτεί, άλλος να λύσει τον γάμο του – και των δύο ο δρόμος οδηγεί στον Καλβίνο, καθώς κανένα πνευματικό γεγονός δεν λαμβάνει χώρα στη Γενεύη χωρίς τη συγκατάθεσή του, χωρίς τη συμβουλή του. Μακάρι όμως να περιοριζόταν αυτή η λαίλαπα αυταρχισμού στο δικό της πεδίο, στα πνευματικά ζητήματα! Για έναν Καλβίνο δεν υπάρχουν όρια στην εξουσία του, καθώς ως θεοκράτης θεωρεί ότι το γήινο υπόκειται στο θεϊκό, στο πνευματικό. Βαρύ ακουμπά το τραχύ του χέρι πάνω σε όλα όσα συνθέτουν τη ζωή της πόλης. Δύσκολα θα βρει κανείς μέρα που να μην υπάρχει στα πρακτικά του Συμβουλίου η σημείωση: Επ’ αυτού θα έπρεπε να ερωτηθεί ο μαιτρ Καλβίνος. Τίποτα δεν ξεφεύγει απ’ αυτό το άγρυπνο μάτι, και κανονικά θα έπρεπε να θαυμάζει κανείς αυτό το υπερφυσικά δραστήριο μυαλό, αν ένας τέτοιου είδους ασκητισμός του πνεύματος δεν σήμαινε ταυτόχρονα και έναν τεράστιο κίνδυνο. Γιατί αυτός που τόσο ολοκληρωτικά παραιτείται από κάθε προσωπική απόλαυση, θα θελήσει να κάνει νόμο και κανόνα αυτή την –για τον ίδιο εθελούσια βέβαια – παραίτηση και θα επιχειρήσει να επιβάλει στους άλλους το αφύσικο, που για τον ίδιο είναι ασφαλώς φυσικό. Ο ασκητής είναι πάντα –βλέπε και το παράδειγμα του Ροβεσπιέρου– ο πλέον επικίνδυνος τύπος δεσπότη. Όποιος δεν ζει ο ίδιος μεστά και χαρωπά το ανθρώπινο, θα είναι για πάντα απάνθρωπος απέναντι στους ανθρώπους. Όμως η τυφλή πειθαρχία και η ανηλεής αυστηρότητα αποτελούν τα ουσιώδη θεμέλια του οικοδομήματος της καλβινικής διδασκαλίας. Κατά την αντίληψη του Καλβίνου ο άνθρωπος δεν έχει το δικαίωμα να βαδίσει στον κόσμο μας με το βλέμμα ψηλά και τη συνείδηση φωτεινή, αλλά μόνιμα πρέπει να ζει «εν φόβω Κυρίου», συντριμμένος από το δουλοπρεπές αίσθημα μιας αμετάκλητης ανεπάρκειας. Εξ αρχής η πουριτανική ηθική του Καλβίνου τοποθετεί την έννοια της εύθυμης και αβίαστης απόλαυσης στην ίδια μοίρα με το «αμάρτημα», και το κάθε τι που σκοπό έχει να προσδώσει κάλλος και σφρίγος στη γήινη ύπαρξή μας, να γλυκάνει, να ανυψώσει, να απελευθερώσει και να ελαφρύνει την ψυχή μας –κατά πρώτο λόγο δηλαδή την Τέχνη– το απαγορεύει ως ματαιόδοξη και ενοχλητική πολυτέλεια. Ακόμη και στο θρησκευτικό πεδίο, το οποίο συνδεόταν ανέκαθεν με το μυστικιστικό και το λατρευτικό στοιχείο, ο Καλβίνος εισάγει τον δικό του ιδεολογικό πραγματισμό. Χωρίς εξαίρεση εξοβελίζεται από την εκκλησία και τη λειτουργία ό,τι θα μπορούσε να απασχολήσει τις αισθήσεις και να μαλακώσει το συναίσθημα, καθότι ο αληθινά πιστός δεν επιτρέπεται να προσεγγίζει το Θείο με καλλιτεχνικά υποβοηθούμενη ανάταση ψυχής, δεν επιτρέπεται να επικοινωνεί με τον Θεό τυλιγμένος σε ένα σύννεφο γλυκερού θυμιάματος, εκμαυλισμένος από τη μουσική, γοητευμένος από την ομορφιά των δήθεν ευσεβών (στην πραγματικότητα όμως βλάσφημων) εικονισμάτων και γλυπτών. Μόνο στην καθαρότητα ενυπάρχει η αλήθεια, μόνο στον διαυγή λόγο του Θεού η βεβαιότητα. Στην πυρά λοιπόν τα «είδωλα», τα εικονίσματα και τα γλυπτά από τις εκκλησίες, στην πυρά τα χρωματιστά άμφια, τα χρυσοποίκιλτα βιβλία της Θείας Λειτουργίας και τα αρτοφόρια από τη Θεία Τράπεζα – ο Θεός δεν χρειάζεται επιδεικτική μεγαλοπρέπεια. Τέλος σε κάθε ευδαιμονιστική νάρκωση της ψυχής: όχι στη μουσική, όχι εκκλησιαστικό όργανο στη Θεία Λειτουργία! Ακόμη και οι καμπάνες πρέπει στο μέλλον να σιγήσουν: ο πραγματικός πιστός δεν χρειάζεται το νεκρό μέταλλο για να του υπενθυμίζει το καθήκον του. Ποτέ δεν επιβεβαιώνεται με εξωτερικά σχήματα και σημεία η ευλάβεια, ποτέ με αναθήματα και προσφορές, μόνο με την εσωτερική πειθαρχία: τέλος λοιπόν στη μεγάλη λειτουργία και όλες τις πομπώδεις τελετουργίες, τέλος σε όλα τα σύμβολα και τα θεάματα εντυπωσιασμού, τέλος στα πανηγύρια και τις φιέστες! Με μια μονοκοντυλιά ο Καλβίνος διαγράφει από το ημερολόγιο τις γιορτές. Καταργείται ακόμη και ο εορτασμός του Πάσχα και των Χριστουγέννων που ελάμβαναν χώρα ήδη στις ρωμαϊκές κατακόμβες, διαγράφονται οι μέρες των αγίων, απαγορεύονται τα παραδομένα έθιμα: ο Θεός του Καλβίνου δεν θέλει να τον γιορτάζουν, ούτε καν να τον αγαπούν, θέλει μόνο να τον φοβούνται. Αλαζονεία είναι να προσπαθεί ο άνθρωπος μέσω εκστάσεως και υπερβολής να προσεγγίσει τον Θεό, αντί να τον υπηρετεί από απόσταση μέσα σε μόνιμο δέος και φόβο. Γιατί αυτό ακριβώς αποτελεί το βαθύτερο νόημα της καλβινικής επαναξιολόγησης: για να εξυψώσει το θεϊκό όσο το δυνατόν περισσότερο πάνω από τον κόσμο, ο Καλβίνος καταβαραθρώνει το γήινο· για να αποδώσει στην ιδέα του Θεού το ύψιστο κύρος, απαξιώνει την ιδέα του ανθρώπου. Ποτέ του ο μισάνθρωπος αυτός μεταρρυθμιστής δεν είδε την ανθρωπότητα σαν κάτι διαφορετικό από μια ελεεινή, αχαλίνωτη μάζα αμαρτωλών. Με ένα καλογερίστικο αίσθημα φρίκης αντιμετώπιζε σε όλη του τη ζωή τις απολαύσεις του κόσμου ετούτου, αυτές που κυριαρχικά και ασυγκράτητα αναβλύζουν από χίλιες πηγές. Πόσο ακατανόητη η απόφαση του Θεού, αναρωτιέται ξανά και ξανά με απόγνωση ο Καλβίνος, να φτιάξει τα δημιουργήματά του τόσο ατελή και τόσο ανήθικα, τόσο βλάσφημα, ανίκανα να αναγνωρίσουν το Θείο, ανυπόμονα να χαθούν στην αμαρτία! Ένα ρίγος αποστροφής τον διαπερνά κάθε φορά που παρατηρεί τους συνανθρώπους του. Ποτέ ίσως δεν έριξε ένας μεγάλος θεμελιωτής θρησκείας σε τόσο βαθύ βάραθρο την ανθρώπινη αξιοπρέπεια· ένα «θηρίο ανήμερο και λυσσασμένο[3], και ακόμη χειρότερα, «ένα βδέλυγμα»[4] ονομάζει τον άνθρωπο, ενώ στην Institution Chrétienne (Χριστιανική Διδασκαλία) του γράφει επί λέξει: «Αν εξετάσει κανείς τον άνθρωπο ως προς τα φυσικά του χαρίσματα, δεν πρόκειται να βρει πάνω του, απ’ την κορφή μέχρι τα νύχια των ποδιών, το παραμικρό ίχνος του Καλού. Ό,τι έστω και λίγο αξιέπαινο υπάρχει σ’ αυτόν προέρχεται από τη Θεία Χάρη … Όλη η δικαιοσύνη μας είναι αδικία, όλα τα κατορθώματά μας σκουπίδια, η δόξα μας όνειδος. Και τα ωραιότερα πράγματα που βγαίνουν από εμάς έχουν πάντα μολυνθεί από τη μιαρότητα της σάρκας και έχουν γίνει ένα με την ακαθαρσία.» Αυτός που υπό φιλοσοφική έννοια αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως τέτοιου είδους αποτυχημένο και εξαχρειωμένο δημιούργημα του Θεού, είναι αυτονόητο ότι ποτέ δεν πρόκειται ως θεολόγος και πολιτικός να δεχθεί ότι ο Θεός έχει παραχωρήσει σε ένα τέτοιο μιαρό κατασκεύασμα ακόμη και την ελάχιστη ελευθερία και αυτονομία. Αλύπητα πρέπει λοιπόν ένα τόσο διεφθαρμένο, τόσο αιχμάλωτο της ζωικής βουλιμίας του δημιούργημα να απογυμνωθεί από κάθε δυνατότητα αυτοκαθορισμού, γιατί «αν επιτραπεί στον άνθρωπο να ορίζει ο ίδιος τον εαυτό του, η ψυχή του μόνο για το Κακό είναι ικανή». Άπαξ και διά παντός πρέπει να τσακιστεί η έπαρση των τέκνων του Αδάμ, η αξίωσή τους για οποιοδήποτε δικαίωμα, η αξίωσή τους για διαμόρφωση της σχέσης τους προς τον Θεό και προς τον γήινο κόσμο σύμφωνα με την προσωπικότητά τους, και όσο ριζικότερα καταπνίγει κανείς αυτές τις προθέσεις, όσο σκληρότερα τον υποτάσσει και τον χαλιναγωγεί, τόσο το καλύτερο για αυτόν. Προς Θεού, ούτε στάλα ελευθερίας, γιατί πάντα ο άνθρωπος θα την καταχραστεί! Με τη βία πρέπει να του καταδειχθεί η μηδαμινότητά του μπροστά στο μεγαλείο του Θεού! Πρέπει να τον συνεφέρει κανείς από την αλαζονεία του και να τον πτοήσει, μέχρι να αφομοιωθεί ολοκληρωτικά στο ευσεβές και πειθήνιο κοπάδι, μέχρι κάθε τι το ετερόνομο να διαλυθεί και να χαθεί μέσα στη γενική τάξη, μέχρι το άτομο να διαλυθεί μέσα στη μάζα! Για τη δρακόντεια αυτή στέρηση κάθε δικαιώματος στην προσωπικότητα, για τη βάρβαρη καταλήστευση του ατόμου για χάρη της κοινότητας, ο Καλβίνος βάζει σε εφαρμογή μια ιδιαίτερη μέθοδο: την περίφημη «discipline», την πλήρη υποταγή στις επιταγές της Εκκλησίας. Είναι ζήτημα αν μέχρι τις μέρες μας έχει ποτέ επιβληθεί σκληρότερος ζυγός στον τράχηλο της ανθρωπότητας. Από την πρώτη στιγμή ο ιδιοφυής αυτός οργανωτής μαντρώνει την «αγέλη», την «κοινότητά» του σε ένα συρματόπλεγμα παραγράφων και απαγορεύσεων –τις ordonnances (διατάξεις)– και ιδρύει συγχρόνως μια νέα υπηρεσία, η οποία έχει ως καθήκον την επιτήρηση της ηθικολογικής τρομοκρατίας του, το Κονσιστόριο, του οποίου η αρμοδιότητα προσδιορίζεται αρχικά με εξαιρετικά ασαφή τρόπο, ότι δηλαδή «οφείλει να επιβλέπει την πρέπουσα απόδοση τιμών στον Κύριο». Μόνο φαινομενικά όμως περιορίζεται η επιρροή αυτού του οργάνου ελέγχου των ηθών στη θρησκευτική ζωή. Διότι, με την απόλυτη συναρμογή του γήινου με το υπερβατικό στην ολοκληρωτική αντίληψη του Καλβίνου περί Κράτους, ακόμη και η πλέον προσωπική πτυχή της ζωής του ατόμου υπόκειται από τούδε και στο εξής στον έλεγχο της εξουσίας· οι επιμελητές του Κονσιστόριου, οι «anciens» (πρεσβύτεροι) έχουν τη ρητή εντολή «να επιτηρούν τη ζωή του καθενός». Τίποτα δεν επιτρέπεται να διαφύγει την προσοχή τους, ενώ δεν είναι «μόνο τα λεγόμενα, αλλά και οι γνώμες και απόψεις που πρέπει να παρακολουθούνται». Είναι αυτονόητο ότι από τη μέρα που εφαρμόζεται στη Γενεύη ένας τέτοιου είδους ολοκληρωτικός έλεγχος δεν υφίσταται πλέον ιδιωτική ζωή. Με ένα τεράστιο άλμα ο Καλβίνος ξεπερνά την Ιερά Εξέταση, η οποία τουλάχιστον χρησιμοποιούσε τους κατασκόπους και τους χαφιέδες της μόνο μετά από κάποια καταγγελία. Στη Γενεύη όμως, όπου, σύμφωνα με το φιλοσοφικό σύστημα του Καλβίνου, ο κάθε άνθρωπος ρέπει μόνιμα προς το Κακό, ο πολίτης αντιμετωπίζεται εκ προοιμίου ως ύποπτος για διάπραξη αμαρτιών, οπότε και οφείλει να αποδέχεται το καθεστώς της επιτήρησής του. Με την επιστροφή του Καλβίνου, όλα τα σπίτια έχουν ξαφνικά τις πόρτες ανοιχτές και όλοι οι τοίχοι είναι από γυαλί. Κάθε στιγμή, μέρα ή νύχτα, μπορεί να ακουστούν επιτακτικά χτυπήματα στην εξώπορτα και να εμφανιστεί ένα μέλος της θρησκευτικής αστυνομίας για «επιθεώρηση», χωρίς να δικαιούται ο πολίτης να προβάλει την παραμικρή αντίσταση. Οι πλουσιότεροι όπως και οι φτωχότεροι, οι σπουδαιότεροι όπως και οι πιο ασήμαντοι είναι υποχρεωμένοι, τουλάχιστον μια φορά το μήνα, να λογοδοτούν σ’ αυτά τα κρατικά λαγωνικά των ηθών. Επί ώρες –μιας και οι διατάξεις το επιτάσσουν ρητά: «Να υπάρχει χρόνος ικανός, ώστε η έρευνα να διενεργείται με άνεση»– περνάνε από εξετάσεις σεβάσμιοι ασπρομάλληδες, άξιοι άνδρες σαν σχολιαρόπαιδα, καλούνται να αποδείξουν ότι ξέρουν απ’ έξω τις προσευχές ή να δικαιολογήσουν την απουσία τους από κάποιο κήρυγμα του Καλβίνου. Όμως αυτά δεν είναι τα μόνα, γιατί κυριολεκτικά παντού χώνει τη μύτη της η μυστική αυτή Τσεκά[5] των ηθών. Μετράει με τα δάχτυλα το μάκρος των γυναικείων φορεμάτων, μη τυχόν και είναι πιο κοντά από το επιτρεπτό, μην έχουν περιττές σούρες ή επικίνδυνα ανοίγματα, εξετάζει τα μαλλιά, μήπως είναι υπερβολικά προσεγμένη η κόμμωση, μετράει στα δάχτυλα τα δαχτυλίδια και στις ντουλάπες τα παπούτσια. Από τον καλλωπισμό περνάμε στο τραπέζι της κουζίνας, όπου θα διαπιστώνεται ότι δεν υπάρχει τυχόν υπέρβαση του επιτρεπόμενου λιτού γεύματος κατά μία σουπίτσα φερ’ ειπείν ή κατά ένα κομμάτι κρέας, ότι δεν υπάρχουν κάπου κρυμμένες τίποτα λιχουδιές ή καμιά μαρμελάδα. Κι από κει ο ευσεβής αστυνομικός συνεχίζει την έρευνά του στο σπίτι. Ψάχνει στη βιβλιοθήκη για τυχόν βιβλία χωρίς την απαραίτητη σφραγίδα της υπηρεσίας λογοκρισίας του Κονσιστόριου, στα συρτάρια για τυχόν εικονίσματα ή κανένα ροζάριο. Οι υπηρέτες περνούν από ανάκριση για τις συνήθειες των αφεντικών τους, τα παιδιά απαντούν σε ερωτήσεις για τους γονείς τους. Συγχρόνως ο αστυνομικός έχει στημένο το αυτί προς τον δρόμο, μη τυχόν και τραγουδάει κάποιος περαστικός κανένα βέβηλο άσμα ή παίζει μουσική ή, τέλος πάντων, υποπίπτει στο θανάσιμο αμάρτημα της ευθυμίας. Η Γενεύη είναι πλέον η πόλη στην οποία οποιαδήποτε έκφανση ψυχαγωγίας και αλεγρίας, κάθε αθυροστομία, κάθε άσεμνη συμπεριφορά διώκονται ανηλεώς. Και αλίμονο στον πολίτη που θα πιαστεί να πηγαίνει μετά τη δουλειά σε κάποια ταβέρνα για ένα ποτήρι κρασί ή να εκδηλώσει την αγάπη του για ζάρια και χαρτιά! Ούτε στιγμή δεν σταματά αυτό το ανθρωποκυνηγητό – ακόμη και τις Κυριακές οι σπιούνοι των ηθών δεν ξεκουράζονται. Τότε μάλιστα είναι που παίρνουν σβάρνα τους δρόμους και τα σοκάκια και χτυπούν κάθε πόρτα, για να σιγουρευτούν ότι κανείς δεν τεμπελιάζει στο κρεβάτι του, τη στιγμή που θα έπρεπε να παρακολουθεί το κήρυγμα του κυρίου Καλβίνου. Στην εκκλησία τώρα υπάρχουν διάσπαρτοι άλλοι καταδότες, έτοιμοι να καταγγείλουν όποιον έρχεται καθυστερημένος στον Οίκο του Θεού ή επιχειρεί να αποχωρήσει πριν την ολοκλήρωση της Θείας Λειτουργίας. Πανταχού παρόντες είναι αυτοί οι ακαταπόνητοι φύλακες της ηθικής· το βράδυ περιπολούν στις όχθες του Ροδανού, ψάχνοντας για κανένα αμαρτωλό ζευγαράκι που επιδίδεται σε τρυφερότητες ανάμεσα στις πυκνές φυλλωσιές· στα πανδοχεία ερευνούν τα κρεβάτια και τις αποσκευές των ξένων. Ανοίγουν κάθε γράμμα προς ή από τη Γενεύη, ενώ ο καλά οργανωμένος μηχανισμός παρακολούθησης του Κονσιστόριου εκτείνεται πολύ πέρα από τα τείχη της πόλης. Στις ταξιδιωτικές άμαξες, στα καραβάκια και τα πλοία, στα παζάρια και στα πανδοχεία του εξωτερικού, παντού παραμονεύουν οι πληρωμένοι σπιούνοι του. Η κάθε λέξη που έχει τυχόν εκστομίσει κάποιος δυσαρεστημένος στη Λιόν ή στο Παρίσι φτάνει με ταχύτητα αστραπής στα αυτιά του Κονσιστόριου. Αυτό όμως που κάνει την ήδη αβάσταχτη επιτήρηση ακόμη πιο αφόρητη είναι ότι στους διορισμένους ή πληρωμένους επιτηρητές προστίθενται σύντομα και αμέτρητοι εθελοντές, καθώς όπου στον κόσμο ένα κράτος κρατάει τους πολίτες του δέσμιους της τρομοκρατίας, εκεί ανθεί το αποκρουστικό φυτό της εθελοντικής κατάδοσης. Όπου καταρχήν η κατάδοση είναι επιτρεπτή ή ακόμη και επιθυμητή, άνθρωποι κατά τα άλλα έντιμοι μετατρέπονται από φόβο σε καταδότες: και μόνο για να αποσείσει από πάνω του την υποψία ότι «έχει προσβάλει το κύρος του Θεού», ο πολίτης την κατευθύνει προς τον συμπολίτη του. Ο «zelo della paura», ο ζήλος από φόβο, ωθεί όλους τους καταδότες στο έργο τους. Και βέβαια, μετά από μερικά χρόνια, το Κονσιστόριο θα μπορούσε στην ουσία να αναστείλει κάθε παρακολούθηση, καθώς όλοι οι πολίτες έχουν πλέον μετατραπεί σε εθελοντές ελεγκτές. Μέρα-νύχτα κυλάει το ζοφερό ρεύμα της σπιουνιάς και διατηρεί σε συνεχή κίνηση τον μύλο του πνευματικού ελέγχου. Πώς όμως να αισθάνεται κανείς ασφαλής κάτω από αυτή τη μόνιμη ηθική τρομοκρατία, πώς να βεβαιωθεί ότι δεν θα κριθεί κάποια στιγμή ένοχος παραβίασης των θεϊκών εντολών, τη στιγμή που ο Καλβίνος έχει ουσιαστικά απαγορεύσει το κάθε τι που μπορεί να κάνει τη ζωή φωτεινή και χαρούμενη, άξια να τη ζει κανείς; Έχουν απαγορευθεί το θέατρο, οι διασκεδάσεις, τα πανηγύρια, ο χορός και το παιχνίδι σε κάθε του μορφή· ακόμη και ένα τόσο αθώο σπορ σαν την παγοδρομία προκαλεί την απέχθεια του Καλβίνου. Απαγορευμένη και κάθε αμφίεση πέρα από την απέριττη, τη σχεδόν μοναχική, οπότε και οι ράφτες χρειάζονται την άδεια του Συμβουλίου της Πόλης για να δημιουργήσουν κάποια καινούργια γραμμή. Στα κορίτσια απαγορεύεται να φορούν πριν από την ηλικία των δεκαπέντε ετών μεταξωτά φορέματα και μετά από αυτήν να φορούν πάλι βελούδινα· απαγορευμένα τα χρυσοκέντητα ή ασημοκέντητα ρούχα, τα ρούχα με χρυσές τρέσες και πόρπες, με χρυσά κουμπιά, γενικά κάθε χρήση χρυσού και κοσμημάτων. Στους άντρες απαγορεύονται τα μακριά μαλλιά, στις γυναίκες η περιποίηση και το κατσάρωμά τους, τα σικάτα καπελάκια, τα γάντια, οι γιακάδες, τα παπούτσια με ανοίγματα. Απαγορευμένη και η μεταφορά με φορείο-κάθισμα ή και με οποιοδήποτε άλλο είδος οχήματος. Οι οικογενειακές συγκεντρώσεις άνω των είκοσι ατόμων απαγορεύονται επίσης, όπως και το να σερβίρονται σε βαφτίσια και αρραβώνες περισσότερα από ένα καθορισμένο αριθμό εδέσματα, με τα γλυκίσματα να αποκλείονται παντελώς. Απαγορεύεται να πίνεις κρασί άλλο από το ντόπιο κόκκινο, απαγορεύονται οι προπόσεις, το κρέας από κυνήγι, τα πουλερικά και οι πίτες. Απαγορεύεται στους συζύγους να ανταλλάσσουν δώρα στον γάμο τους ή και έξη μήνες μετά. Απαγορευμένη φυσικά και κάθε εξωσυζυγική σχέση, ενώ αυτό ισχύει και για τους αρραβωνιασμένους. Στους ντόπιους απαγορεύεται να μπουν σε ταβέρνα, στον πανδοχέα να σερβίρει κάποιον ξένο πριν αυτός κάνει την προσευχή του, και επιπλέον είναι υποχρεωμένος ο πανδοχέας να κάνει τον σπιούνο των πελατών του, να έχει ορθάνοιχτα[6] αυτιά και μάτια για κάθε ύποπτη λέξη ή συμπεριφορά τους. Απαγορευμένη η εκτύπωση βιβλίου χωρίς άδεια, απαγορευμένη η αποστολή γραμμάτων στο εξωτερικό, απαγορευμένη η Τέχνη σε κάθε μορφή της, απαγορευμένα τα εικονίσματα και τα ιερά γλυπτά, απαγορευμένη και η μουσική. Ακόμη και για τις ευσεβείς ψαλμωδίες οι διατάξεις ορίζουν ότι πρέπει «να δίδεται επιμελώς η δέουσα προσοχή», ώστε η σκέψη του πιστού να στρέφεται προς το πνεύμα και το νόημα των λόγων και όχι προς τη μουσική· διότι «μόνο με τον ζωντανό λόγο οφείλουμε να δοξάζουμε τον Κύριο». Ούτε καν η επιλογή του βαφτιστικού ονόματος των παιδιών δεν επιτρέπεται πλέον στους πάλαι ποτέ ελεύθερους πολίτες της Γενεύης. Τα από αιώνες συνηθισμένα ονόματα Κλαύδιος και Αμεδαίος απαγορεύονται επίσης, με το σκεπτικό ότι δεν απαντώνται στη Βίβλο. Στη θέση τους επιβάλλονται ονόματα βιβλικά, όπως Ισαάκ και Αδάμ. Απαγορεύεται η απαγγελία του «Πάτερ Ημών» στα λατινικά, ο εορτασμός του Πάσχα και των Χριστουγέννων, το κάθε τι που με τον εορταστικό του χαρακτήρα διακόπτει την γκρίζα νηφαλιότητα της ύπαρξης, απαγορεύεται φυσικά κάθε ψήγμα πνευματικής ελευθερίας σε γραπτό ή προφορικό λόγο. Και, τέλος, απαγορευμένη –ως το μέγιστο των εγκλημάτων– η παραμικρή κριτική στη δικτατορία του Καλβίνου: Ρητή η προειδοποίηση ότι δεν επιτρέπεται να εκφράζεται κανείς «για δημόσιες υποθέσεις διαφορετικά από ό,τι θα έκανε ενώπιον του Συμβουλίου». Απαγορεύεται, απαγορεύεται, απαγορεύεται: ανατριχιαστική επανάληψη της φοβερής λέξης. Και αποσβολωμένος αναρωτιέται κανείς: μα καλά, τι τέλος πάντων επιτρέπεται στον πολίτη της Γενεύης; Όχι και πολλά. Επιτρέπεται να ζεις και να πεθαίνεις, να δουλεύεις και να υπακούς και να πηγαίνεις στην εκκλησία. Ή, μάλλον, αυτό το τελευταίο δεν επιτρέπεται απλώς· επιβάλλεται από τον νόμο, υπό την απειλή βαρύτατης ποινής. Και αλίμονο στον πολίτη που παραλείπει την παρακολούθηση των κηρυγμάτων στην ενορία του – δύο την Κυριακή, τρία την εβδομάδα, συν το κατηχητικό για τα παιδιά! Ούτε καν τη μέρα του Κυρίου χαλαρώνουν τα χαλινάρια, αδυσώπητος ο αέναος κύκλος του καθήκοντος, του καθήκοντος, του καθήκοντος. Μετά την καθημερινή σκληρή υπηρεσία για τον βιοπορισμό, η υπηρεσία στον Θεό – η εβδομάδα για την εργασία, η Κυριακή για την Εκκλησία· έτσι και μόνο έτσι μπορεί να εξοντωθεί ο Σατανάς μέσα στον άνθρωπο και μαζί του φυσικά και κάθε ελευθερία και χαρά της ζωής. Πώς όμως έγινε δυνατόν μια δημοκρατική πόλη, που για δεκαετίες είχε ζήσει μέσα σε συνθήκες ελευθερίας, να υπομείνει μια τέτοιου είδους σαβαναρολική δικτατορία; Πώς μπόρεσε ένας μέχρι τότε εύθυμος, σαν μεσογειακός, λαός να υπομείνει έναν τέτοιου είδους στραγγαλισμό κάθε χαράς ζωής; Πώς κατάφερε ένας και μοναδικός πνευματικός ασκητής να βιάσει τη χαρά της ύπαρξης χιλιάδων και χιλιάδων ανθρώπων; Το μυστικό του Καλβίνου δεν είναι καινοφανές· είναι το αιώνιο μυστικό κάθε δικτατορίας: ο τρόμος. Ας μη γελιόμαστε. Η βία που δεν διστάζει μπροστά σε τίποτα και χλευάζει κάθε ανθρωπιστική ιδέα ως αδυναμία, αποτελεί μια τεράστια δύναμη. Μια μεθοδικά σχεδιασμένη, δεσποτικά εφαρμοσμένη κρατική τρομοκρατία παραλύει τη βούληση του ατόμου, καταλύει και υπονομεύει κάθε έννοια κοινότητας. Σαν φθισική ασθένεια κατατρώει τις ψυχές, και σαν έσχατο μυστικό της– η γενικευμένη δειλία γίνεται υπηρέτης και συνένοχός της και επειδή ο καθένας αισθάνεται ύποπτος, ρίχνει υποψίες στον άλλον, και από φόβο οι δειλοί υπακούουν με ζήλο στις προσταγές και τις υπαγορεύσεις του τυράννου τους, προτού ακόμη αυτό τους ζητηθεί. Ένα οργανωμένο τρομοκρατικό καθεστώς είναι πάντα σε θέση να πετυχαίνει θαύματα, και ο Καλβίνος ποτέ δεν δίστασε, όταν επρόκειτο για την εξουσία του, να κάνει τα θαύματα αυτά πραγματικότητα. Κανένας πνευματικός δεσπότης δεν κατάφερε ποτέ να τον ξεπεράσει σε αναλγησία. Και βέβαια δεν μπορεί να δικαιολογήσει τη σκληρότητά του το γεγονός ότι αυτή –όπως και κάθε άλλη ιδιότητά του– ήταν ουσιαστικά απλώς προϊόν της ιδεολογίας του. Ασφαλώς και ο άνθρωπος αυτός του πνεύματος, ο διανοούμενος αυτός, έτρεφε τη μεγαλύτερη απέχθεια για το αίμα· ήταν ανίκανος –όπως κι ο ίδιος ομολογεί– να αντέξει θηριωδίες, δεν θα ήταν ποτέ ικανός να παραστεί σε βασανισμούς που ελάμβαναν χώρα στη Γενεύη ή σε εκτελέσεις στην πυρά. Αυτό ακριβώς είναι όμως το σοβαρότερο έγκλημα που βαρύνει ανέκαθεν τους θεωρητικούς, το ότι δηλαδή, ενώ οι ίδιοι δεν διαθέτουν το αναγκαίο νευρικό σύστημα, το κουράγιο που θα τους επέτρεπε να παρακολουθήσουν μια εκτέλεση ή ακόμη περισσότερο να την αναλάβουν οι ίδιοι –και πάλι εδώ το παράδειγμα του Ροβεσπιέρου–, δεν έχουν τον παραμικρό δισταγμό να διατάξουν την εκτέλεση εκατοντάδων τέτοιων αποφάσεων, αρκεί να αισθανθούν μέσα τους καλυμμένοι από την «ιδέα» τους, τη θεωρία τους, το σύστημά τους. Το να είναι σκληρός και ανάλγητος με κάθε «αμαρτωλό» ο Καλβίνος το θεωρούσε ύψιστη καταστατική επιταγή του συστήματός του, και το να εφαρμόσει το σύστημά του αυτό ήταν μια αποστολή που του είχε αναθέσει ο Θεός. Κατά συνέπεια θεωρούσε καθήκον του να εκπαιδεύσει τον εαυτό του στην αναλγησία, κι αυτό ενάντια στη φύση του, να ατσαλώσει με συστηματική καλλιέργεια τον χαρακτήρα του, να τον κάνει άτρωτο από τη φρίκη. «Εξασκείται» στη σκληρότητα σαν να πρόκειται για κάποια υψηλή τέχνη: «Ασκούμαι στην αυστηρότητα για χάρη της καταπολέμησης της γενικής ηθικής σαπίλας.» Και φυσικά έχει να επιδείξει ανατριχιαστικές επιτυχίες στον αγώνα για αφομοίωση της σκληρότητας και της απονιάς αυτός ο άνθρωπος με τη σιδερένια θέληση. Ανοικτά ομολογεί ότι θα προτιμούσε να τιμωρηθεί ένας αθώος παρά να γλιτώσει ένας και μοναδικός ένοχος από τη Θεία Δίκη. Έτσι, όταν μία από τις πολλές εκτελέσεις τράβηξε σε μάκρος εξαιτίας της αδεξιότητας του δημίου, ο Καλβίνος γράφει απολογητικά στον Φαρέλ: «Ασφαλώς δεν συνέβη χωρίς το ιδιαίτερο θέλημα του Θεού το ότι οι καταδικασμένοι υποχρεώθηκαν να υποστούν μια τέτοια παράταση του μαρτυρίου τους.» Καλύτερα υπερβολική σκληρότητα παρά υπερβολική επιείκεια, όταν πρόκειται για τη «δόξα του Κυρίου», επιχειρηματολογεί ο Καλβίνος. Μόνο ο αδιάλειπτος κολασμός μπορεί να οδηγήσει σε μια ηθική ανθρωπότητα. Εύκολα μπορεί να αντιληφθεί κανείς με ποιον φονικό τρόπο έπρεπε να εφαρμοστεί στην πράξη, σε έναν κόσμο ακόμη μεσαιωνικό, μια τέτοια άποψη περί ενός ανελέητου Χριστού, περί ενός Θεού «του οποίου η τιμή πρέπει να προστατευθεί». Ήδη στα πρώτα πέντε χρόνια της κυριαρχίας του Καλβίνου απαγχονίζονται σ’ αυτή τη σχετικά μικρή πόλη δεκατρείς άνθρωποι, δέκα αποκεφαλίζονται, τριάντα πέντε καίγονται στην πυρά, άλλοι εβδομήντα έξη εκδιώκονται από το σπιτικό τους, χωρίς να υπολογίζονται όλοι εκείνοι που έγκαιρα κατάφεραν να διαφύγουν. Σε τέτοιο βαθμό και τόσο πολύ γρήγορα είναι γεμάτα όλα τα κρατητήρια στη «νέα Ιερουσαλήμ», ώστε ο αρχιδεσμοφύλακας είναι αναγκασμένος να αναφέρει στο Συμβούλιο της Πόλης ότι δεν μπορεί να δεχτεί άλλους κρατούμενους. Όχι μόνο οι καταδικασμένοι αλλά και οι απλώς ύποπτοι υποβάλλονται σε τέτοιου είδους φρικιαστικά μαρτύρια, ώστε οι κατηγορούμενοι προτιμούν να αυτοκτονήσουν παρά να αφήσουν να τους σύρουν στην αίθουσα των βασανιστηρίων. Τελικά το Συμβούλιο αναγκάζεται να εκδώσει μία διαταγή, βάσει της οποίας οι κρατούμενοι πρέπει να φορούν μέρα και νύχτα χειροπέδες, «για να αποφευχθούν περιστατικά αυτού του είδους». Ποτέ όμως δεν ακούγεται από το στόμα του Καλβίνου το παραμικρό, που θα σκόπευε στον τερματισμό αυτών των φρικαλεοτήτων· το αντίθετο: με δική του ρητή εντολή εισάγεται στη διαδικασία βασανισμού, πέρα από τη «δαχτυλοπρέσα» και το «λουρί»[7], και το «τσουρούφλισμα» των πελμάτων[8] κατά την ανάκριση. Φοβερό το τίμημα που η πόλη πληρώνει για «τάξη» και «πειθαρχία», καθώς η Γενεύη, πριν την επιβολή της εξουσίας του Καλβίνου στο όνομα του Θεού, δεν είχε γνωρίσει ποτέ τόσες αιματηρές αποφάσεις, την επιβολή τόσων ποινών, τόσους βασανισμούς και εξορίες. Εύλογα ως εκ τούτου ο Μπαλζάκ χαρακτηρίζει τη θρησκευτική τρομοκρατία του Καλβίνου φρικιαστικότερη από όλα τα λουτρά αίματος της Γαλλικής Επανάστασης. «Η παράφορη θρησκευτική μισαλλοδοξία του Καλβίνου υπήρξε ηθικά πιο άκαμπτη, πιο άσπλαχνη από την πολιτική μισαλλοδοξία του Ροβεσπιέρου. Αν ο Καλβίνος είχε υπό την εξουσία του ένα πεδίο ευρύτερο από τη Γενεύη, θα είχε χύσει πολύ περισσότερο αίμα από ό,τι ο φοβερός απόστολος της πολιτικής ισότητας.» Κι ωστόσο δεν ήταν τόσο με αυτές τις βαρβαρικές, τις αιματηρές αποφάσεις που ο Καλβίνος τσάκισε το ελεύθερο φρόνημα των κατοίκων της Γενεύης. Για την ουσιαστική συντριβή αυτού του φρονήματος δούλεψαν οι συστηματικές διώξεις και οι καθημερινοί εκφοβισμοί. Με μια πρώτη ματιά μοιάζει ίσως αστείος ο τρόπος με τον οποίο η «discipline» του Καλβίνου επεμβαίνει σε κυριολεκτικά ανάξια λόγου ζητήματα. Θα ήταν όμως λάθος να υποτιμήσει κανείς την οξυδερκή πανουργία της μεθόδου αυτής. Σκόπιμα έχει εξυφάνει ο Καλβίνος ένα τόσο πυκνό πλέγμα απαγορεύσεων, ώστε η διαφυγή από αυτό να είναι στην ουσία αδύνατη: σκόπιμα σωρεύει απαγορεύσεις επί απαγορεύσεων για θέματα επουσιώδη, ώστε το άτομο να αισθάνεται ανά πάσα στιγμή ένοχο, ώστε να είναι διαρκής ο φόβος ενώπιον του παντοδύναμου και παντογνώστη αυθέντη. Γιατί όσο περισσότερες νάρκες σπέρνει κανείς καθημερινά δεξιά κι αριστερά στον δρόμο του πολίτη, τόσο δυσκολότερο θα είναι για τον τελευταίο να βαδίζει ευθυτενής και ελεύθερος. Εύλογο λοιπόν το γεγονός ότι μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα είναι αδύνατον να νιώθει κανείς ασφαλής στη Γενεύη, μιας και το Κονσιστόριο χαρακτηρίζει ουσιαστικά αμαρτωλή ακόμη και την παραμικρή ανέμελη εισπνοή αέρα. Δεν έχει κανείς παρά να ξεφυλλίσει τα πρακτικά του Συμβουλίου για να αντιληφθεί την ευστροφία των μεθόδων εκφοβισμού. Ένας πολίτης τόλμησε να χαμογελάσει κατά τη διάρκεια μιας βάπτισης: τρεις μέρες φυλάκιση. Κάποιος άλλος, αποκαμωμένος από τον καύσωνα, αποκοιμήθηκε στο κήρυγμα: φυλάκιση. Κάποιοι εργάτες έφαγαν στο διάλειμμά τους πίτα: τρεις μέρες μόνο νερό και ψωμί. Δύο πολίτες πιάστηκαν να παίζουν κώνους. Άλλοι δύο έπαιξαν στα ζάρια ένα κάρτο κρασί: φυλακή. Ένας άντρας αρνήθηκε να δώσει στον γιο του το όνομα Αβραάμ: φυλακή. Ένας τυφλός βιολιστής έπαιξε χορευτικούς σκοπούς: απέλαση από την πόλη. Κάποιος άλλος επαίνεσε τη μετάφραση της Βίβλου του Καστελιόν: απέλαση. Μια κοπέλα συνελήφθη να κάνει πατινάζ στον πάγο, μια γυναίκα ρίχτηκε στο μνήμα του άντρα της, ένας πολίτης πρόσφερε κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας μια πρέζα ταμπάκο στον διπλανό του: προσαγωγή στο Κονσιστόριο, επίπληξη και κολασμός. Και ούτω καθεξής, χωρίς τελειωμό. Κάποιοι χωρατατζήδες έκρυψαν τη μέρα των Tριών Μάγων[9] ένα φασόλι στο γλύκισμα: είκοσι τέσσερις ώρες μόνο με νερό και ψωμί. Ένας πολίτης προσφώνησε τον Καλβίνο με το «monsieur» αντί του «maître», κάποιοι αγρότες κουβέντιασαν κατά πανάρχαια συνήθεια μετά την εκκλησία για δουλειές: κρατητήριο, κρατητήριο, κρατητήριο! Ένας άντρας έπαιξε χαρτιά: διαπόμπευση, με την τράπουλα κρεμασμένη απ’ τον λαιμό του. Ένας άλλος τραγουδούσε εύθυμα στον δρόμο: εντολή να τραγουδάει «έξω από εδώ», δηλαδή απέλαση από την πόλη. Δυο νεαροί βαρκάρηδες πιάστηκαν στα χέρια, χωρίς κάποιον θανάσιμο τραυματισμό: εκτέλεση. Τρία ανήλικα αγόρια, που έκαναν διάφορες απρέπειες μεταξύ τους, καταδικάστηκαν αρχικά σε θάνατο στην πυρά, κατόπιν τους δόθηκε χάρη και υποχρεώθηκαν να σταθούν δημοσίως μπροστά στα αναμμένα ξύλα. Πιο ανελέητα απ’ όλα τιμωρείται φυσικά κάθε εναντίωση στο πολιτειακό και θρησκευτικό αλάθητο του Καλβίνου. Ένας άντρας, που μίλησε δημοσίως κατά της θεωρίας περί προκαθορισμού του Καλβίνου, μαστιγώνεται μέχρι αίματος σε κάθε σταυροδρόμι της πόλης και κατόπιν εξορίζεται. Ένας εκδότης, που πιωμένος επικρίνει τον Καλβίνο, προτού εκδιωχθεί από την πόλη του τρυπούν τη γλώσσα με πυρακτωμένο σίδερο. Ο Ζακ Γκρυέ βασανίζεται και εκτελείται, μόνο και μόνο επειδή αποκάλεσε τον Καλβίνο υποκριτή. Πέρα από αυτά, κάθε παράπτωμα, ακόμη και το μηδαμινότερο, καταχωρείται επιμελώς στα αρχεία του Κονσιστόριου, ώστε η ιδιωτική ζωή κάθε πολίτη να είναι διαρκώς προσβάσιμη. Η αστυνομία ηθών του Καλβίνου δεν γνωρίζει, όπως ακριβώς και ο ίδιος, τι θα πει λήθη ή έλεος. Αναπόφευκτα μια τέτοιου είδους τρομοκρατία αργά ή γρήγορα θα συντρίψει την εσωτερική αξιοπρέπεια και τη δύναμη τόσο του ατόμου όσο και της μάζας. Όταν σε ένα κράτος ο κάθε πολίτης έχει μόνιμα να κρέμεται από πάνω του τη Δαμόκλειο σπάθη να κληθεί, να ανακριθεί και να καταδικαστεί ανά πάσα στιγμή, όταν γνωρίζει ότι αόρατα βλέμματα χαφιέδων είναι στραμμένα συνεχώς σε κάθε του ενέργεια και κάθε λόγος του παρακολουθείται, όταν η πόρτα του μπορεί να ανοίξει απροσδόκητα οποιαδήποτε ώρα της ημέρας ή της νύχτας για μια ξαφνική «έρευνα», τότε υποσκάπτεται βαθμιαία το ηθικό των ανθρώπων, γεννιέται ένας μαζικός φόβος, ένας φόβος που προσβάλλει με τον καιρό και τους πιο θαρραλέους. Κάθε διάθεση για αντίσταση ήταν μοιραίο τελικά να εκμηδενιστεί μέσα σε έναν τόσο μάταιο αγώνα, και χάρη στο δικό του σύστημα πειθαρχίας, χάρη στην περίφημη «discipline», η πόλη της Γενεύης έγινε ακριβώς όπως την ήθελε ο Καλβίνος: θεοφοβούμενη, πουριτανή, προσγειωμένη και παραδομένη ολοκληρωτικά σε μια και μοναδική βούληση: τη δική του. Μέσα σε ένα-δύο χρόνια τέτοιας χαλύβδινης πειθαρχίας, η Γενεύη αρχίζει να αλλάζει. Σαν να έχει σκεπαστεί η άλλοτε ελεύθερη και αλέγρα πόλη από ένα γκρίζο πέπλο. Τα πολύχρωμα ρούχα έχουν εξαφανιστεί, τα χρώματα έχουν από παντού σβηστεί, ήχος καμπάνας δεν ακούγεται πάνω από την πόλη, εύθυμα τραγούδια δεν αντηχούν στους δρόμους, γυμνά και αστόλιστα τα σπιτικά, σαν καλβινιστική εκκλησία. Οι ταβέρνες ερημώνουν, καθώς το βιολί έχει σιγήσει, τα τυχερά παιχνίδια έχουν πάψει να ψυχαγωγούν τους θαμώνες. Τα χορευτικά κέντρα μένουν άδεια, οι σκοτεινές αλέες, το καταφύγιο για τα ερωτευμένα ζευγαράκια, εγκαταλειμμένες. Μόνο οι γυμνοί τοίχοι της εκκλησίας υποδέχονται την Κυριακή τους βλοσυρούς και αμίλητους πολίτες. Το πρόσωπο της πόλης έχει πάρει μια αυστηρή και σκυθρωπή έκφραση, είναι το ίδιο το πρόσωπο του Καλβίνου, και με τον καιρό η άκαμπτη στάση και η σκοτεινή εσωστρέφειά του μεταδίδονται, είτε από φόβο είτε από υποσυνείδητη διάθεση προσαρμογής, στους κατοίκους της. Δεν βαδίζουν πια ανάλαφρα και χαλαρά στον δρόμο, το βλέμμα τους δεν τολμά να εκφράσει ζεστασιά, από φόβο ότι η εγκαρδιότητα θα εκληφθεί ως αισθησιασμός. Έχουν ξεμάθει να είναι φυσικοί και αβίαστοι στους τρόπους από συστολή μπροστά στον άνδρα με τη σκοτεινή ψυχή, αυτόν που ποτέ δεν εκδηλώνει χαρά. Ακόμη και στον πιο στενό τους κύκλο έχουν αποκτήσει τη συνήθεια να ψιθυρίζουν αντί να μιλούν, γιατί πίσω από την κλειστή πόρτα θα μπορούσαν να έχουν στήσει αυτί οι υπηρέτες. Ο χρόνιος πλέον φόβος τούς κάνει να υποπτεύονται παντού σπιούνους και χαφιέδες. Να μένεις αφανής! Να μη χτυπάς στο μάτι, ούτε με τα ρούχα σου, ούτε με κάποιον απερίσκεπτο λόγο σου, ούτε με την έκφραση και της παραμικρής ακόμη ευθυμίας! Προς Θεού, μην προκαλείς υποψίες, κοίτα να περνάς απαρατήρητος, να ξεχνάνε την ύπαρξή σου! Οι κάτοικοι της Γενεύης προτιμούν να μένουν στο σπίτι – τουλάχιστον εκεί τους προστατεύει ως έναν βαθμό η κλειδαριά και ο τοίχος από βλέμματα και υποψίες. Τρομαγμένοι όμως τινάζονται και πισωπατούν αν δουν να περνάει συμπτωματικά στον δρόμο ένα από τα μέλη του Κονσιστόριου· ποιος να ξέρει τι έχει άραγε καταμαρτυρήσει εναντίον τους ο γείτονας; Κι αν πρέπει να βγουν για κάποιο λόγο στον δρόμο, σέρνονται σκυφτοί και αμίλητοι, τυλιγμένοι στα σκουρόχρωμα πανωφόρια τους, σαν να πηγαίνουν στο κήρυγμα ή σε κάποια κηδεία. Ακόμη και τα παιδιά, μεγαλωμένα μέσα σ’ αυτή τη νέα αυστηρή πειθαρχία και κατατρομοκρατημένα από τις ώρες του κατηχητικού, δεν παίζουν πια εύθυμα και φασαριόζικα, αλλά σκυφτά τριγυρνούν κι αυτά, σαν από φόβο ενός αθέατου ραπίσματος. Ζαρωμένα και δειλά μεγαλώνουν, σαν λουλούδια που δεν έχουν ανθίσει στον ήλιο, αλλά σε ψυχρή σκιά. Στερεότυπος ο ρυθμός της πόλης, μονότονος, σαν το θλιβερό και κρύο τικ-τακ του ρολογιού, τακτικός, αξιόπιστος, καμιά γιορτή και σχόλη δεν διακόπτει την πληκτική αλληλοδιαδοχή των ωρών και των ημερών. Αυτός που για πρώτη φορά επισκέπτεται την πόλη και περιδιαβαίνει τους δρόμους της, φυσικό θα ήταν να φανταστεί ότι κάποιο πένθος τη βαραίνει, τόσο βλοσυρό και ψυχρό είναι το βλέμμα των ανθρώπων, τόσο σιωπηλά και αφιλόξενα τα σοκάκια, τόσο πένθιμη και ζοφερή η πνευματική ατμόσφαιρα. Βέβαια η ευταξία και η πειθαρχία είναι αξιοθαύμαστες. Όμως αυτή η αμείλικτη παντού και πάντα τήρηση του μέτρου που ο Καλβίνος έχει επιβάλει στην πόλη, έχει ως τίμημα υπέρμετρες απώλειες ιερών δυνάμεων οι οποίες πηγάζουν πάντα μόνο από την υπερβολή και την πλησμονή. Κι αν η πόλη αυτή μπορεί να καυχιέται για το πλήθος των θεοσεβούμενων πολιτών της, των ακαταπόνητων θεολόγων, και των σοβαρών διανοητών, δεν έχει να επιδείξει, ακόμη και επί δύο αιώνες μετά τον Καλβίνο, ούτε έναν και μοναδικό ζωγράφο, ούτε έναν μουσικό, ούτε έναν καλλιτέχνη παγκόσμιας εμβέλειας. Το εξαιρετικό έχει θυσιαστεί στο κοινότοπο και στο κανονικό, η δημιουργική ελευθερία στην ισοπεδωτική δουλοπρέπεια. Και όταν επιτέλους θα γεννηθεί και πάλι στην πόλη αυτήν ένας καλλιτέχνης, θα πρέπει να αφιερώσει όλη του τη ζωή στην εξέγερση ενάντια στον βιασμό της προσωπικότητας. Θα χρειαστεί να εμφανιστεί ο πολίτης Ζαν-Ζακ Ρουσώ, ένα ελεύθερο και ανεξάρτητο πνεύμα, για να απελευθερωθεί η Γενεύη εντελώς από τα δεσμά του Καλβίνου. --Μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης Επιμέλεια: Χ.Ε. Μαραβέλιας Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΤΕΥΧΟΣ [1] Γαλλικά στο πρωτότυπο: «la parole de Dieu». [2] Francisco de Zurbarán, Ισπανός ζωγράφος θρησκευτικών κυρίως θεμάτων, επονομαζόμενος και «Ισπανός Καραβάτζιο» (1598-1664). [3] Γαλλικά στο πρωτότυπο: «bête indomptable et féroce. [4] Γαλλικά στο πρωτότυπο: «une ordure». [5] Σημ. της διεύθυνσης της ARB: Στη μετάφραση του Αλέξη Καρρέρ (εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα χ.χ., σελ. 39), η Moral-Tscheka που έγραφε στο πρωτότυπο ο Τσβάιχ, αναφερόμενος στην περιβόητη σοβιετική μυστική αστυνομία, για ιδεολογικούς λόγους έγινε Γκεστάπο! Ένα μεταφραστικό «Κατύν». [6] Γαλλικά στο πρωτότυπο: diligemment. [7] Βασανιστήριο, κατά το οποίο οι καρποί του θύματος δένονται πίσω από την πλάτη του σε ένα σκοινί που κρέμεται από μια τροχαλία στερεωμένη στο ταβάνι. Το σκοινί τραβιέται προς τα πάνω με φοβερά οδυνηρό αποτέλεσμα και αργή εξάρθρωση των κλειδώσεων των ώμων. [8] Γαλλικά στο πρωτότυπο: chauffement des pieds. [9] Dreikönigstag: Θρησκευτική γιορτή στην Ελβετία στις 6 Ιανουαρίου, κατά την οποία τηρείται έθιμο ανάλογο με το φλουρί στη δική μας βασιλόπιτα.

Σύνδεση