Οι σκαπανείς μιας εποποιίας

Η μελέτη του οδοιπορικού της ελληνικής γεωργίας από την ίδρυση του Νεώτερου Ελληνικού Κράτους έως σήμερα προσφέρεται για την εξαγωγή χρήσιμων και πάντα επίκαιρων συμπερασμάτων. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα η πορεία αυτή θα χαρακτηριζόταν σαν μία αλυσίδα χαμένων ευκαιριών για την ελληνική οικονομία. Παντελής Ζωιόπουλος, Δυο λεπίδες χλόης, Αρμός, Αθήνα 2014, σελ. 408 1. Ο Παντελής Ζωιόπουλος (Π.Ζ.) είναι γνωστός στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό από το παραγωγικό συγγραφικό του έργο. Στον καθαυτό επιστημονικό του τομέα, ως εγκρατής πανεπιστημιακός ερευνητής γεωπόνος, ζωοτέχνης, διατροφολόγος[1], μας έδωσε, μεταξύ των άλλων, το βιβλίο του Η τρέλα στο πιάτο μας (Αρμός 2012), που είχε την τύχη να βιβλιοκριθεί από τον ξεχωριστό πανεπιστημιακό και φίλο, αείμνηστο Λεωνίδα Λουλούδη[2]. Τα ενδιαφέροντά του, όμως, απλώνονται και πολύ πέρα από την επιστήμη του, αφού ακουμπά και σχολιάζει και θέματα της τέχνης[3]. Στο παρόν πόνημά του επιχειρεί «εισβολή» με ιδιαίτερες αξιώσεις στο πεδίο της γεωργικής ιστοριογραφίας, ιδιαίτερα στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, περίοδο που έλαβε χώρα, όπως έχει ονομασθεί, «το αγροτικό θαύμα του Μεσοπολέμου». Ας σημειωθεί ότι το πεδίο αυτό δεν του είναι καθόλου ξένο, καθώς έχει αρθρογραφήσει σχετικά κατά το παρελθόν στον περιοδικό τύπο[4]. Η μελέτη του οδοιπορικού της ελληνικής γεωργίας από την ίδρυση του Νεώτερου Ελληνικού Κράτους έως σήμερα προσφέρεται για την εξαγωγή χρήσιμων και πάντα επίκαιρων συμπερασμάτων. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα η πορεία αυτή θα χαρακτηριζόταν σαν μία αλυσίδα χαμένων ευκαιριών για την ελληνική οικονομία, ως αποτέλεσμα της ατολμίας των διοικούντων, της ιδιοτέλειας και της επικράτησης προσωπικών συμφερόντων. Η ευκαιριακή παρουσία μεταρρυθμιστών όπως ο Ι. Καποδίστριας και ο Αλ. Κουμουνδούρος δεν άλλαξαν ουσιαστικά την αρνητική αυτή εικόνα. Το πρώτο μισό όμως του 20ού αιώνα, με τις κοσμογονικές αλλαγές τόσο στο παγκόσμιο όσο και στο ελληνικό πολιτικό, ιστορικό και επιστημονικό σκηνικό, χαρακτηρίστηκε από μία εντελώς διαφορετική δυναμική για την πορεία της ελληνικής γεωργίας, η οποία αναπόφευκτα σημάδεψε την οικονομική πορεία της χώρας και για την επόμενη πεντηκονταετία. Έτσι, τα γεγονότα και οι πολιτικές που συνδέθηκαν με την ανάπτυξη του αγροτικού τομέα της οικονομίας μας αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης αρκετών ιστορικών, οικονομολόγων και κοινωνιολόγων. Είναι εμφανές ότι υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη συγκεκριμένη περίοδο. Και αυτό, επειδή, όπως πιστεύω, η αγροτική ανάπτυξη κατά τη συγκεκριμένη περίοδο αποτελεί, σύμφωνα με τον Ι. Παπαδάκη[5], πρότυπο στοχευμένης τομεακής ανάπτυξης της οικονομίας όχι μόνο για τα δεδομένα της χώρας μας, αλλά και διεθνώς. 2. Αφορμή για τη συγγραφή του έργου του αυτού αποτέλεσε, όπως δηλώνει ο Π.Ζ., το «ανεπίδοτο ραπόρτο» για την εξέλιξη της γεωργίας μας κατά τον 20ό αιώνα και τα διδάγματα για το μέλλον, που ποτέ δεν έλαβε ο Ι. Παπαδάκης. Αναφέρεται ο συγγραφέας συγκεκριμένα στην προκήρυξη από την Ακαδημία Αθηνών το 1993, με πρωτοβουλία του Παπαδάκη, του Βραβείου Εμμ. Μπενάκη για τη συγγραφή ειδικής μελέτης και σχολιάζει ότι το πόνημα το οποίο βραβεύθηκε, κάτι που δεν έχει να κάνει με την ποιότητα της εργασίας αυτής καθ’ εαυτής, ελάχιστα ή καθόλου κάλυπτε το θέμα που καλείτο να εξυπηρετήσει, καθότι αναφερόταν μόνο στην περίοδο από την ένταξη της χώρας μας στην ΕΟΚ και εντεύθεν (1981-1994). Ο συγγραφέας δηλώνει εξ αρχής ότι όσα γράφει δεν προέρχονται από έρευνα αρχειακού υλικού και αυτοπροσδιορίζεται ως «ντιλετάντης», ερασιτέχνης ιστορικός που ασχολείται για προσωπική του ευχαρίστηση και όχι για βιοποριστικούς λόγους με τη μελέτη της γεωργικής μας ιστορίας. Εν τούτοις, τονίζει ότι οι ιστορικές γνώσεις του στο αντικείμενο «αρύονται από κάμποσες εκατοντάδες βιβλιογραφικών πηγών που παρουσιάζονται στο τέλος του βιβλίου και αποτελούν προϊόν 20ετούς μελέτης και αποτέλεσμα επιμόχθου αναζητήσεως και, κυρίως, αγάπης για το θέμα». Προσδιορίζει τη συμβολή του στο αντικείμενο κυρίως στην αποτίμηση του έργου των μεγάλων προσωπικοτήτων που παρελαύνουν στις σελίδες του βιβλίου με έμφαση και στην καθαρά τεχνική διάσταση της γεωργικής δραστηριότητας, κάτι που αναμφισβήτητα προκύπτει από την επιστημονική τους κατάρτιση και συγκρότηση. Και σε αυτό εξ ορισμού υπερέχει απέναντι στους ιστορικούς, οικονομολόγους και κοινωνιολόγους, των οποίων τα πονήματα όχι μόνον δεν αμφισβητεί, αλλά και τα χρησιμοποιεί κατά κόρον. Είναι, εξάλλου, πολύ δύσκολο στην ιστορική αναδίφηση της ελληνικής γεωργίας να διαχωρισθεί η καθαρά τεχνική από την κοινωνική διάσταση του έργου που επιτελέσθηκε, όπως, για παράδειγμα, στη διανομή του μεγάλου γεωργικού κλήρου στους ακτήμονες και, ιδιαίτατα, στην αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων. Αναφερόμενος στους διακεκριμένους γεωπόνους του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, γράφει χαρακτηριστικά πως στόχος του είναι «να μιλήσει για εκπροσώπους μιας γενιάς εκπληκτικών ταλέντων που «σπάθιζαν» το σκοτάδι που κάλυπτε τη γνώση μπροστά τους και με μία «ισόθεη» δύναμη ωθούσαν σε υποχώρηση το μέτωπο της άγνοιας στην εποχή τους». Δύο λεπίδες χλόης τιτλοφορεί το βιβλίο του για το ελληνικό αγροτικό θαύμα ο Π.Ζ. μεταφράζοντας το αγγλικό «two blades of grass» από ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα του Τζόναθαν Σουίφτ στο βιβλίο Τα ταξίδια του Γκάλλιβερ, που δεν είναι καθόλου ένα βιβλίο που απευθύνεται μόνο σε παιδιά: «όποιος κάνει να φυτρώσουν δύο καλαμιές καλαμποκιού και δύο λεπίδες χλόης σε ένα σημείο της γης όπου πριν φύτρωνε μόνο μία θα άξιζε περισσότερο για την ανθρωπότητα και θα προσέφερε πιο ουσιαστική υπηρεσία στην πατρίδα του απ’ ό,τι η ράτσα των πολιτικών στο σύνολό της». Πραγματικά, ευρηματικός τίτλος για να περιγράψει με τρεις μόνο λέξεις τη σημασία της γεωργικής παραγωγής για την επιβίωση και την ευημερία της ανθρωπότητας, και ειδικότερα της χώρας μας, όπου το 1925 η μέση στρεμματική απόδοση του σιταριού ήταν μόλις 65 κιλά, του κριθαριού και του αραβοσίτου 86 και του σὐσπορου βαμβακιού 52, δηλαδή από 5 έως 10 φορές μικρότερες από τις σημερινές. Χάρη σε μία ομοβροντία ρηξικέλευθων και πολυδιάστατων δράσεων που τέθηκαν σε εφαρμογή σε μία μόλις δεκαετία, όπως αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων, ίδρυση της ΑΤΕ (Αγροτική Τράπεζα Ελλάδος), διασφάλιση του εισοδήματος των σιτοπαραγωγών, χρεωστάσιο των αγροτών, ίδρυση των Ινστιτούτων Σιτηρών, Βάμβακος, Εδαφολογίας, Κτηνοτροφικών Φυτών, Μπενακείου Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου, του Α.Σ.Ο. (Αυτόνομου Σταφιδικού Οργανισμού), της Συκικής, του Εθνικού Οργανισμού Καπνού, κ.ά. και χάρη στην ευτυχή συγκυρία της καταλυτικής παρουσίας πραγματικά μεγάλων προσωπικοτήτων του γεωπονικού κλάδου, το σκηνικό άλλαξε άρδην και μέχρι το ξέσπασμα του πολέμου η παραγωγή σιταριού σχεδόν τριπλασιάσθηκε, ενώ μεγάλες αυξήσεις παρατηρήθηκαν επίσης στην παραγωγή καπνού, βαμβακιού και άλλων καλλιεργειών. Είναι η περίοδος αυτή που μπήκαν τα θεμέλια του αγροτικού θαύματος, κάτι που αναδεικνύεται εντυπωσιακά μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του Π. Ζ. Ο συγγραφέας υποδιαιρεί την πεντηκονταετία 1900-1950 σε τρεις περιόδους: 1901-1922 (περίοδος της μεγάλης επέκτασης του ελληνικού κράτους που περιλαμβάνει τους αγώνες για την αποκατάσταση των ακτημόνων, τη θεμελίωση της αγροτοσυνεταιριστικής ιδέας, την ίδρυση του Υπουργείου Γεωργίας, την καθιέρωση της πρωτοβάθμιας και τριτοβάθμιας γεωργικής εκπαίδευσης)· 1923-1940 (η περίοδος που σημάδεψε κυριολεκτικά την αγροτική εξέλιξη με την αποκατάσταση των ακτημόνων και των προσφύγων, την ίδρυση της ΑΤΕ, την προστασία της σιτοπαραγωγής, την καθιέρωση της γεωργικής έρευνας με την ίδρυση των αντίστοιχων Ινστιτούτων, την εισαγωγή της μηχανοκαλλιέργειας και την κατασκευή των πρώτων μεγάλων εγγειοβελτιωτικών έργων) και 1940-1950 (η γεωργία στην αιματοβαμμένη περίοδο του πολέμου, της εθνικής αντίστασης και του εμφυλίου, με τη στροφή προς την θετικιστική πλευρά της γεωπονικής εκπαίδευσης και την προσπάθεια ανασυγκρότησης). Παράλληλα, όμως, σε ένα εισαγωγικό κεφάλαιο περιγράφει σύντομα αλλά περιεκτικά την περίοδο από τη δημιουργία του Νεώτερου Ελληνικού Κράτους έως το τέλος του 19ου αιώνα, μία περίοδο που κληροδότησε στον 20ό αιώνα μία σειρά δυσεπίλυτα προβλήματα, όπως το πρόβλημα της αγροτικής ιδιοκτησίας με τη συνεπακόλουθη καθυστέρηση αγροτικής ανάπτυξης, το σταφιδικό ζήτημα και την αποτελμάτωση της γεωργικής εκπαίδευσης. Σε κάθε μία από τις περιόδους αυτές επιλέγει και αναλύει τους κύριους σταθμούς, τα ορόσημα, και, ταυτόχρονα, παραθέτει τις βιογραφίες των κύριων συντελεστών, των σκαπανέων, που δημιούργησαν και σημάδεψαν με τις πράξεις τους τα μεγάλα επιτεύγματα. 44 προσωπικότητες, κυρίως γεωπόνους, σκιαγραφεί με τη γοητευτική του γραφίδα ο συγγραφέας, εάν δε σε αυτούς συνυπολογίσουμε και την περίοδο πριν από το 1900, ο αριθμός τους ξεπερνά τους 50. Βασικά του βοηθήματα σε αυτή την αξιόλογη προσπάθεια είναι τα Πρακτικά του Συνεδρίου της Ελληνικής Γεωργικής Εταιρείας «Εις μνήμην των εκλιπόντων διαπρεπεστέρων γεωπόνων κατά την τελευταίαν εκατονταετίαν»[6] (1936), η «Προσφορά προς τους εκλιπόντας γεωπόνους» του Γεωπονικού Συλλόγου Μακεδονίας-Θράκης[7] (1957), αλλά και πληθώρα άλλων πηγών που μνημονεύονται στην εκτεταμένη βιβλιογραφία. 3. Σε μία προσπάθεια να καλύψω το σημαντικό εύρος των θεμάτων που εκτίθενται στο βιβλίο, θα εστιάσω σε τρεις κυρίως τομείς, στους οποίους δίνει και ο ίδιος ο συγγραφέας ιδιαίτερο βάρος: το κοινωνικό έργο, την εκπαίδευση και την καθαρά τεχνική διάσταση. Το κοινωνικό έργο περικλείει τη συμβολή στη θεμελίωση και επέκταση της συνεταιριστικής ιδέας, την αποκατάσταση των ακτημόνων και των προσφύγων, την καθιέρωση της αγροτικής πίστης και τη λήψη μέτρων προστασίας των αγροτών. Η προστασία των αγροτών από την ασύδοτη τοκογλυφία ήταν ένα από τα βασικά μελήματα των γεωπόνων του πρώτου τετάρτου του 20ού αιώνα. Η ίδρυση της ΑΤΕ ήταν το ευτυχές αποτέλεσμα των συντονισμένων προσπαθειών διακεκριμένων προσωπικοτήτων του γεωπονικού κόσμου. Το πενταετές χρεωστάσιο των αγροτών προς τους ιδιώτες το 1931 ήταν έργο του Ι. Καραμάνου[8]. Η καθιέρωση του θεσμού της κρατικής συγκέντρωσης του σιταριού με την ίδρυση της ΚΕΠΕΣ (Κεντρική Επιτροπή Προστασίας Εισοδήματος Σποροπαραγωγών) και η διασφάλιση του εισοδήματος των σιτοπαραγωγών πραγματοποιήθηκε χάρη στις προσπάθειες του Ι. Καραμάνου και του Ι. Παπαδάκη. Τονίζεται δικαιολογημένα ότι στα χέρια των γεωπόνων, χωρίς τη βοήθεια του κράτους, έπεσαν και οι προσπάθειες απαγκίστρωσης των αγροτών από τα δεσμά της αμάθειας και της καθυστέρησης και η χειραφέτησή τους στη συνεταιριστική ιδέα. Στην ίδρυση και καθιέρωση των πρώτων γεωργικών συνεταιρισμών στην περίοδο 1914-1920 ξεχωρίζουν οι προσωπικότητες του Σωκρ. Ιασεμίδη, του Έλληνα Raiffeisen, του Μιχόπουλου, του Χασιώτη, του Γρηγοριάδη, του Μολφέτα και του φλογερού αγωνιστή Ντίνου Μαλούχου. Εξαίρεται η συμβολή του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, μιας από τις πλέον αγωνιστικές, αγνές και ρομαντικές πολιτικές φυσιογνωμίες, όπως τον αποκαλεί ο συγγραφέας, στην ψήφιση του ν. 602 για τους συνεταιρισμούς, η πολιτική συμβολή του στην αποκατάσταση των ακτημόνων και προσφύγων με την ψήφιση του νόμου 1072 για τις απαλλοτριώσεις του 1917, καθώς και στην ίδρυση της ΑΤΕ. Ως κολοσσιαίο χαρακτηρίζει, δικαιολογημένα, ο συγγραφέας το έργο της αποκατάστασης των ακτημόνων και προσφύγων που συντελέσθηκε κατά την περίοδο 1923-1929. Ο Χένρι Μοργκεντάου, πρέσβης των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη και πρώτος πρόεδρος της ΕΑΠ (Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων), που επίσης σκιαγραφείται, γράφει χαρακτηριστικά[9]: «Αυτοί οι Έλληνες του σήμερα επιτέλεσαν ένα από τα πιο μνημειώδη και εμπνέοντα επιτεύγματα της σύγχρονης εποχής, έναν πραγματικά σύγχρονο Ηράκλειο άθλο, για τον οποίο κάθε φυλή ή έθνος θα ήταν εξαιρετικά υπερήφανο». Στον άθλο αυτό ξεχωρίζει η προσωπικότητα του Ι. Καραμάνου, ενός επιφανή Έλληνα, με εξαιρετικές ικανότητες, γενναιότητα και αυτοθυσία, όπως τον περιγράφει ο συγγραφέας. «Αστραποβόλα μορφή, όπως του Αχιλλέα, γεννημένο ηγέτη, μία από τις μεγαλύτερες μορφές της σύγχρονης Ελλάδας» τον αποκαλεί ο Μοργκεντάου. Και πράγματι, μέσα σε 6 χρόνια αποκαταστάθηκαν αγροτικά 661.000 πρόσφυγες σε 147.000 σπίτια, με αγροτεμάχια, βελτιωμένες ποικιλίες φυτών και φυλές ζώων, μέσα καλλιέργειας, σχολεία, κέντρα υγείας και δρόμους. Παράλληλα, ξεκίνησαν τα πρώτα εγγειοβελτιωτικά έργα στη Β. Ελλάδα, η οποία έγινε η ατμομηχανή οικονομικής ανάπτυξης της χώρας σε λιγότερο από μία δεκαετία από τη μεγαλύτερη εθνική καταστροφή που γνώρισε ο τόπος και λύθηκε οριστικά και χωρίς κοινωνικούς κλυδωνισμούς το πρόβλημα της αγροτικής ιδιοκτησίας. Εύστοχα εδώ ταιριάζουν οι στίχοι του Οδ. Ελύτη που παραθέτει ο Π.Ζ. στην προμετωπίδα του αντίστοιχου κεφαλαίου: «Σ’ ευλογημένη ώρα βγάζει το κακό / σε δημοσιά πλατιά το στενοσόκακο». Στο τεράστιο αυτό κοινωνικό και εθνικό εγχείρημα οι γεωπόνοι έπαιξαν τον κύριο ρόλο, αν και δεν είχαν διδαχθεί ποτέ μαθήματα εποικισμού, όπως σωστά επισημαίνει ο Ι. Παπαδάκης. Σε αντίθεση με το κοινωνικής φύσεως έργο που συντελέσθηκε κυρίως μεταξύ 1914-1932, ο τομέας της γεωργικής εκπαίδευσης διατρέχει ολόκληρη την περίοδο που εξετάσθηκε. Ήδη από την αυγή της ελληνικής ανεξαρτησίας ο Καποδίστριας έδωσε τη δέουσα προσοχή στην γεωργική εκπαίδευση ιδρύοντας στην Τίρυνθα αγροκήπιο και πρότυπη Γεωργική Σχολή. Ο συγγραφέας γράφει εύστοχα ότι «πάνω σ’ αυτήν έχει αποτυπωθεί όλη η μιζέρια και η κακομοιριά της Ελληνικής πολιτείας από της συστάσεως του Ελληνικού κράτους». Πραγματικά, πώς αλλιώς θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει τους κάθε λογής φραγμούς που έθεταν στη λειτουργία της Σχολής οι ποικιλώνυμοι μανδαρίνοι της εποχής, καθώς και τις απηνείς διώξεις των πραγματικά μεγάλων προσωπικοτήτων που διηύθυναν τη Σχολή, όπως ο Γρηγ. Παλαιολόγος[10], ο Ι. Πρώιος, ο Ασ. Ηλιόπουλος και ο Ι. Αποστολόπουλος. Όλες αυτές οι κακότητες οδήγησαν τελικά στο κλείσιμο της Σχολής το 1872. Οι άλλες αξιόλογες γεωργικές σχολές της εποχής, τα Τριανταφυλλίδεια Σχολεία, και ανάμεσα σε αυτά η Κασσαβέτειος Σχολή του Αλμυρού, η Αβερώφειος Γεωργική Σχολή της Λάρισας και, αργότερα, οι Γεωργικές Σχολές Θεσσαλονίκης και Σερρών και το Πρακτικό Τυροκομικό Σχολείο Ιωαννίνων μνημονεύονται με ιδιαίτερη έμφαση από τον συγγραφέα. Ο Π.Ζ. εξαίρει τη συμβολή τους στην παραγωγή αξιόλογων στελεχών, των γνωστών μέχρι πριν λίγα χρόνια «μεσογεωπόνων», οι οποίοι όμως συνέβαλαν τα μέγιστα σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της συλλογικής προσπάθειας για την αγροτική ανάπτυξη της χώρας, ακόμη και μετά την ίδρυση των Ανωτάτων Γεωπονικών Ιδρυμάτων στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. Τονίζει μάλιστα κατ’ επανάληψη ότι ανάμεσα στους αποφοίτους των Σχολών αυτών περιλαμβάνονται κορυφαίες μορφές του γεωπονικού χώρου, όπως ο Αλ. Λέτσας, ο Ν. Ζυγούρης, ο Ι. Κοντόπουλος και ο Παναγ. Τάσιος, οι οποίοι άφησαν ανεξίτηλα τα σημάδια τους στο ελληνικό αγροτικό θαύμα, σημειώνοντας ότι η προσφορά τους ήταν κατά κοινή ομολογία ανυπολόγιστη. Στις Σχολές αυτές θήτευσαν ως διευθυντές ξεχωριστές προσωπικότητες, όπως ο Αρ. Μουράτογλου, ο Φιλ. Τζουλιάδης, ο Ραϋνόλδος Δημητριάδης και ο Ν. Ζυγούρης, των οποίων τις βιογραφίες σκιαγραφεί με ιδιαίτερη επιμέλεια ο συγγραφέας. Παράλληλα, τονίζονται οι διαχρονικές προσπάθειες για τη διδασκαλία γεωργικών μαθημάτων στη στοιχειώδη εκπαίδευση, στα Αγροτικά Διδασκαλεία και στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες. Η επιβλητική φυσιογνωμία του Σπυρ. Χασιώτη, του πατέρα ή «σπορέα» της ελληνικής γεωργίας όπως τον αποκαλεί ο συγγραφέας, δεσπόζει στον τομέα της γεωργικής εκπαίδευσης. Δανειζόμενος τα λόγια του ιστορικού της ελληνικής γεωργίας Δ. Ζωγράφου από το βιβλίο του Π.Ζ. παραθέτω: «[Ο Χασιώτης] ποθεί να δημιουργήσει νέον αγροτικόν, κοινωνικόν και επαγγελματικόν καθεστώς. Από πού να αρχίσει όμως; Από τους ενήλικους…. και την γεωργικήν ρουτίνα; Στα παιδιά του Δημοτικού Αγροτικού Σχολείου ανευρίσκει, σαν καλός Στρατηγός τα υγειά στοιχεία της γεωργικής του αναδημιουργίας. Και στους Δασκάλους των Δημοτικών Σχολείων αναζητεί τα Στελέχη και τους Επιτελείς του». Δεν θα μπορούσε, νομίζω, να υπάρξει καλύτερη θεμελίωση της ανάγκης για γεωργική εκπαίδευση. Ο Χασιώτης όμως θεωρείται και ως ο κατεξοχήν υπέρμαχος της ίδρυσης της Α.Γ.Σ.Α. (Ανωτάτη Γεωπονική Σχολή Αθηνών), της οποίας διετέλεσε και πρώτος Διευθυντής από την ίδρυσή της (1920) έως το 1926. Στο καθαρά τεχνικό επίπεδο της φυτικής και ζωικής παραγωγής συνέβαλε ένας αστερισμός από διακεκριμένους επιστήμονες που διαπερνά όλη τη χρονική περίοδο που καλύπτει το βιβλίο. Από τον Π. Γεννάδιο[11] στη φυτική παραγωγή, τον Διομ. Σαρακωμένο στην ελαιοκομία, τον Ρ. Δημητριάδη στη γαλακτοκομία και, παλαιότερα, τους βοτανικούς Ορφανίδη, Χέλδραϊχ και Μηλιαράκη, ο συγγραφέας υποκλίνεται με σεβασμό στη μεγάλη προσωπικότητα του Ι. Παπαδάκη, φιλοτεχνώντας την πιο εκτεταμένη έως σήμερα βιογραφία του σε περισσότερες από 50 σελίδες του βιβλίου. Περιδιαβαίνει το πολύπλευρο, τεράστιο και παγκοσμίως πρωτοποριακό ερευνητικό του έργο, από τη βελτίωση του σιταριού και την επίτευξη της σιτάρκειας, τον προσδιορισμό σφαλμάτων στον πειραματισμό αγρού, την εδαφολογία (εκλήθη και έγραψε το λήμμα «εδάφη» στην εγκυκλοπαίδεια Britannica[12]), έως τη γεωργική οικολογία και κλιματολογία. Στη μνήμη αυτού του κορυφαίου εθνικού και οικουμενικού γεωπόνου αφιερώνει το πόνημά του ως δείγμα ευγνωμοσύνης, σεβασμού και θαυμασμού. Είχα την τύχη να γνωρίσω τον Ι. Παπαδάκη, να τον συναναστραφώ και να εκφωνήσω τον δημόσιο έπαινό του κατά την ανακήρυξή του σε Επίτιμο Καθηγητή του Γ.Π.Α (Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών)[13]. Η φλόγα και ο ενθουσιασμός που έκαιγαν μέσα του ήταν ευδιάκριτα παρά τις πολλές δεκαετίες που είχε ήδη διανύσει και εκφράζονταν μέσα από τις ανακοινώσεις, δημόσιες παρεμβάσεις και τη δραστηριότητά του στην Ακαδημία Αθηνών[14]. Μόνο ο πανδαμάτωρ χρόνος κατάφερε να τον κάμψει οριστικά. 4. Ο συγγραφέας βιογραφεί επίσης άλλες σημαντικές για το επιστημονικό τους έργο προσωπικότητες, όπως τους Επ. Κυπριάδη, Π. Κουτσομητόπουλο, Σ. Παπανδρέου, Β. Χρηστίδη, Δ. Πάνου, Δ. Καββάδα, Ν. Αναγνωστόπουλο κ.ά. Στην τελευταία φάση που εξετάζει, στέκεται ιδιαίτερα σε δύο μορφές: τον Β. Κριμπά, θεμελιωτή της ελληνικής αμπελουργίας και αμπελογραφίας (τα βιβλία του[15] μετά από σαράντα χρόνια αποτέλεσαν οδηγό για τις συνομιλίες στα Αμπελοοινικά κατά την ένταξη της χώρας μας στην ΕΟΚ), και κύριο συντελεστή της ανέγερσης του κεντρικού κτιρίου της Α.Γ.Σ.Α., και τον Ν. Ρουσσόπουλο, τον προικισμένο δάσκαλο με την τεράστια επιστημονική κατάρτιση και το αδαμάντινο ήθος. Έχοντας και εγώ ευτυχήσει να τον έχω δάσκαλο (όπως και ο συγγραφέας) και να τον έχω συναναστραφεί, πιστεύω ότι ο Π.Ζ. τον σκιαγραφεί με πληρότητα και εξαιρετικό τρόπο. Στέκομαι ιδιαίτερα στη συμβολή του στην θετικιστική προσέγγιση στη γεωπονία με χρήση των μαθηματικών, όπως αυτή αποτυπώνεται στα ανεπανάληπτα συγγράμματά του Μαθήματα Γεωργικής Χημείας και Εισαγωγή στους νόμους αποδόσεως των φυτών[16]. Η άποψή του αυτή είναι σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ, με την εισαγωγή και χρήση μαθηματικών μοντέλων αύξησης και ανάπτυξης των καλλιεργειών. Θα ήταν παράλειψη να μην σταθώ στην εξαιρετική προσέγγιση του συγγραφέα σε τρεις ξεχωριστές μορφές της ελληνικής γεωπονίας και ταυτόχρονα βαθιά πνευματικούς ανθρώπους. Τον Αλέξανδρο Λέτσα, εγκρατέστατο γεωπόνο με πολύτιμη προσφορά στην επιστήμη και στην χώρα και ταυτόχρονα εξαίρετο συγγραφέα και δεινό χειριστή της ελληνικής γλώσσας, επί σειρά ετών πρόεδρο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών και του Γεωπονικού Συλλόγου Μακεδονίας-Θράκης[17]. Χωρίς δόση υπερβολής, ο Π.Ζ. τον αποκαλεί «Κατσίμπαλη» της ελληνικής γεωπονίας. Τον Χρυσό Ευελπίδη[18], επιφανή επιστήμονα, λόγιο και δημόσιο άνδρα, για τον οποίο η αφρόκρεμα της ελληνικής λογοτεχνίας, όλη η γενιά του ’30, έγραψε τα καλύτερα για το πνεύμα, τη γραφή και το ήθος του. «Ἀρχοντα της ελληνικής γεωπονίας» τον αποκαλεί ο Π.Ζ. Και, τέλος, τον Ιωάννη Σαρεγιάννη, τον «ευπατρίδη», όπως τον αποκαλεί ο συγγραφέας, τον δεινό φυτοπαθολόγο, σπουδαίο στοχαστή, αλλά και φίλο και έξοχο σχολιαστή του Κ. Π. Καβάφη[19]. Για να φθάσει η Ελλάδα από την υπανάπτυξη και την εθνική ανυποληψία των αρχών του 20ού αιώνα έως την ένταξή της ως ισότιμου μέλους στην ΕΟΚ το 1979 χρειάσθηκε πολύ αίμα και πολύς ιδρώτας. Αίμα για τη διασφάλιση της εθνικής ανεξαρτησίας και κυριαρχίας, ιδρώτας για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. «Για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή», για να δανεισθώ και εγώ στίχους του Οδυσσέα Ελύτη. Από τις σελίδες αυτού του βιβλίου αναδεικνύεται το κολοσσιαίο έργο που δημιούργησαν ανεπανάληπτες μορφές της νεώτερης Ελλάδος. Προσωπικότητες με μοναδικές ικανότητες, απίστευτη εργατικότητα, αφοσίωση και αυταπάρνηση στην εκτέλεση των καθηκόντων τους. Πιστοί υπηρέτες της πατρίδας, οι οποίοι, στην πλειοψηφία τους, όχι μόνο δεν ανταμείφθηκαν για τις υπηρεσίες τους, αλλά πέθαναν κυριολεκτικά «στην ψάθα» ή πληρώθηκαν με το γνωστό στον τόπο μας νόμισμα της αχαριστίας. Όπως σωστά τονίζει στο βιβλίο του ο συγγραφέας, η θεσιθηρία, ο κομματισμός, ο φθόνος και οι προσωπικές εμπάθειες σημάδεψαν τον βίο πολλών από τους ακάματους σκαπανείς της γεωργίας μας, όπως των Γρ. Παλαιολόγου, Πρώιου, Αποστολόπουλου, Δημητριάδη, Δεκάζου, Καραμάνου, Παπαδάκη, Καναγκίνη, Ρουσσόπουλου, Καββάδα, Ν. Αναγνωστόπουλου και πολλών άλλων. Ο Π.Ζ έχει έναν ξεχωριστό, γοητευτικό τρόπο γραφής, τον οποίο ακολουθεί πιστά και σε αυτό το πόνημά του. Χειρίζεται εξαιρετικά τη γλώσσα και ο λόγος του ρέει αβίαστα και ευχάριστα για τον αναγνώστη. Λάτρης του έμμετρου λόγου, στολίζει τις προμετωπίδες των κεφαλαίων του βιβλίου του με δίστιχα του Οδυσσέα Ελύτη και το κείμενό του με στίχους γνωστών βάρδων του ελληνικού ποιητικού πανθέου. Συχνά το κείμενό του περιέχει παρεκβάσεις, ενίοτε εκτεταμένες, οι οποίες όμως συνήθως δεν διαταράσσουν τη ροή του λόγου και τη συνάφεια των νοημάτων. Δεοντολογικά άψογος, χρησιμοποιεί συχνά αυτούσια κείμενα τρίτων και παραπέμπει ανελλιπώς στις πηγές του. Δεν διστάζει να κοσμεί τις προσωπικότητες που βιογραφεί με χαρακτηρισμούς, οι οποίοι όμως δεν απέχουν από την πραγματικότητα. Έτσι, αποκαλεί: γίγαντα τον Γρ. Παλαιολόγο, πατέρα της ελληνικής γεωργίας και κορυφαίο γεωπόνο του ελεύθερου ελληνικού κράτους τον Χασιώτη, ιδαλγό της γεωπονίας τον Μουράτογλου, πρωτοπόρο τον Γεννάδιο, μεγάλο τον Δημητριάδη, επιφανή Έλληνα τον Καραμάνο, πολυδιάστατο και πολυτάλαντο τον Παπαδάκη, έντιμο και καταρτισμένο επιστήμονα τον Αρ. Σίδερι[20], μεγάλο αδικημένο τον Μπάμπη Αλιβιζάτο[21], άνθρωπο της προσφοράς τον Μήτσο Παπαδόπουλο, τιτάνα τον Ρουσσόπουλο. Το πόνημα του Παντελή Ζωιόπουλου προσφέρει πολύτιμο συγκεντρωμένο υλικό για τον μελετητή αυτής της ηρωικής περιόδου της νεώτερης Ελλάδος, μιας περιόδου που σημαδεύτηκε όχι μόνο από πράξεις ανδρείας στα πεδία των μαχών, αλλά και από ασύλληπτα επιτεύγματα σε ειρηνικές περιόδους, τα οποία, δυστυχώς, είναι σχεδόν άγνωστα στο ευρύ κοινό. Ο ελκυστικός τρόπος γραφής του, που ξεφεύγει από τα στερεότυπα της επιστημονικής ιστοριογραφίας, καθιστά το βιβλίο ευανάγνωστο και προσπελάσιμο στον μέσο αναγνώστη. [1] P. Zoiopoulos and E. Drossinos, The Animal Feed Question in the Shadow of Contemporary Food Crises: The European Challenge, Nova Science Publishers, Νέα Υόρκη 2010. [2] Λ. Λουλούδης, «Με το πριόν(ι) στο πιάτο», ΑRB, τχ. 36, Ιαν. 2013. [3] Π. Ζωιόπουλος, Θεόφιλος ο ιδιοφυής σαλός, Αρμός, Αθήνα 2008. [4] Π. Ζωιόπουλος, «Το έπος του σιτικού», στο ένθετο “Ιστορικά” («Το αγροτικό θαύμα»), τχ. 185 , εφημ. Ελευθεροτυπία, 15.5.2003, σ. 26-31. [5] Ι. Παπαδάκης, «Το ελληνικό γεωργικό θαύμα (1922-1983): Διδάγματα για τους ξένους και για μας», Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 58, σειρά Β, 1983, σ. 562-583. [6] Ανώνυμος, Εις μνήμην των εκλιπόντων διαπρεπεστέρων γεωπόνων κατά την τελευταίαν εκατονταετίαν, εκδ. Ελληνική Γεωργική Εταιρεία, Αθήναι 1936. [7] Α. Λέτσας, Προσφορά προς τους εκλιπόντας γεωπόνους, εκδ. Γεωπονικός Σύλλογος Μακεδονίας - Θράκης, Θεσσαλονίκη, 1957. [8] M. Mazower, Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002. [9] H. Morgenthau, Η αποστολή μου στην Αθήνα, Τροχαλία, Αθήνα 1994. [10] Γρ. Παλαιολόγος, Γεωργική και οικιακή οικονομία, Εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας, εν Ναυπλίω, 1833 (εκδ. ιατρού Σπυρ. Πύρλα, Τυπογραφείον του Κάλλους, Αθήναι 1881). [11] Π. Γεννάδιος, Φυτολογικόν λεξικόν, τόμ. Ι, ΙΙ και ΙΙΙ, Αθήναι 1908. [12] J. Papadakis, «Soils», Τhe New Encyclopaedia Britannica, Macropaedia, 15th edition, pp. 141-151, Λονδίνο 1998. [13] A.I. Καραμάνος, «Laudatio στον Ιωάννη Παπαδάκη», Τριπτόλεμος, τχ. 1, 1994. [14] Ι. Παπαδάκης, «Η πρόβλεψη του μέλλοντος στην επιστήμη και πράξη (Laplace, Mendel, Heisenberg: Γενική πείρα)», Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 65, σειρά Β, 1995, σ. 216-229. [15] Β. Κριμπάς, Ελληνική αμπελογραφία, τόμ. Ι, ΙΙ και ΙΙΙ, Αθήναι, 1943, 1944,1949. [16] Ν. Ρουσόπουλος, Εισαγωγή εις τους νόμους αποδόσεως των φυτών, Αθήναι 1948. [17] Ι.Σ. Καραμάνος, «Αλέξανδρος Λέτσας», Γεωπονικά, τχ. Μαρτ.-Απρ. 1965. [18] Chrysos Evelpides, Les états Balkanique: Étude sociale et économique, Rousseau, Παρίσι 1930. [19] Κ.Β. Κριμπάς (επιμ.), Γιάννης Σαρεγιάννης και η έννοια της ασθένειας, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1999. [20] Αρ. Σίδερις, Η γεωργική πολιτική της Ελλάδος κατά τη λήξασαν εκατονταετίαν (1833-1933), εκδ. Κ.Σ. Παπαδογιάννης, Αθήναι 1934. [21] Babis Alivizatos, La réforme agraire en Grèce du point de vue économique et sociale, Thèse de doctorat. École de Loi, Université de Paris 1932.

Οι σκαπανείς μιας εποποιίας

Σύνδεση