Γιώργος Σεφέρης και Αλέξανδρος Κοτζιάς

Στο προηγούμενο τεύχος της ARB ο Ευριπίδης Γαραντούδης (ανα)δημοσίευσε ένα άρθρο από την εφ. Εστία (Ανωνύμως = Κ.Α. Κύρου, «“Ηρώων” επιδιώξεις» Παρασκευή, 19 Φεβρουαρίου 1971) εναντίον του Γιώργου Σεφέρη με αφορμή τη διαφαινόμενη συνέχεια στη διεθνούς εμβέλειας αντιδικτατορική έκδοση του Κέδρου Δεκαοχτώ Κείμενα με τα υπό έκδοση Νέα Κείμενα. Αυτό το ενδιαφέρον κείμενο, το μη καταγεγραμμένο στη βιβλιογραφία Σεφέρη, εντοπίστηκε –όπως αναγράφεται στο δημοσίευμα‒ από την προσωπική μου ερευνητική δραστηριότητα. Οφείλω όμως να διευκρινίσω πως το συγκεκριμένο λιβελλογράφημα διασώθηκε, και ως εκ τούτου έγινε γνωστό, λόγω της ευαισθησίας του Αλέξανδρου Κοτζιά να διαφυλάσσει τέτοιου είδους κείμενα στα κατάλοιπά του, στο αρχείο του, που έχω την τιμή να επιμελούμαι. Ο «καλοπερασόπουλος» ή «γερμανοτσολιάς» ή «ταγματασφαλίτης», σύμφωνα με τους δηλητηριώδεις ψιθύρους της συστηματικής εναντίον του διαβολής, Αλέξανδρος Κοτζιάς, ήταν ένας από τους πλέον ικανούς ομότεχνους για να αντιληφθεί και να αξιολογήσει την ιστορική σημασία των εναντίον του Σεφέρη κατηγοριών. Κυρίως το μένος εναντίον των πολιτικών του πεποιθήσεων, των εμφανέστατων σε όλους τους αναγνώστες της λογοτεχνικής του εργασίας. Πεποιθήσεων, όμως, δημοσίως αδιευκρίνιστων δεδομένου ότι ο ίδιος τις θεωρούσε ως υπόθεση ιδιωτική, υπόθεση συνειδήσεως. Όταν ο Κύρος Α. Κύρου δημοσίευε στην Εστία το «“Ηρώων” επιδιώξεις», αγλάισμα ήθους και ύφους μιας προπαγάνδας που επεδίωκε να ανακοπεί η ύπουλος δηλητηρίασις της εθνικής ψυχής διά καταλλήλως διοχετευμένων σλαυοκομμουνιστικών συνθημάτων, ο Αλέξανδρος Κοτζιάς συνέτασσε ένα από τα μείζονα αντιδικτατορικά νεοελληνικά λογοτεχνικά κείμενα που εκδόθηκαν κατά τη διάρκεια της απριλιανής δικτατορίας: το μυθιστόρημα Ο Γενναίος Τηλέμαχος. Ο Κοτζιάς των Δεκαοκτώ κειμένων, των Νέων Κειμένων Ι και ΙΙ και της Συνέχειας (εκδότης τους «σύμφωνα με τον νόμο») δεν δίστασε να εκδώσει μέσα στα χρόνια της απριλιανής δικτατορίας ένα μυθιστόρημα που έχει ως επίκεντρο την υπόθεση Ασπίδα και ως δευτερεύοντα –πλην όμως μείζονος σημασίας‒ ήρωα μια μυθοπλαστική εκδοχή του Νικηφόρου Μανδηλαρά, τον Νικόλαο Πετσετάκη, τον δικηγόρο που αναλαμβάνει, με αίσθημα ευθύνης και αίσθηση των πραγμάτων, την υπεράσπιση των αδίκως κατηγορουμένων ως επικινδύνων διά το έθνος συνωμοτών καταρρίπτοντας το κατηγορητήριο με ευθύτητα και παρρησία ‒ «την υπόθεση αυτή την αντιμετωπίζω όχι ως επαγγελματίας, την αντιμετωπίζω ως υπεύθυνος πολίτης» γράφει (Ο Γενναίος Τηλέμαχος, Κέδρος 1972, σ. 292): «“Εάν ήταν απλή σκευωρία, εάν τα κίνητρα περιορίζονταν στις επαγγελματικές αντιζηλίες των στρατιωτικών, τουτέστι στο λουφέ, μία κλίκα που επιδιώκει διά του τρόπου αυτού να εξοντώσει αντιπάλους της… αλλά δεν είναι καν αυτοδύναμη πολιτική μηχανορραφία εγχωρίου κυήσεως”. Ο κύριος Πετσετάκης σταύρωσε τα χέρια στο στήθος και στήθηκε ξανά κοντά στο παράθυρο, είναι πράγματι επιβλητικός σαν τραγωδός: “Πρόκειται, λέει, περί καθ’ υπαγόρευσιν εφαρμογής προμελετημένου σχεδίου. Ζούμε, αλίμονο, στον αιώνα των δικτύων τα οποία ως ιστοί αράχνης περισφίγγουν ασφυκτικώς την υφήλιο – αποκλείεται να εξακριβώσεις ποία νήματα συνδέουν ένα θανατηφόρο αυτοκινητιστικό δυστύχημα στην Ιάβα με τον ύποπτο αιφνίδιο θάνατο ενός οχληρά μαχητικού βουλευτού στη Θεσσαλονίκη. Ώστε ή θα σπάσουμε τα δίκτυα ή θα μας αφανίσουν. Διότι πιστεύω ότι πίσω από την τραγική αυτή υπόθεση κινούνται αφανείς δυνάμεις, οι οποίες και εκπονούν τα σχέδια. Ο εγκέφαλος της αράχνης μάς είναι απρόσιτος, μόνον εκ των υστέρων αποκαλύπτονται οι αληθείς επιδιώξεις του, όταν είναι πλέον αργά. Πάντως, προφανές ότι μετά τις καταδίκες θα επακολουθήσουν εκκαθαρίσεις σε κλίμακα πρωτόφαντη, συστηματικές προγραφές έτσι που να παραμεριστεί κάθε ζωντανό και τίμιο στοιχείο, οιοσδήποτε διατηρεί κόκκο ανεξαρτησίας και αξιοπρέπειας, οι ένοπλες δυνάμεις του έθνους πρέπει να γίνουν ασπόνδυλοι τοποτηρητές, τυφλά και πειθήνια όργανα του χωροδεσπότη…”» (Ο Γενναίος Τηλέμαχος, σ. 294-295). Ο δικηγόρος αυτός, σύμφωνα με το κείμενο, βρίσκεται μυστηριωδώς πνιγμένος στ’ ανοιχτά της Ρόδου υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες. Μέσα στη χούντα ο Κοτζιάς δεν διστάζει να αναφερθεί στις μεθοδεύσεις για τη συγκάλυψη της δολοφονίας του Νικηφόρου Μανδηλαρά τον Μάιο του 1967: «Και λοιπόν εξετάζει το πτώμα ο κύριος ιατροδικαστής, γλίστρησε λέει έπεσε από το βαπόρι στη θάλασσα πνίγηκε. Πολύ σωστά του λένε οι εφημερίδες από το βαπόρι έπεσε στη θάλασσα αυτό είναι προφανές όμως εξόν που έπεσε στη θάλασσα είναι και το κεφάλι του λιώμα του λένε, δεν το αντιληφθήκατε; Εξετάζει ξανά το πτώμα ο κύριος ιατροδικαστής τους λέει: όταν γλίστρησε κ’ έπεσε στη θάλασσα είχε κυματισμό ελαφρόν προς μέτριον τους λέει συνεπώς το κεφάλι του θα βάρεσε πάνω στο βαπόρι γκαπ-γκαπ! και το βαπόρι ως γνωστόν είναι κατασκευασμένο εξ ελασμάτων χάλυβος κατά συνέπεια φυσικό ήτανε να γίνει το κεφάλι του λιώμα. Ναι βέβαια σωστά του λένε θα βάρεσε και το κεφάλι του γκαπ-γκαπ πάνω στα ελάσματα εκ χάλυβος όμως όταν γλίστρησε κ’ έπεσε στη θάλασσα το κεφάλι του ήτανε κιόλας λιώμα ήτοι αν θέλουμε ν’ ακριβολογήσουμε του λένε πέφτοντας στη θάλασσα δεν πνίγηκε διότι ως γνωστόν ένας νεκρός όταν γλιστράει και πέφτει στη θάλασσα ουδέποτε πνίγεται διότι ως γνωστόν όταν οι πνεύμονες δεν ανασαίνουν ως γνωστόν ουδέποτε ρουφάνε νερό ήτοι… ήτοι… και πεντακόσιες χιλιάδες δουλοπάροικοι συναχτήκανε στην κηδεία σου κύριε Πετσετάκη μου, μαυρίσανε οι δρόμοι της πρωτεύουσας στο Παντικάπαιο [αρχαιοελληνική αποικία στον Βόσπορο που λόγω οικονομικής και πολιτικής κρίσης δέχθηκε την υποταγή της στους, από τον 2ο π.Χ. αιώνα και μετά, εκάστοτε ισχυρούς] ανθρωπομάνι ουρλιάζανε Κάτω οι Δολοφόνοι και τέτοιο πάταγο στο πανελλήνιο κύριε Πετσετάκη μου ουδέποτε τον φανταζόσουνα» (Ο Γενναίος Τηλέμαχος, σ. 411). Το μυθιστόρημα αυτό, το οποίο εμφανώς διαλέγεται με το έργο του Γιώργου Σεφέρη, ο Αλέξανδρος Κοτζιάς το επεξεργάζεται στο τελικό του στάδιο και εγκρίνει την εκτύπωσή του στα τέλη του 1971, γνωρίζοντας πως λόγω της έκδοσης μπορεί να διωχθεί, να φυλακισθεί, να βασανισθεί, να υποστεί τα πάνδεινα για περιύβριση αρχής. Στο αρχείο του σώζεται το ακόλουθο χειρόγραφο με ημερομηνία 23 Οκτωβρίου 1971: «Τη στιγμή που καθαρόγραφα την προτελευταία σελίδα [του μυθιστορήματος Ο Γενναίος Τηλέμαχος] έφερε η Ελένη [η σύζυγος του Αλ. Κοτζιά] την εφημερίδα. Λοιπόν κάποιος κύριος τάδε [Στυλιανός Περράκης] δικηγόρος εκ Χανίων παραπέμπεται στο Έκτακτο Στρατοδικείο γιατί συνέγραψε και εξέδωσε ποιητική συλλογή περιέχουσα ονειδιστικάς εκφράσεις συνιστώσες περιύβρισιν Αρχής δυνάμενες να κλονίσωσι την εμπιστοσύνη του κοινού προς τας ενόπλους δυνάμεις της χώρας, το σώμα των αξιωματικών, να ενσπείρωσι ανησυχίαν κτλ. κτλ. ο μπάσταρδος! Τον έχουνε στον Κορυδαλλό. Φαντάσου τώρα φίλε μου να βγαίνει ο κάθε τσόγλανος και να κάνει όλα αυτά τα εγκλήματα με στίχους. Ε, πού καταντήσαμε!». Στο χειρόγραφο του Κοτζιά επισυνάπτεται και το απόκομμα της εφημερίδας δίχως άλλες διευκρινιστικές ενδείξεις. Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, στηριγμένος στα προσωπικά του βιώματα και στην επεξεργασία στοιχείων που αντλούσε από την αδιάκοπη ενδελεχή του ενασχόληση με τη σύγχρονη νεοελληνική πολιτική πραγματικότητα, πάλευε πεισματικά να κατανοήσει τις βαθύτερες πλευρές της εξωφρενικής εποχής που ζούσε γράφοντας για τον αντίκτυπό τους στην ατομική συνείδηση. Στη δική του ευαισθησία οφείλουμε τη γνώση μας για αρχειακά τεκμήρια όπως το δημοσίευμα «“Ηρώων” επιδιώξεις». Στην τόλμη του αντιδικτατορικά κείμενα όπως Ο Γενναίος Τηλέμαχος. Στη μετριοφροσύνη του την αποφυγή κάθε αναφοράς στη δική του συνεισφορά κατά της απριλιανής εκτροπής. Την πολιτική του πεποίθηση πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής, εθνικής απελευθέρωσης –κι εδώ συναντά τον Γιώργο Σεφέρη– μόνο οι αναγνώστες της λογοτεχνικής του εργασίας είναι σε θέση να τη διαγνώσουν.

Γιώργος Σεφέρης και Αλέξανδρος Κοτζιάς

Σύνδεση