Διατὶ δὲν ἔχει ἡ σημερινὴ Ἑλλὰς φιλολογίαν

Μάταιον δὲ εἶναι νὰ κρύπτωμεν ὅτι ἡ χθὲς γεννηθεῖσα σημερινὴ Ἑλλὰς δὲν ἔχει ἀκόμη ζῶσαν ἱστορίαν. [Μὲ τὸν ὅρο φιλολογία ὁ Ροΐδης ἐννοεῖ τὴ λογοτεχνία] Τοσούτους καὶ τόσον ποικίλους ἔτυχε ν’ ἀναγνώσω ὁρισμοὺς τῆς δυνάμεως ἐκείνης τοῦ πνεύματος, τὴν ὁποίαν ὀνομάζομεν συνήθως φαντασίαν, ὥστε δὲν ἐνθυμοῦμαι συγκεκριμένως κανένα. Τοῦτο δὲ μόνον δύναμαι ἀδιστάκτως νὰ βεβαιώσω, ὅτι μεταξὺ αὐτῆς καὶ τῆς ἀναμνήσεως οὐσιώδης διαφορὰ δὲν ὑπάρχει καμμία. Ἐκ πάντων τῷ ὄντι τῶν φανταστικῶν ἰνδαλμάτων, τὰ ὁποῖα δύναται ὁ ποιητὴς ἢ ὁ τεχνίτης νὰ παραστήσῃ ἤ, ὡς καταχρηστικῶς λέγεται, νὰ δημιουργήσῃ, οὐδὲν ὑπάρχει ὅσον δήποτε παράδοξον καὶ πρωτοφανές, τοῦ ὁποίου τὰ στοιχεῖα δὲν προέρχονται ἐκ τῆς μνήμης. Ἂν συνδυάσῃ τὴν μορφὴν τοῦ ἀνδρὸς μετὰ τῆς τοῦ ἵππου, ἂν τῆς γυναικὸς μετὰ τῆς τοῦ ὀψαρίου ἢ τὴν τοῦ ἐφήβου μετὰ τοῦ τράγου, πλάττει ἱπποκένταυρον, σάτυρον ἢ σειρῆνα. Καὶ ἂν μὲν ὑπάρχῃ ἐν τῷ συνδυασμῷ ἀναλογία καὶ ἁρμονία, λέγομεν περὶ τοῦ συνδυαστοῦ ὅτι ἔχει ζωηρὰν φαντασίαν, ἂν δὲ αἱ ἀναμνήσεις του ἦναι ἀμυδραί, ἀσύρραπτοι καὶ συγκεχυμέναι, συνειθίζομεν νὰ λέγωμεν ὅτι στερεῖται τοιαύτης. Κατ’ ἀμφοτέρας ἐν τούτοις τὰς περιστάσεις ἀντλοῦσιν οὗτοι ἐκ μόνης τῆς μνήμης αὐτῶν. Καθ’ ὅσον αὕτη εἶναι ἰσχυρὰ ἢ ἄτονος, κατὰ τοσοῦτον διακρίνεται τὸ ἔργον κατὰ τὴν γονιμότητα ἢ τὴν ἔλλειψιν τῆς λεγομένης φαντασίας. Ἀλλὰ καὶ Σοφοκλῆς ἂν ὑποτεθῇ τις, Ραφαῆλος ἢ Σαιξπῆρος, τὴν ὕλην τῶν ἔργων αὐτοῦ ἀντλεῖ ἐκ τοῦ ταμείου τῶν ἀναμνήσεων τῆς παιδικῆς καὶ τῆς νεανικῆς αὐτοῦ ἡλικίας. Τούτων ἡ μὲν τελεία ἔνδεια καλεῖται ἠλιθιότης, ἡ σύγχυσις παράνοια, ἡ δὲ εὐκρίνεια καὶ ὁ πλοῦτος μεγαλοφυΐα. Προφανὴς κατάχρησις τῶν λέξεων εἶναι νὰ ὁμιλῶμεν περὶ τῆς δημιουργικῆς δυνάμεως τοῦ ποιητοῦ, ὅστις οὐδὲν πράγματι δημιουργεῖ, ἀλλὰ μόνον αἰσθάνεται, ἐνθυμεῖται καὶ συνδυάζει. Τί θὰ ἠδύναντο νὰ ἐπινοήσωσιν ὁ Ἀριόστος, ὁ Τάσσος ἢ ὁ Βύρων, ἂν εἶχον ζήσῃ παιδιόθεν μεμονωμένοι ἐντὸς εἱρκτῆς, ἢ τίνα συγκομιδὴν ἠδύνατο ν’ ἀποδώσῃ ὁ ἐγκέφαλος αὐτῶν ὁ οὐδεμίαν δεχθεὶς σποράν; Αἱ ὀλίγισται καὶ στοιχειώδεις αὐτῶν ἰδέαι θὰ εἶχον ἔκτασιν καὶ ποικιλίαν μικροτέραν τῶν παρὰ τοῖς Ἀλγογκίνοις καὶ Ἐσκιμώοις, περιοριζόμεναι, ὡς παρ’ αὐτοῖς, εἰς μόνα τὰ σχετικὰ πρὸς τὴν πεῖναν, τὴν δίψαν, τὸ ψῦχος καὶ τὰς ἄλλας σωματικὰς ἀνάγκας ἢ παθήσεις. Ἀλλ’ οὗτοι ἀπ’ ἐναντίας διήγαγον βίον πολυτάραχον καὶ περιπετειώδη, τοῦ ὁποίου αἱ παντοῖαι συγκινήσεις ἀπετυπώθησαν ζωηρῶς καὶ βαθέως ἐν τῇ θαυμασίως ὠργανωμένῃ πρὸς ἀποδοχὴν καὶ διατήρησιν αὐτῶν μνήμῃ. Ταύτης μόνον ἡ ὑπεροχὴ διακρίνει τοὺς ποιητὰς καὶ τοὺς τεχνίτας ἀπὸ τῶν συνήθων ἀνθρώπων. Ὁ Δάντης ἔγραψε τὴν ‘Κόλασιν’, ἔχων πρὸ αὐτοῦ τὴν εἰκόνα τῆς ἀγρίως σπαρασσομένης ὑπὸ τῶν κομμάτων Φλωρεντίας, καὶ περιέγραψε τὴν μακαριότητα τοῦ παραδείσου, ἀναλογιζόμενος πόσον θὰ ἦτο ὁ βίος του μακάριος, ἂν εἶχε παρ’ αὐτῷ σύντροφον τὴν Βεατρίκην. Ἀλλὰ δυνάμεθα ἆρα νὰ εἴπωμεν ὅτι ἐστερεῖτο τῆς δυνάμεως, ἣν ὀνομάζομεν φαντασίαν, διὰ τὸν λόγον ὅτι δὲν ὑπάρχει ἐν τῷ ποιήματι αὐτοῦ οὔτε ἰδέα, οὔτε εἰκὼν μὴ ληφθεῖσα ἐκ τῆς φύσεως καὶ τῆς ἱστορίας; Οἱ λογοτέχναι τῶν κλασσικῶν χρόνων οὐδέποτε ἢ τουλάχιστον σπανιώτατα ὁμιλοῦσι περὶ δημιουργίας, ἐπινοήσεως ἢ φαντασίας. Ταύτας ἔχουσιν ἀδιαλείπτως εἰς τὸ στόμα μόνοι οἱ γράφοντες κατὰ τὰς περιόδους τῆς ἐξαντλήσεως καὶ τῆς παρακμῆς. Μόνον ἀφοῦ σπανίσωσιν ἢ τελείως ἑξαντληθῶσι πᾶσαι αἱ εἰκόνες, ἀπαιτοῦσιν ἢ νομίζουσιν ὅτι ἀνευρίσκουσιν παρὰ τοῖς εὐνοουμένοις αὐτῶν οἱ τεχνοκρίται ἀδύνατον πρωτοτυπίαν. Αὕτη, ὡς ἀνωτέρω εἴδομεν, ἐν οὐδεμιᾷ ἐποχῇ εἶναι ἄνευ διαστροφῆς τῆς σημασίας τῶν λέξεων δυνατή. Οἱ μέγιστοι τῶν δῆθεν δημιουργῶν δύνανται κατὰ μὲν τὰς περιόδους τῆς ἀκμῆς τῆς φιλολογίας νὰ ὁμοιωθῶσι πρὸς τὰ ἀκριβῆ καὶ στιλπνὰ κάτοπτρα, τὰ πιστῶς ἀντανακλῶντα ὡραῖον πρόσωπον ἢ ὡραίαν σκηνογραφίαν, κατὰ δὲ τὰς ἐποχὰς τῆς στειρώσεως ἡ ἐπιδίωξις τῆς δῆθεν πρωτοτυπίας εἰς οὐδὲν ἄλλο συνίσταται, ἢ τὴν ἀντικατάστασιν τῶν ἀκριβῶν τούτων κατόπτρων δι’ ἄλλων, ὁμοιαζόντων πρὸς τὰ ἐπινοηθέντα χάριν παιδιᾶς ὑπὸ τῶν ὀπτικῶν, ὅπως παριστῶσι τὰ ἀντανακλώμενα ἀντικείμενα διάστροφα καὶ παραμορφωμένα, πρόσωπα, λ. χ. ἀπιστεύτως μακρά, ἢ παρὰ φύσιν συντετμημένα, κωνικά, τετράγωνα ἢ πυραμιδόσχημα, ἀντὶ δηλ. πιστῶν εἰκόνων γελοιογραφίας. Ὅπως ἀδύνατον εἶναι εἰς τὸ ἄτομον τὸ στερούμενον ἀναμνήσεων νὰ ἔχῃ φαντασίαν, οὕτω ἀδύνατον εἶναι καὶ εἰς τὰ ἔθνη, τὰ χθὲς γεννηθέντα, νὰ ἔχωσι προμήθειαν ἀναμνήσεων ἱκανῶς ἄφθονον, ὥστε νὰ ἐπαρκέσῃ εἰς τὰς ἀνάγκας φιλολογικῆς παραγωγῆς. Μάταιον δὲ εἶναι νὰ κρύπτωμεν ὅτι ἡ χθὲς γεννηθεῖσα σημερινὴ Ἑλλὰς δὲν ἔχει ἀκόμη ζῶσαν ἱστορίαν. Πρὸς τὴν εὔκλειαν τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος, τὰς Πλαταιάς, τὸν Πλάτωνα καὶ τὸν Παρθενῶνα οὐδὲν ἔχομεν κοινόν, διότι ἀπὸ τούτων χωρίζουσιν ἡμᾶς εἰκοσιτέσσαρες ὅλοι αἰῶνες ἀδοξίας καὶ ἐντελοῦς ἀπραξίας, ἰσοδυναμούσης πρὸς ἀνυπαρξίαν. Ὅπως δὲ πρὸς τοὺς προγόνους ἡμῶν, οὕτω εἴμεθα ὅλως ξένοι πρὸς τὴν ἱστορικὴν δρᾶσιν καὶ τὴν πνευματικὴν κίνησιν τῶν τε μέσων καὶ τῶν νεωτέρων χρόνων. Ἀφοῦ ἐπὶ βραχύτατον χρόνον ἔλαμψε καὶ ἐμεσουράνησεν, ἐσβέσθη ἡ Ἑλλάς, οὐδὲ ἴχνος ἐν τῷ στερεώματι καταλιποῦσα. Τοιαύτη θὰ ἦτο ἡ τύχη καὶ τῆς Ἰταλίας, ἂν δὲν εἶχε συνεχίσει τὴν ἱστορίαν τῆς δημοκρατικῆς Ρώμης ἢ τῆς Ἁγίας Ἕδρας, τῆς Φλωρεντίας καὶ τῆς Ἑνετίας, ἐνῷ ἡ ἀφάνεια ἡμῶν ἦτο τότε τοσαύτη, ὥστε ἐπὶ ἑπτακόσια ὅλα ἔτη ἠγνοεῖτο, ἂν ἐξακολουθοῦσιν ὑπάρχουσαι ἡ Σπάρτη καὶ αἱ Ἀθῆναι καὶ ἐπὶ τοῦ χάσματος ἐκείνου ἠδυνήθη ὁ Φαλμεράϋερ νὰ οἰκοδομήσῃ τὴν αὐθαίρετον αὐτοῦ περὶ ἀποσλαβώσεως τῆς φυλῆς ἡμῶν θεωρίαν. Διαφέρουσα πάντων τῶν ἄλλων εὐρωπαϊκῶν ἐθνῶν ἡ Ἑλλὰς δύναται νὰ ἐξομοιωθῇ κατὰ τοῦτο πρὸς τὴν Ἀμερικήν. Τὰ πάντα ἐν αὐτῇ εἶναι χθεσινά. Ὅπως ἡ Βοστόνη καὶ ἡ Νέα Ὑόρκη, οὕτω καὶ αἱ Ἀθῆναι οὐδὲν ἔχουσιν ἱστορικὸν οὐδὲ κἂν ὁπωσοῦν ἡλικιωμένον μνημεῖον. Αἱ παλαιόταται οἰκίαι εἶναι τὰ ἑξηκονταετῆ περίπου χάρβαλα τῆς Πλάκας, αἱ ἀρχαιόταται αὐτόχθονες οἰκογένειαι δὲν ὑπερβαίνουσι τὰς τέσσαρας ἢ πέντε ἀσήμους γενεάς, καὶ τὸ γηραιότατον τῆς Ἀττικῆς δένδρον εἶναι ὁ φαλακρὸς πλάτανος τῆς Κηφισιᾶς. Κἄπως περισσότεραι εἶναι αἱ ἀναμνήσεις τῆς Φραγκοκρατίας καὶ τῆς Τουρκοκρατίας, ἀλλ’ αὗται δὲν συνδέονται πρὸς μεγάλα γεγονότα, οὐδ’ εἶναι κἂν γνωσταὶ εἰς τοὺς πολλοὺς ἀλλ’ εἰς μόνους τοῦ Χόνς, τοῦ Σπόν, τοῦ Βέλερ, τοῦ Χὸφ καὶ τοῦ Σάθα τοὺς ἀναδιφητάς. Ἀνάλογος πρὸς τὴν τῶν πολιτικῶν γεγονότων εἶναι ἡ ἔνδεια τῶν συγκινησάντων τὸ ἔθνος αἰσθηματικῶν ἐπεισοδίων. Αἱ πλεῖσται τῶν ἡρωίδων τῶν ὑποβαλλομένων εἰς τοὺς ποιητικοὺς ἡμῶν διαγωνισμοὺς δραμάτων εἶναι πρόσωπα ἰδανικὰ καὶ ἐκ τούτου ἱκανῶς ψυχρά, ἱστορικὴν δὲ πλὴν τῆς Κυρᾶς Φροσύνης δὲν ἐνθυμούμεθα ἄλλην, ἐνῷ ἐν τῇ ἱστορίᾳ τῆς Ἰταλίας ἢ τῆς Ἀγγλίας αἱ Φραγκίσκαι Ἀριμίνου, αἱ Πῖαι Τολομέη, αἱ Βιάγκαι Καπέλου, αἱ Λουκρητίαι Βόργια, αἱ Ἐλεονόραι Ἔστε, αἱ Παριζῖναι, αἱ Ἄνναι Βολένας, αἱ Μαρίαι Στουάρται, αἱ Αἰκατερίναι Χόβαρτ καὶ αἱ Ἰωάνναι Γρέϋ ἀριθμοῦνται καθ’ ἕκαστον αἰῶνα ἀνὰ δωδεκάδας, καὶ μόνον τὸ ὄνομα αὐτῶν ἀρκεῖ νὰ συγκινήσῃ τὰ πλήθη. Ἀλλὰ καὶ οὐδαμοῦ τῆς Γαλλίας, Ἀγγλίας, Ἱσπανίας, Ἰταλίας, Γερμανίας ὑπάρχει γωνία γῆς ὅπου δὲν ὑψοῦται κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον παλαιὸν οἰκοδόμημα, ἀνάκτορον, πύργος, φρούριον, σχολή, δεσμωτήριον, παρεκκλήσιον, δημαρχεῖον ἢ μοναστήριον, τοῦ ὁποίου οἱ μαῦροι τοῖχοι δὲν συνδέονται πρὸς ἀναμνήσεις τοῦ παρελθόντος, πρὸς ἡρωϊκὰς πράξεις ἢ σκηνὰς βίας, ἐγκλημάτων καὶ μαρτυρίων, τὸ Λοῦβρον, τὸ Τέμπλον, τοῦ Ἐσκουριάλιον, ἡ Ἀλάμβρα, τὸ Βιστμίνστερ, ὁ ΙΙύργος τοῦ Λονδίνου ἢ καὶ πάντες οἱ παρὰ τὰς ὄχθας τοῦ Λείγηρος, τοῦ Ταμέσεως, τοῦ Ἄλυος ἢ τοῦ Ρήνου τιμαριωτικοὶ πύργοι. Παρ’ ἡμῖν ἀπ’ ἐναντίας τὰ πάντα εἶναι ἀσβεστόχριστα καὶ χθεσινά. Τοιαύτη περίπου εἶναι καὶ τοῦ σημερινοῦ Ἕλληνος ἡ διάνοια, ἡ ὀλιγίστας ἔχουσα νὰ συνδυάσῃ ἰδίας ἀναμνήσεις καὶ συγκινήσεις. Ἀλλ’ αὗται, ὡς εἴδομεν ἀνωτέρω, ἀποτελοῦσι τὴν πρώτην καὶ ἀπαραίτητον πάσης ἐθνικῆς φιλολογίας ὕλην, οὐδ’ ὑπάρχει τι τὸ δυνάμενον ν’ ἀναπληρώσῃ τὴν ἔλλειψιν ἢ τὴν σπάνιν αὐτῶν. Σημ. ARB: Τὸ παραπάνω ἄρθρο τοῦ Ἐμμανουὴλ Ροΐδη δημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ Ἀττικὴ Ἴρις, ἔτος Γ΄, ἀριθ. 12, στὶς 15 Ἰουνίου 1900. Τὸ περιοδικὸ ὅμως ἀντέδρασε ἔντονα διότι τὸ ζήτημα ἦτο… «καθαρῶς πατριωτικὸν». Τὸ σχόλιο τοῦ περιοδικοῦ δὲν περιλαμβάνεται οὔτε ἀναφέρεται στὰ Ἅπαντα. (Στὸ θέμα θὰ ἐπανέλθουμε στὸ ἑπόμενο τεύχος). Σ. Σ. Τὸ ἄνω ἄρθρον τοῦ κ. Ροΐδου θεωροῦμεν ὡς λίαν ἀδικαιολόγητον καὶ ὅτι τὰ ἐθνικὰ ὅρια τὰ ὁποῖα ὁ κ. Ροΐδης ζητεῖ νὰ διαγράψῃ διὰ τὴν φιλολογίαν μας μᾶς φαίνονται παρὰ πολὺ στενά. Ἀσπλάγχνως, δε, προεξοφλεῖ τὸ μέλλον τῆς σημερινῆς μας φιλολογίας. Ἐπιφυλασσόμενα εἰς τὰ ἑπόμενα φύλλα νὰ ἐπιληφθῶμεν τοῦ θέματος, θέλομεν δὲ ζητήσει καὶ τὰς γνώμας καὶ ἄλλων παρ’ ἡμῖν λογίων, οἱ ὁποῖοι δὲν ἀμφιβάλλομεν ὅτι θὰ ἔλθωσι βοηθοὶ εἰς ζήτημα καθαρῶς πατριωτικόν, ὡς τὸ περὶ τῆς σημερινῆς μας φιλολογίας. Σήμερον περιοριζόμεθα εἰς τὴν δημοσίευσιν ὀλίγων λέξεων αὐτοῦ τοῦ ἰδίου κ. Ροΐδου πρὸ ὅλης εἰκοσιπενταετίας ὅταν ὡμίλει ἀκριβῶς ἐπὶ τοῦ ἰδίου θέματος. Καὶ τοῦτο πράττομεν ὅπως ὁ ἀναγνώστης ἡμῶν μὴ ἀποκομίσῃ τὴν ἀπογοήτευσιν, τὴν ὁποίαν φαίνεται ἐπιζητῶν ὁ κ. Ροΐδης διὰ τοῦ ἄνω ἄρθρου. Ἰδοὺ τί ἔλεγε τότε ἐν συμπεράσματι ὁ ἴδιος κ. Ροΐδης. «Ἀλλ’ ἐγώ, Κύριοι, οὔτε νὰ ἀπελπισθῶ θέλω, οὔτε ὑμᾶς ν’ ἀπελπίσω. Ὁ μέγιστος τῶν φιλελλήνων Σατωβριάνδος, ἐπισκεφθεὶς τὴν χώραν ἡμῶν κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ παρόντος αἰῶνος, ἀφοῦ λεπτομερῶς περιέγραψε τὴν ἀθλιότητα, τὴν ἀμάθειαν καὶ τοὺς δουλικοὺς μώλωπας τῶν τότε Ἑλλήνων, ἀντὶ ν’ ἀπελπισθῇ ἐπιλέγει: «Φρονῶ ἐν τούτοις ὅτι πολλὴ ἀκόμη ὑπάρχει ἐν Ἑλλάδι λανθάνουοα μεγαλοφυΐα, καὶ ἐκ τῶν σπλάγχνων αὐτῆς θέλουσι γεννηθῆ καὶ πάλιν οἱ διδάσκαλοι τῆς Δύσεως καθ’ ὅλα.» Τοιαύτην τρέφομεν καὶ ἡμεῖς περὶ ποιήσεως παρήγορον ἐλπίδα, φρονοῦντες ὅτι χώρα ἥτις ἐγέννησεν Ὁμήρους καὶ Σοφοκλεῖς, καὶ εἶχε χθὲς ἀκόμη δημοτικὰ ᾄσματα καὶ Σολωμόν, δικαιοῦται νὰ περιμένῃ τοὺς ἐφαμίλλους τῇ ποιήσει, εἰς τούτους ἐπιφυλάττουσα παρθένον τὴν δάφνην καὶ ἀμείωτον τὸ ἱερὸν ὄνομα ποιητής.»[1] [1] Ἀναφέρεται στὸ «Περὶ συγχρόνου ἐν Ἑλλάδι κριτικῆς» (1877), βλ. Ἅπαντα, τόμ. Β΄, 285 (246-285), βεβαίως ἐκτὸς τῶν συμφραζομένων καὶ παραλείποντας ἐσκεμμένα τὴν ἀρχὴ τῆς παραγράφου τοῦ Ροΐδη: Τελευτῶντες δὲ τοῦτο μόνον προσθέτομεν, ὅτι ἂν ὄντως ἔχωσι ποιητικὴν ἀξίαν οἱ σήμερον κατακλύζοντες ἡμᾶς στίχοι, δίκαιαι εἶναι τότε οἱ ἐν τοῖς προλόγοις τούτων ἀραὶ τῶν ποιητῶν κατὰ τῆς πεζότητος καὶ ἀναλγησίας τοῦ κοινοῦ πρὸς καλὰ ἔργα, καταβαίνοντα τὴν ἐπιοῦσαν τῆς βραβεύσεως ἄγνωστα καὶ ἄκλαυστα εἰς τὸν τάφον. Ἂν δὲ πάλιν ὑποτεθῇ ἡ περιφρόνησις δικαία, καὶ ἐν τούτοις θεωρηθῶσι τὰ τοιαῦτα στιχουργήματα, οὐχὶ ὡς ἐξαμβλώματα περιόδου ποιητικῆς στειρώσεως, ἀλλ’ ὡς γνήσια καὶ ὥριμα τέκνα τοῦ νεωτέρου Ἑλληνισμού, τότε πρέπει ἐξάπαντος ν’ ἀπελπισθῶμεν καὶ νὰ ἐλεινολογήσωμεν τὸν πατέρα τοιούτων γόνων. Ἀλλ’ ἐγώ, Κύριοι, οὔτε ν’ ἀπελπισθῶ θέλω, οὔτε ὑμᾶς ν’ ἀπελπίσω. κ.λπ.

Διατὶ δὲν ἔχει ἡ σημερινὴ Ἑλλὰς φιλολογίαν

Σύνδεση