Διάλογος: Προς μια post-truth ιστοριογραφία

Ευγενία Μπουρνόβα, Οι κάτοικοι των Αθηνών, 1900-1960. Η δημογραφία, στατιστική επεξεργασία: Μυρτώ Δημητροπούλου, χαρτογραφία: Σταύρος Σπυρέλλης, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών / ΕΚΠΑ[1], Αθήνα 2016, σελ. 254 Λάβαμε από την κα Ευγενία Μπουρνόβα την παρακάτω επιστολή σχετικά με την κριτική για το βιβλίο της, την οποία δημοσιεύσαμε στο προηγούμενο τεύχος της ARB. Ακολουθεί η απάντηση του συνεργάτη μας, καθηγητή Κώστα Κωστή. Tο κείμενο του Κ. Κωστή «Η λαγνεία των αριθμών ή προς μια post-truth ιστοριογραφία» (ARB, τχ. 88, Οκτ. 2017) αρχίζει με μια αφοριστική παράγραφο για όλους τους Έλληνες ιστορικούς, τους οποίους ο συγγραφέας θεωρεί ανίκανους να χειριστούν αριθμούς ώστε να τους αξιοποιήσουν στην έρευνά τους. Βασικό του επιχείρημα γι’ αυτήν την σαρωτική απόρριψη είναι ότι η έλλειψη κάθε κριτικής στάσης έναντι των διαθέσιμων ποσοτικών στοιχείων οδήγησε σε παραχάραξη της πραγματικότητας, αφού δεν ελεγχόταν η αξιοπιστία των πηγών. Στη γενίκευση αυτή καλό θα ήταν να είχαμε κάποια παραδείγματα συγκεκριμένων μελετών. Ωστόσο, ο Κωστής επιλέγει να προβάλει ως παράδειγμα που συγκεντρώνει όλα τα παραπάνω αρνητικά μόνον το πρόσφατο βιβλίο μου για τον πληθυσμό της Αθήνας από το 1900 έως το 1960. Το βασικό αρχειακό υλικό του βιβλίου αυτού στηρίζεται σε συστηματική αποδελτίωση των ληξιαρχικών πράξεων γάμου του Ληξιαρχείου του Δήμου Αθηναίων από το 1910 έως το 1960. Πράγματι, όπως δηλώνω στο βιβλίο μου, οι γάμοι που δηλώθηκαν μέχρι και το 1924 είναι τμήμα μόνο του συνολικού αριθμού των γάμων που τελέστηκαν στην πρωτεύουσα, αλλά δηλώνονται συστηματικά μετά το 1924 και άρα στη συνέχεια ‒όπως γράφει και ο Κωστής‒ τα στοιχεία γίνονται αξιόπιστα. Όλες αυτές οι ληξιαρχικές πράξεις της πρώτης περιόδου εξετάζονται ξεχωριστά και προφανώς δεν ενσωματώνονται στο σώμα των γάμων που μελετώνται για την περίοδο 1925-1960. Ο Κωστής αποσιωπά ότι εκμεταλλεύομαι και αναδεικνύω την περίοδο 1925-1960 με τα αξιόπιστα στοιχεία των 35 χρόνων που διαθέτουμε σε πληρότητα (γράφει: «για την περίοδο που καλύπτει το βιβλίο της μόνο ένα μικρό τμήμα της μπορεί να θεωρηθεί ότι διαθέτει αξιόπιστα στοιχεία»). Γιατί να θεωρείται αδόκιμο μεθοδολογικά το ότι επέλεξα να παρουσιάσω, πλήρως διακριτά, και την αρχική περίοδο, ώστε να γνωρίζουμε αναλυτικά τα δεδομένα που μπορεί να παρέχει αυτή η πηγή; Σύμφωνα με ποια μεθοδολογική προσέγγιση δεν επιτρέπεται να γίνεται χρήση αποσπασματικά διαθέσιμων στοιχείων όταν αυτό μάλιστα δηλώνεται ρητά στη μελέτη; Πώς ο Κωστής αποφαίνεται, χωρίς άλλη τεκμηρίωση, ότι τα στοιχεία από μία διδακτορική διατριβή είναι αναξιόπιστα; Μια ακόμη κριτική του Κ. Κωστή οφείλεται σε βιαστική ανάγνωση της μελέτης μου: Προφανώς, η αναφορά του στη θνησιμότητα δεν θα χρειαζόταν, αν διάβαζε τη σελίδα 76 του βιβλίου, όπου όχι μόνο χρησιμοποιούνται στοιχεία της στατιστικής της φυσικής κίνησης του πληθυσμού για τη θνησιμότητα της προπολεμικής περιόδου, αλλά επιχειρείται και η ερμηνεία των δεδομένων αυτών. Θα ήθελα ωστόσο να σημειώσω ότι η μελέτη μου αφορά τον πληθυσμό του Δήμου Αθηναίων, ενώ τα στατιστικά στοιχεία της φυσικής κίνησης του πληθυσμού του 1938 (στα οποία με μεγάλη βιασύνη με παραπέμπει ο Κωστής) αφορούν όχι μόνο στον Δήμο Αθηναίων, αλλά συνολικά και σε άλλους 14 δήμους και κοινότητες. Τούτο αναφέρεται ρητώς σε υποσημείωση της σελίδας 8, η οποία προφανώς διέλαθε της προσοχής του Κωστή. Εξάλλου, όχι μόνο δεν αγνοώ την συγκεκριμένη πηγή στοιχείων και τα προβλήματά της που δημοσιεύεται με διακοπές από τον 19ο αιώνα, αλλά έχω συγγράψει με τον διακεκριμένο ιστορικό δημογράφο Maurice Garden, που υπήρξε και ο καθηγητής μου, άρθρο με τίτλο «Ο πληθυσμός της Αθήνας και της γύρω περιοχής κατά το 2ο μισό του 19ου αιώνα», περ. Τα Ιστορικά, τχ. 43 (Δεκέμβριος 2005), σ. 373-396, αποκλειστικά με βάση την πηγή αυτή. Κατόπιν των ανωτέρω παρατηρήσεών μου και πολλών άλλων που για οικονομία χώρου δεν περιλαμβάνω στην απάντησή μου, δικαιούμαι να διαπιστώσω ότι είναι έωλος ο ισχυρισμός του Κωστή «σε ποια άλλη χώρα μια καθηγήτρια Πανεπιστημίου θα μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο», ότι δηλαδή η συγκρότηση των σειρών δεδομένων δεν βασίζεται σε ακριβή τεκμηρίωση και επεξεργασία. Θα ήθελα να μην ακολουθήσω τον Κωστή στους αλαζονικούς και αφοριστικούς ισχυρισμούς του όσον αφορά στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Ε.Κ.Π.Α., στους Έλληνες επιστήμονες συλλήβδην και στη δική μου 27χρονη αδιάλειπτη παρουσία στο Τμήμα μου και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και με συνεχή κοινωνική προσφορά. — Ευγενία Μπουρνόβα Περί ορέξεως κολοκυθόπιτα… Η απάντηση της κας Μπουρνόβα στα σχόλια που έκανα για το βιβλίο της με τίτλο Οι κάτοικοι των Αθηνών 1900-1960, στο προηγούμενο τεύχος της ARB δεν μου αφήνει πλέον καμία αμφιβολία για την αδυναμία της να κατανοήσει ποιο είναι το πρόβλημα με τη δουλειά της ή, για να είμαι ακριβέστερος, ότι υπάρχουν κάποιοι κανόνες στον τρόπο που χρησιμοποιούμε τις στατιστικές, όπως και γενικότερα όλες τις πηγές. Η κα Μπουρνόβα κατασκευάζει στατιστικές σειρές, που, όπως η ίδια ομολογεί, παρουσιάζουν μεγάλες αδυναμίες. Επομένως από το 1910 μέχρι το 1925 τα στοιχεία που παραθέτει και πάνω στα οποία οικοδομεί μια εικόνα για την γαμηλιότητα στην Αθήνα είναι εσφαλμένα. Και είναι εσφαλμένα γιατί δεν είναι σε θέση να μας εξηγήσει τι ακριβώς αντιπροσωπεύουν, τι σημαίνουν. Ποιοι είναι αυτοί οι λίγοι που δηλώνουν το γάμο τους; Αποτελούν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των Αθηναίων της εποχής εκείνης; Ή μήπως, επί παραδείγματι, είναι Επτανήσιοι, οπότε σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να κάνει λόγο για στατιστικές της γαμηλιότητας των Επτανησίων που ζουν στην Αθήνα και φυσικά όχι των Αθηναίων… Η κα Μπουρνόβα δεν είναι σε θέση ή δεν κάνει τον κόπο να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά. Το αποτέλεσμα είναι απλό: οι στατιστικές που παρουσιάζει για ένα μεγάλο μέρος της περιόδου που καλύπτει το βιβλίο της δεν σημαίνουν τίποτε, είναι παραπλανητικές. Δικαιούται φυσικά να δημοσιεύει ό,τι αποσπασματικά στοιχεία θέλει, στο βαθμό όμως που δεν μπορεί να μας πει τι ακριβώς αντιπροσωπεύουν φοβάμαι ότι η, όποια, αξία τους εκμηδενίζεται. Σε κάθε περίπτωση η επιχειρηματολογία της κας Μπουρνόβα επιβεβαιώνει το επιχείρημά μου: δεν διαθέτει τις γνώσεις που είναι απαραίτητες για να κάνει μια δουλειά σαν και αυτήν που φιλοδοξεί να κάνει. Και αυτό φαίνεται και στη δουλειά της για την Αθήνα του 19ου αιώνα που έχει δημοσιεύσει από κοινού με τον M. Garden. Στο σημείο αυτό επισημαίνω μόνο ότι χρησιμοποιεί τις επίσημες στατιστικές της φυσικής κίνησης του πληθυσμού, που δημοσιεύτηκαν από το 1861 μέχρι το 1886. Αλλά ο Β. Βαλαώρας έχει πολύ σαφώς υποδείξει, πρώτος από όλους, ότι τα μεγέθη είναι υποεκτιμημένα και έχει υπολογίσει μάλιστα και τις αποκλίσεις από εκείνα που θα έπρεπε να είναι. Τα δημοσιευμένα στοιχεία της φυσικής κίνησης ως έχουν μας δείχνουν μία άλλη κοινωνία από εκείνην της Ελλάδας του 19ου αιώνα, πολύ πιο κοντά στη Δυτική Ευρώπη. Δεν ήταν αυτή η περίπτωση όμως. Είμαι σίγουρος πως αν ο M. Garden γνώριζε ελληνικά, θα ήταν πολύ προσεκτικός στη χρήση των πληροφοριών αυτών. Η κα Μπουρνόβα κάνει το λάθος να εγείρει το ζήτημα της διατριβής, στοιχεία της οποίας χρησιμοποιεί, και να αναρωτηθεί πώς προκύπτει ότι τα στοιχεία της είναι προβληματικά. Με φέρνει στη δύσκολη θέση να της θυμίσω την υποστήριξη της εν λόγω διατριβής, τα σχόλια που έγιναν και που έχουν αποτυπωθεί στο πρακτικό της υποστήριξης. Είναι ακριβώς τα ίδια προβλήματα που έχει και η ίδια στη δουλειά της, ίσως μάλιστα να μην είναι τυχαίο ότι είναι το ίδιο πρόσωπο που ήταν συγγραφέας της διατριβής και έχει αναλάβει να κάνει και την επεξεργασία των στατιστικών στοιχείων στο βιβλίο της για την Αθήνα. Όσον αφορά τώρα τις παρατηρήσεις της για τη στατιστική της θνησιμότητας, αν έκανε τον κόπο να συμβουλευτεί το σχετικό δημοσίευμα στη σελίδα που της υποδεικνύω –οι στατιστικές αυτές είναι διαθέσιμες και διαδικτυακά– θα έβλεπε ότι αφορούν τον Δήμο Αθηναίων και ότι δεν κάνω κανένα λάθος στη βιασύνη μου, όπως διατείνεται. Αλλά μάλλον δεν θα πρέπει να έχει συμβουλευτεί ποτέ τα σχετικά δημοσιεύματα και ο ισχυρισμός της ότι τα γνωρίζει και πως έχει χρησιμοποιήσει τις στατιστικές του 19ου αιώνα δεν σημαίνει ότι έχει συμβουλευτεί και αυτές του μεσοπολέμου. Το ότι δεν τις περιλαμβάνει στη βιβλιογραφία της και γενικότερα στη δουλειά της, ως όφειλε, είναι επαρκές τεκμήριο άγνοιας. Για τη διάρκεια που καλύπτουν τα «αξιόπιστα στατιστικά» στοιχεία που χρησιμοποιεί, θα της θυμίσω ότι οι στατιστικές καταρρέουν με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και αποκαθίστανται κατά τη δεκαετία του 1950. Επομένως το διάστημα που καλύπτει με αξιόπιστα στοιχεία είναι μάλλον μικρό: από το 1925 μέχρι το 1940 και κάποιες χρονιές της δεκαετίας του 1950. Εν κατακλείδι, η κα Μπουρνόβα διά της σιωπής –δηλαδή αγνοώντας πολλά στοιχεία της κριτικής μου‒, αλλά και με όσα γράφει με δικαιώνει απολύτως. Είναι ασφαλώς δικαίωμά της να δημοσιεύει ό,τι θέλει και όπως θέλει, πιστεύοντας πως έχει δίκιο. Περί ορέξεως,… Αλλά είναι δικαίωμα και κάθε άλλου να της επισημαίνει ότι δεν διαθέτει τις ικανότητες που απαιτούνται για να ασχοληθεί με το θέμα που επέλεξε και ότι το αποτέλεσμα είναι μάλλον ατυχές. Δεν θα αμφισβητήσω τις κοινωνικές ή άλλες περγαμηνές που επικαλείται η κα Μπουρνόβα για τον εαυτό της –αν και συνήθως αφήνουμε άλλους να το κάνουν–, φοβάμαι μόνο πως ακόμη και αν ισχύουν δεν μπορούν να βελτιώσουν τις επιστημονικές επιδόσεις της. — Κώστας Κωστής ΥΓ. Θα ήθελα επίσης να θέσω και ένα ερώτημα: μέσω ποιας διαδικασίας η κα Μπουρνόβα πήρε την άδεια του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του ΕΚΠΑ για να το χρησιμοποιήσει ως «επιστημονικό» και μη εκδότη. Ποιος έδωσε την άδεια να χρησιμοποιηθεί το λογότυπο του Πανεπιστημίου. Ποια επιτροπή ειδικών έκρινε πως η εργασία της μπορεί να ενταχθεί στις εκδόσεις του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Τμήματος ειδικότερα; [1] Διαθέσιμο στο https://goo.gl/k6N5VD

Διάλογος: Προς μια post-truth ιστοριογραφία

Σύνδεση