Συρανό ντε Μπερζεράκ και Ροΐδης

Έχοντας προσπαθήσει να προσεγγίσω και να ερμηνεύσω το ροϊδικό κείμενο «Ορέστης και Πυλάδης» (Αθηναϊκόν Ημερολόγιον 1875, 107-115), σε ανακοίνωση που δημοσιεύτηκε πρόσφατα[1], δεν θα αναφερθώ εκτενώς σε αυτό. Πρόκειται για ένα υβριδικό κείμενο με μυθοπλαστικό ντύμα, που προσεγγίζει με παιγνιώδη σατιρικό τρόπο το θέμα της ιστοριογραφίας (ενδεχομένως με έμμεση αναφορά στον Φαλμεράιερ), η οποία προβάλλει ή κατασκευάζει την εθνική ταυτότητα, δηλαδή το ελληνοχριστιανικό ιδεώδες. Είναι γεγονός ότι δεν υπάρχει εντός του κειμένου καμία άμεση αναφορά στην επίσημη ιστοριογραφική παραγωγή της εποχής, δηλαδή στην τότε πρόσφατη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους του Παπαρρηγόπουλου, ούτε φυσικά στο όνομα του Γερμανού ιστοριοδίφη που τάραξε τα νερά στο Ελληνικό Βασίλειο. Ωστόσο, ο Ροΐδης υπαινίσσεται και τους δύο και μάλιστα θεωρεί ότι ο συνδυασμός του ελληνικού με το χριστιανικό στοιχείο δίνουν ένα αποτέλεσμα ερμαφρόδιτο, όπως έχω ήδη υποστηρίξει σε μια σύντομη παρατήρηση παλαιότερα.[2] Αφορμή για τον σχολιασμό των μυθολογικών περιπτώσεων αποτελεί η δημοσίευση του σχολικού εγχειριδίου του Περικλέους Ιασεμίδου[3], το οποίο ο Ροΐδης βάζει τον ήρωά του να διαβάζει μετά από μια γερή δόση «ασιχίου». Η προσπάθεια προσεκτικής ανάγνωσης και ερμηνείας του κειμένου, ωστόσο, φέρνει τον αναγνώστη ενώπιον εκπλήξεως: διαπίστωσα ένα λάθος που με οδήγησε να ξετυλίξω σταδιακά το νήμα του κειμενικού δαιδάλου. Ο Ροΐδης περιγράφει τη σχέση του Ορέστη και του Πυλάδη με τρόπο πολύ ευπρεπή, αλλά τον θάνατό τους εντελώς διαφορετικό από εκείνο που ξέρουμε όλοι. Είναι γνωστό ότι πεθαίνουν από γηρατειά, έχοντας παντρευτεί αντίστοιχα την Ερμιόνη και την Ηλέκτρα, όπως το μεταφέρει και ο Ιασεμίδης στο έργο του (βλ. έκδοση 1871, σσ. 244-245). Αντίθετα, ο Ροΐδης αναφέρει ότι πέθαναν στη μάχη και περιγράφει μια τρυφερή σκηνή αυτοθυσίας του Ορέστη. Είναι γεγονός ότι η έκπληξη διπλασιάστηκε όταν διαπίστωσα (μετά από επίμονες προσπάθειες για αρκετό καιρό) πως το ίδιο “λάθος” υπάρχει και στον «σοφόν Κυράνον», τον Cyrano de Bergerac που διαβάζει και αγαπά ο Ροΐδης, όπως τον ονομάζει στο παλαιότερο κατά οκτώ χρόνια και εξίσου παιγνιώδες σατιρικό κείμενό του «Περιήγησις εις την Σελήνην» (1867). Η Histoire comique des États et Empires du Soleil του Συρανό γράφεται ανάμεσα στα έτη 1650-1655 και κυκλοφορεί το 1662, σε μια εποχή κατά την οποία η Ευρώπη αρχίζει να βιώνει τη λεγόμενη Διαμάχη Αρχαίων και Νεοτέρων. Η διαμάχη θα λήξει στις αρχές του 18ου αιώνα με τη νίκη των δεύτερων στην Ευρώπη, αλλά στην Ελλάδα υφίσταται ακόμα τον 19ο αιώνα, δεδομένου ότι η αρχαιοπληξία και η αντίθετή της προοδευτική στάση εκφράζονται μέσα από πολλές διαμάχες. Η πολεμική στα καθ’ ημάς εκδηλώνεται κυρίως στο θέμα της γλώσσας και της εθνικής ταυτότητας, αλλά αγγίζει τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία σε όλο της το φάσμα, την πολιτική, την ιστοριογραφία, την παιδεία, την κοινωνική ζωή κ.λπ. Από τους μύθους που επιλέγει να χρησιμοποιήσει στο κείμενό μας ο συγγραφέας της Πάπισσας Ιωάννας, βασικός είναι εκείνος του Ορέστη και του Πυλάδη. Ο Ροΐδης επιδεικτικά (και μάλλον προς επίρρωσιν του αντιθέτου, που αναφέρει ο ψευδο-Λουκιανός στους Έρωτες) τονίζει ότι δεν ήταν ομοφυλοφιλική η σχέση τους, αλλά αδελφική φιλία. Εντούτοις, ο Ορέστης και ο Πυλάδης δεν πεθαίνουν στο πεδίο της μάχης σε κανένα κείμενο, παρόλο που ο μύθος αυτός είναι αγαπημένο θέμα σε δυτικά έργα (Ρακίνας, Γκαίτε και άλλοι) και μάλιστα χωρίς αρνητικό περιεχόμενο, εκτός από το μπωντλαιρικό ποίημα «Voyage».[4] Βέβαια, η έστω και έμμεσα δοσμένη ομοφυλοφιλική αναφορά σχετικά με το φιλί του Ορέστη στον ετοιμοθάνατο Πυλάδη προέρχεται από τον αγαπημένο του Συρανό ντε Μπερζεράκ, αν και στον τελευταίο η ομοφυλοφιλία τους δηλώνεται με σαφέστατο τρόπο και περιγράφεται αναλυτικά και δίχως περιστροφές, όπως γίνεται και με τις άλλες παρεκκλίνουσες περιπτώσεις, που ο Ροΐδης επιλέγει να ονομάσει «παρατράγωδα». Συγκεκριμένα, στην προαναφερθείσα Histoire Comique des États et Empires du Soleil αναφέρει, ανάμεσα στα άλλα ομοφυλόφιλα ή παρεκκλίνοντα του κανονικού ζευγάρια του βασιλείου της Αφροδίτης, τους Ορέστη και Πυλάδη και Νίσο και Ευρύαλο. Εκεί γίνεται από τον Γάλλο μια ανάμιξη των μύθων των δύο ζευγαριών, περιγράφοντας τον θάνατο των Ορέστη και Πυλάδη με τον τρόπο που πεθαίνουν οι Νίσος και Ευρύαλος.[5] Η περιγραφή του θανάτου του δεύτερου ζευγαριού είναι γνωστή από την Αινειάδα (βιβλίο ΙΧ), όπου και παραπέμπει ο Συρανό, αν και είτε δεν το έλεγξε και γι’ αυτό κάνει το λάθος, είτε προσπαθεί να παγιδεύσει τους λογίους αναμιγνύοντας τους μύθους. Θα ήταν πολύ δύσκολο, σε ένα περιορισμένης έκτασης κείμενο όπως το παρόν, να ανιχνεύσουμε τι έγινε με τον Γάλλο συγγραφέα, ενώ μας ενδιαφέρει περισσότερο γιατί ο Ροΐδης κάνει το ίδιο “λάθος”. Μήπως, όπως δηλώνει ο ήρωάς του, απλά αντιγράφει από τα «στενογραφηθέντα πρακτικά του υπό την επηρείαν του “ασίχ” μονολόγου» του[6], τα οποία είχε κάνει ο Γερμανός φυσιοδίφης και ο Ροΐδης χρησιμοποιεί ως τέχνασμα ώστε να αναδείξει ειρωνικώ τω τρόπω την ανικανότητά του; Είναι λίγο απίθανο να μην το ήξερε ή να μην το έλεγξε ο Ροΐδης, δεδομένου ότι όχι μόνο το αναφέρει ο Ιασεμίδης, αλλά είναι και ευρύτατα γνωστός ο μύθος. Ίσως κάποιοι να υποθέσουν ότι ο Ροΐδης έκανε λάθος, αλλά δεν θα ήταν περίεργο να κυκλοφορήσει σε έντυπο ευρείας κυκλοφορίας ένα κείμενο που επικρίνει τόσο έντονα το βιβλίο του Ιασεμίδη και κανένας να μην το προσέξει, του συγγραφέα περιλαμβανομένου, παρόλο που όλοι έψαχναν αφορμή για να επιτεθούν στον Ροΐδη; Και γιατί εν τέλει πέρασε απαρατήρητο αυτό το λάθος και η πηγή του ροϊδικού κειμένου τις μέρες εκείνες, μα και αργότερα; Είναι άραγε τυχαίο που «αποσπά» και παραθέτει την «ορεστειάδα» (και όχι Ορέστεια για να μην συγχέεται με τη γνωστή τριλογία) ως παραλήρημα χασισοπότη, προσθέτοντας βέβαια και παρατηρήσεις αμιγώς δικές του στο, ούτως ή άλλως, συντομευμένο κείμενο του Συρανό; Πολλά τα ερωτηματικά και οι ξεκάθαρες απαντήσεις δύσκολες, αλλά είναι απαραίτητη προϋπόθεση να μην ξεχνάμε την καθαρά παιγνιώδη λογοτεχνική υφή του σατιρικού και συνάμα παρωδιακού αυτού κειμένου. Η Histoire Comique des États et Empires du Soleil αποτελείται από δύο μέρη, το δεύτερο από τα οποία περιέχει και το απόσπασμα που προσαρμόζει ο Ροΐδης και το εγκιβωτίζει ως αφήγηση του ήρωά του, που παραληρεί υπό την επήρεια χασίς. Το κεφάλαιο έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Plaidoyer fait au parlement des oiseaux, les chambres assemblées, contre un animal accusé d'être homme» [=Λόγος που εκφωνήθηκε στο Κοινοβούλιο των Πτηνών, ενώπιον της Ολομέλειας της Βουλής, εναντίον ενός ζώου που κατηγορήθηκε ότι είναι άνθρωπος] και αναφέρεται στον ήρωα που βρέθηκε στο βασίλειο των πουλιών, όπου το να είσαι Άνθρωπος είναι έγκλημα και τιμωρείται με θανατική ποινή. Τελικά σώζεται και μεταφέρεται στο δάσος όπου ακούει τα δέντρα να μιλάνε. Ένας από αυτούς τους λόγους που εκφωνούνται είναι εκείνος στον οποίο μία Δρυς αναφέρεται στην «fameuse amitié» [= περίφημη / διάσημη φιλία] του Ορέστη και του Πυλάδη[7], ενώ στην ουσία περιγράφει τον θάνατο του Νίσου και του Ευρύαλου. Η όλη περιγραφή συμπληρώνεται από τον μύθο με τις μηλιές (επινόηση μάλλον του Συρανό), που διαβάζουμε και στο ροϊδικό κείμενο, μαζί με τα «παρατράγωδα», δηλαδή τις περιπτώσεις (μυθολογικές πάλι) στις οποίες τη δόση έρωτα από διαφορετικό μήλο πήραν άτομα του ίδιου φύλου, ή συγγενικά, ή από άλλο είδος εκτός του ανθρώπινου, και έτσι έμειναν οι μύθοι με περιπτώσεις κοινωνικά αποκλίνουσες: ομοφυλοφιλία, αιμομιξία, κτηνοβασία, έρωτας με άγαλμα κ.λπ., τις περισσότερες από τις οποίες αναφέρει και ο Ροΐδης. Η αναφορά στους μύθους κάποιων ζευγαριών είναι πολύ πιο σύντομη στον Συρανό και περιλαμβάνει τους Νίσο και Ευρύαλο (με παραπομπή στην Αινειάδα, όπως προαναφέραμε), αλλά και τους Αχιλλέα-Πάτροκλο και Ηρακλή-Θησέα. Οι δύο τελευταίοι συνήθως δεν παρουσιάζονται ως ζευγάρι, αν και ο Ηρακλής επανέφερε τον Θησέα στον πάνω κόσμο από τον Άδη, κάτι που ενδεχομένως εκλαμβάνεται ως τέτοια σχέση φιλίας στη δυτική παράδοση. Ο Ροΐδης επιλέγει, αντ’ αυτών των δύο τελευταίων ζευγαριών, τους Φιλήμονα-Βαυκίδα και Σαβίνο-Επονίνα, περιπτώσεις που κάθε άλλο παρά παρεκκλίνουσες θα τις χαρακτηρίζαμε. Από τις αναλυτικότερες αναφορές του Συρανό σε μύθους, ο Ροΐδης παραλείπει τον εξίσου ομοφυλοφιλικό μύθο της Ίριδος με την Ιάνθη και τον μύθο του γιου του Καμβύση, του Αρταξέρξη, με τον πλάτανο. Οι περιγραφές του γαλλικού κειμένου είναι πιο εκτεταμένες για κάθε περίπτωση από τις άλλες, αλλά ο Ροΐδης αναπαράγει συνοπτικά με περίτεχνο τρόπο όλες αυτές τις περιπτώσεις, συνδέοντάς τες με την επίδραση των δύο ειδών μήλων, εκτός από τον μύθο του Πυγμαλίωνα και της Γαλάτειας, στον μοναδικό που παρουσιάζεται αναλυτικότερα σε σχέση με το γαλλικό[8], αλλά και καταλήγει το κείμενο με αυτόν, ενώ ο Συρανό αφήνει τελευταίο τον μύθο του Καμβύση. Το ορέστειο μήλο αντιπροσωπεύει τη θηλυκή πλευρά και το πυλάδειο την αρσενική, με εξαίρεση το ερμαφρόδιτο που εμπεριέχει και τους δύο πόλους. Αυτοί οι πόλοι προεκτείνονται και σε άλλα αντίθετα, στην αναγκαία για τη Φύση διπολικότητα, την οποία αναλύει με αφορμή τον μύθο, καταλήγοντας στο βασικό για την εποχή του Συρανό δίπολο Αρχαίοι - Νεότεροι (σ. 246). Ο Συρανό, μέσω του ήρωά του, αναπτύσσει μια θεωρία για την ανάγκη συμπόρευσης και των δύο πόλων, από όλες τις απόψεις και σε όλες τις περιπτώσεις, χρησιμοποιώντας τη μεταφορά του μαγνήτη και του σιδήρου, τα οποία έλκονται αλλά δεν είναι κάποιο από τα δύο πιο σημαντικό, αφού η έλξη θα ήταν αδύνατη χωρίς το ένα από αυτά (σ. 247). Ο σχετικά εκτεταμένος αυτός θεωρητικός προβληματισμός δεν υπάρχει καθόλου στον Ροΐδη, αλλά είναι σίγουρο ότι ο συγγραφέας της Πάπισσας θα ήθελε ο επαρκής αναγνώστης όχι μόνο να αναγνωρίσει την «πηγή» του, αλλά να συμπληρώσει το δικό του κείμενο με αυτή. Η εμμονή του Ροΐδη στην αρμονική συνύπαρξη και των δύο πόλων και όχι στη βεβιασμένη ανάμιξή τους, όπως τη βρίσκουμε και σε άλλα κείμενά του[9], επιβεβαιώνεται και εδώ από αυτά που (αντι-)γράφει, αλλά και από το μέρος του κειμένου του Συρανό το οποίο δεν αντιγράφει, αλλά πρέπει να ξέρει ο αναγνώστης για να συμπληρώσει τα κενά που άφησε ο “αντιγραφέας” Ροΐδης. Πέρα από τα κοινά σημεία στην όλη αφήγηση για τη δράση των μήλων που φύτρωσαν από τα σώματα του Ορέστη και του Πυλάδη, είναι σημαντικό να δούμε και τις διαφορές, εκτός από την περίπτωση της απλής αναφοράς των δύο ζευγαριών που προαναφέραμε (Φιλήμων-Βαυκίδα και Σαβίνος-Επονίνα). Η πρώτη μεγάλη διαφορά είναι η κατάληξη με τον μύθο του Πυγμαλίωνα που, όπως προαναφέραμε, είναι ο μόνος στον οποίο αφιερώνει περισσότερη έκταση από τον Γάλλο. Θα μπορούσαμε, αυτή την επιλογή του Ροΐδη να καταλήξει το κείμενο με τον συγκεκριμένο μύθο, να τη συνδέσουμε με τη Γαλάτεια του Βασιλειάδη, που πρωτοανέβηκε στις 10 Φεβρουαρίου του 1872[10] και κυκλοφόρησε τον επόμενο χρόνο στον τόμο Αττικαί Νύκτες Ι, Δράματα. Ας μην ξεχνάμε ότι το εν λόγω δράμα καταλήγει με τον θάνατο της Γαλάτειας, ενώ η φράση του Ροΐδη είναι τα λόγια της Αφροδίτης στον Πυγμαλίωνα «Ζήσε Πυγμαλίων» την ώρα που τον αγκαλιάζει, χωρίς να γίνεται αναφορά σε θάνατο[11]. Με αυτόν τον συνδυασμό παρωδίας και σάτιρας, ο Ροΐδης μάλλον στοχεύει με τις λεπτομέρειες στο κείμενο και τον ίδιο τον Βασιλειάδη ως εκπρόσωπο του φθίνοντος ήδη Ρομαντισμού. Επίσης σημαντικό είναι πως ο Ροΐδης προσθέτει κάποια επιμέρους στοιχεία και για άλλους μύθους, τα οποία δεν υπάρχουν στο γαλλικό. Η φράση «Τα ήθη των Ελλήνων ήσαν ακόμη αγνά και των μήλων τα αποτελέσματα σαφώς διακεκριμένα» (σ. 219) αποτελεί σίγουρα μια απόκλιση από την ανοιχτά ομοφυλοφιλική αναφορά του Συρανό, αν και τόσο εμφατικά δοσμένη ώστε να αποκτά ειρωνική χροιά, κατά την προσφιλή στον Ροΐδη τακτική. Ωστόσο, η αναφορά στα αρχαία αγνά ελληνικά ήθη υπονοεί αυτόματα τη φθορά των ηθών στις μέρες του, για τα οποία πολλοί τότε μιλούν. Πάντως, ο Ροΐδης προσπαθεί σε αυτό τουλάχιστον να μην είναι προκλητικός, όπως διαπιστώνεται και από τη λείανση των αναφορών σε διάφορα ομοφυλοφιλικά υπονοούμενα του πρωτοτύπου με άλλες πιο ουδέτερες φράσεις ή λέξεις όπως «παρατράγωδα» αντί για «actions honteuses» (σ. 238), ή για τον Ορέστη και τον Πυλάδη ως φίλους και όχι ως εραστές («amans»: σ. 237). Ακόμα πιο χαρακτηριστικά, η σκηνή με το φιλί του Ορέστη στον Πυλάδη περιγράφεται με διαφορετικό τρόπο από τον Ροΐδη («ησπάσθη εις το στόμα, ωσεί ήθελε να εμφυσήση εις τα στήθη του την απομείνασαν αυτώ ολίγην πνοήν», σ. 218), αν και περιέχοντας τις ίδιες πληροφορίες σε σχέση με την τολμηρή εικόνα στο γαλλικό: «l'amoureux Oreste, qui sentoit pareillement la sienne sur le bord de ses lèvres, le retint toujours, jusqu'à ce que... il sembla, collant sa bouche, vouloir jeter son âme dedans le corps de son ami» (σ. 236). Ακόμα πιο ήπια είναι η αναφορά στον Ερμαφρόδιτο και το τελικό αποτέλεσμα της ένωσής του με τη Σαλμακίδα, όπου το «εν αδιαίρετον όλον» είναι αντικατάσταση-διασκευή της φράσης «Ils passèrent l'un dans l'autre, et de deux personnes de sexe différent, ils en composèrent un double je ne sais quoi qui fut ni homme ni femme» (σ. 242). Μια ακόμα φράση που προσθέτει ο Ροΐδης (βλ. επίμετρο, Απόσπασμα 3) δεν αποτελεί τόσο ειρωνική αναφορά στις ημέρες του, αν και σίγουρα αναφέρεται σε σύγχρονά του δεδομένα. Πολύ σημαντικότερος από άποψη συμβολισμών είναι ο χαρακτηρισμός «μετάληψη» για τη λήψη του μήλου («υπό το σχήμα μήλου μεταλήψεως του σώματος», σ. 219), η οποία είναι μια ξεκάθαρη σύνδεση με την εκκλησιαστική μετάληψη, εκτός από την ίδια τη χρήση του μήλου ως καρπού έρωτα[12]. Ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι ότι ο Ροΐδης, στον μύθο του Κινύρα και της Μύρρας, κάνει μια προσθήκη που αφορά στη δική του εποχή. Η προσθήκη αφορά στην επισήμανση της επιτυχίας του δράματος του Αλφιέρι και την τεράστια επιτυχία της ηθοποιού Adelaide Ristori, παραλλήλως με τη λογοτεχνική τύχη του μύθου παλαιότερα στους Ευριπίδη και Ρακίνα: «και εντεύθεν η αφορμή του δράματος τω Αλφιέρη και ευφημιών και στεφάνων τη κυρία Ριστόρη. Αλλά και ο Ευριπίδης και ο Ρακίνας οφείλουσιν εις τα μήλα ταύτα τους στιλπνοτέρους του τραγικού αυτών στέμματος μαργαρίτας» (σ. 219-220). Θα λέγαμε ότι, όπως πάντα, ο Ροΐδης επικαιροποιεί ειρωνικώ τω τρόπω τις αναφορές του σε παλαιότερα γεγονότα ή μύθους, όπως και με εκείνον της Πάπισσας. Με ανάλογο τρόπο και για να καταστήσει πιο διασκεδαστικό ή πιο θεαματικό τον μύθο, αλλά και για να δώσει μια πιο αστεία νότα στο γραπτό του, επιλέγει να προσθέσει τη φράση «την αισχράν Ηχώ ετιμώρησαν οι θεοί μεταβαλόντες εις λίθινον ψιττακόν» (σ. 220), αλλά και σχετικά με τον μύθο του Ερμαφρόδιτου πως «Την χωρίζουσαν αυτούς δεκαστάδιον απόστασιν διήνυσαν εν διαστήματι ολίγων λεπτών, υπερπηδώντες φάραγγας και κρημνούς και ανατρέποντες εν τη ορμή του δρόμου διαβάτας, αγέλας, αμάξας και δένδρα» (σ. 221). Επιπλέον, για να οπτικοποιήσει την εικόνα του παράξενου αυτού όντος (Ερμαφρόδιτου), παραπέμπει τους αναγνώστες του σε άλλο ένα έργο τέχνης, το άγαλμα του Ερμαφρόδιτου στο Λούβρo[13], τακτική που σίγουρα στοχεύει (με σατιρική διάθεση) στις ανάλογες αναφορές του Ιασεμίδη σε γνωστά (μα όλα ευπρεπή στην εμφάνιση) αγάλματα. Η γενική διαπίστωση μετά από την παραβολή των δύο κειμένων αναδεικνύει για μια ακόμα φορά το γεγονός ότι η διαπλοκή διακειμένων στον Ροΐδη αποτελεί πάντα αφορμή για προβληματισμό, σε σχέση με την προσέγγιση των τεχνικών που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας κατά τη σύνταξη των «άρθρων» του και την παράδοση της κριτικής μας σε σχέση με αυτά. Η παραπομπή σε όλα τα άλλα εκτός του κειμένου του Συρανό χαρακτηρίζει μια συνήθη τακτική του Ροΐδη, που παρασύρει έτσι τους «κοινούς ιχθύες» σε αναζητήσεις και ανιχνεύσεις «πηγών» που είναι μόνο προφανείς, αφήνοντας στην άκρη την ουσιαστική αναζήτηση των πραγματικών πηγών. Θέτει έτσι ένα θέμα γενικότερο όχι μόνο για τη μελέτη του δικού του έργου, μα και του έργου άλλων συγγραφέων. Ο ενασχολούμενος με «πηγές» δεν φτάνει να είναι καλός ιστορικός ή φιλόλογος που ασχολείται με την «αντικειμενική» απόδειξη, δηλαδή την προφανή και εύκολη παραπομπή που κάνει ο συγγραφέας, αλλά πρέπει να είναι άνθρωπος που ξέρει να ανιχνεύει μέσα από τις γραμμές τη «βιβλιοθήκη» του συγγραφέα. Στη λέξη αυτή δεν περιλαμβάνονται μόνο τα βιβλία που έχει σπίτι του, αλλά και εκείνα που διάβασε ως άνθρωπος των γραμμάτων σε κάποια βιβλιοθήκη, όπως ο Ροΐδης στην Εθνική. Μια και το θέμα της «βιβλιοθήκης» και της ανασύστασής της, ή των «πηγών» και των κειμένων με τα οποία συνομιλεί ο εκάστοτε συγγραφέας, έχει απασχολήσει τους φιλολόγους μας πολύ τα τελευταία χρόνια, από την περίπτωση του ίδιου του Ροΐδη, αλλά και εκείνες του Καβάφη, του Κοραή ή των πρώτων Μαυροκορδάτων, νομίζω ότι η περίπτωση του συγγραφέα της Πάπισσας Ιωάννας αποτελεί μια καλή αφορμή για περαιτέρω προβληματισμό και ενδελεχή μελέτη. Αν, όπως ο ίδιος ο Ροΐδης το περιγράφει στην αρχή της Πάπισσας, ο συγγραφέας είναι πρώτα αναγνώστης και μετά μορφοποιητής του υλικού που συλλέγει «εις τα πιεστήρια της φαντασίας», τότε η οιονεί «βιβλιοθήκη» των αναγνώσεών του είναι μια περιπέτεια εξίσου «ατερπής» όσο και εκείνη που περιγράφει ο Ροΐδης στην αρχή του μοναδικού (από πολλές απόψεις) μυθιστορήματός του. Επίμετρο Αποσπάσματα από το «Ορέστης και Πυλάδης» (Άπαντα, τόμ. Γ΄, σ. 217-222) Απόσπασμα 1: «Οι αρχαίοι γλύπται δεν ωμοίαζον τους Συβαρίτας της σημερινής τέχνης, οίτινες περιορίζονται αποτυπούντες εν ευμαλάκτω πηλώ της φαντασίας αυτών τα ινδάλματα και εμπιστεύονται έπειτα εις μισθίους χείρας την εργασίαν του μαρμάρου, αλλ’ εκράτουν οι ίδιοι την σφύραν και τον εγκοπέα, μεταβάλλοντες αμόρφους όγκους εις ακτινοβόλους Απόλλωνας ή χαριτοβρύτους Νηρηίδας» (σ. 221) Απόσπασμα 2: «Ο καλός τεχνίτης, ούτε φίλαυτος ούτε εγωιστής ων, ευθύς ενόησεν ότι κατά την νύκτα εκείνην υπεράνθρωπός τις δύναμις είχεν οδηγήσει την σμίλην και τον κοπέα, το δε προ αυτού είδωλον δεν εθαύμασεν αυταρέσκως ως έργον των χειρών του, αλλ’ ως θείαν τινά αποκάλυψιν της γυναικείας καλλονής. Επί πολλάς ημέρας ηρκέσθη εις τούτο και ήτο ευτυχής θαυμάζων και λατρεύων. Τοιούτος είναι πάντοτε εν αρχή ο έρως· αρυόμενος εξ αυτού την τροφήν και νομίζων ότι δύναται επ’ άπειρον να ζήση ως οι τέττιγες διά δρόσου και ασμάτων. Αλλ’ άμα ανδρωθή, καθίσταται αχόρταγον θηρίον, απαιτούν, κατά τον εβραϊκόν νόμον, ασπασμόν αντί ασπασμού. Τοιαύτης όμως ανταποδόσεως αδύνατον ήτο να τύχη ο δύσερως Ερμογλύφος παρ’ ερωμένης εκ μαρμάρου, ουδ’ ήθελε να ζητήση παρ’ άλλης, καθότι πάσαι αι γυναίκες εφαίνοντο ήδη αυτώ βέβηλοι γελοιογραφίαι του θείου πρωτοτύπου» (σ. 222). Απόσπασμα 3: «Γενομένης δε μετ’ ου πολύ και της αρετής αυτών γνωστής, οι γονείς πριν ή συζεύξωσι τα τέκνα αυτών, έδιδον ορέστειον μήλον εις την κόρην και πυλάδειον εις τον νυμφίον, όστις μετά το δείπνον τούτο ηδύνατο ν’ απέλθη αμερίμνως εις την αγοράν ή το στρατόπεδον, ουδόλως κινδυνεύων εκ των Αιγίσθων, ως ουδ’ η σύζυγος αυτού είχέ τι να φοβηθή εκ του άσματος της Λέσβου ή της Κορίνθου» (σ. 219). [1] Βλ. Νίκος Μαυρέλος, «To “ερμαφρόδιτον” της ελληνοχριστιανικής ταυτότητας (γλωσσικής-υφολογικής και πολιτισμικής) στον Κοραή και στον Ροΐδη» στον τόμο Ελληνικότητα και ετερότητα. Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και “εθνικός χαρακτήρας” στον 19ο αιώνα. Πρακτικά Συμποσίου, Α´ τόμος, επιμ. Ά. Ταμπάκη - Ουρ. Πολυκανδριώτη, σ. 295-308. [2] Βλ. Ν. Μαυρέλος, Το ψηλαφητό παλίμψηστο της ροϊδικής γραφής. Ζητήματα λογοτεχνικής και πολιτισμικής θεωρίας, Σοκόλης, Αθήνα 2008, σ. 124-125. [3] Βλ. Εγχειρίδιον Θρησκείας και Μυθολογίας των Ελλήνων και Ρωμαίων δια τα Γυμνάσια, συνταχθέν μεν γερμανιστί υπό του καθηγητού Heinrich Wilhelm Stoll, μεταφρασθέν δε εκ της Δ΄ εκδόσεως υπό Περικλέους Ιασεμίδου, μετά 32 εικόνων, Εκ του Τυπογραφείου Ιω. Κασσανδρέως, Αθήνα 1865. Το έργο κυκλοφορεί και το 1871, σε δεύτερη έκδοση, με την ένδειξη «ηυξημένον και μετερρυθμισμένον υπό Περικλέους Ιασεμίδου, Διδάκτορος Φιλοσοφίας», προφανώς για να προβάλει τον τίτλο του, αλλά και να τονίσει ότι απευθύνεται και σε ευρύτερο κοινό. [4] Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ο Ροΐδης είχε υπόψη του το συγκεκριμένο ποίημα, αλλά το πλέγμα των κρυμμένων διακειμενικών σχέσεών του με τη δυτικοευρωπαϊκή σύγχρονή του παράδοση αναδεικνύεται εξαιρετικά ευρύ. [5] Για την περίεργη αυτή μυθολογική αναφορά του Συρανό βλ. σχετικά R. Crocker (επιμ.), Religion, Reason and Nature in Early Modern Europe, σειρά Archives Internationales d'Histoire des Idées 180, Springer 2001, σ. 53. Είναι απορίας άξιο το ότι ο Γάλλος μελετητής, ωστόσο, δεν επισημαίνει το μπέρδεμα των μύθων που κάνει ο συγγραφέας. [6] Εμμ. Ροΐδης, Άπαντα, τόμ. Γ΄, Ερμής, Αθήνα 1978, σ. 218. Στο εξής οι παραπομπές στον τόμο αυτόν με τον/τους αριθμό/-ούς σελίδας/-ων εντός του κυρίως κειμένου σε παρενθέσεις. [7] Βλ. Cyrano de Bergerac, «Histoire comique des états du Soleil», στον τόμο: Histoire comique des etats et empires de la Lune et du Soleil, επιμ./εισ./σημ. P. L. Jacob, Adolphe Delahays, Paris 1858, σ. 235 κ.ε. Στο εξής οι παραπομπές στον τόμο αυτόν με τον/τους αριθμό/-ούς σελίδας/-ων εντός του κυρίως κειμένου σε παρενθέσεις. [8] Ο Ροΐδης προσθέτει εκεί ένα σχόλιο για τη διαφορά των αρχαίων καλλιτεχνών-γλυπτών σε σχέση με τους νεότερους. Βλ. επίμετρο Απόσπασμα 1. Τη βιωματική αυτή σχέση του αρχαίου καλλιτέχνη με το έργο σε αντίθεση με τον νεότερο θα την αναπτύξει λίγο πιο κάτω, με αφορμή τον Πυγμαλίωνα. Βλ. επίμετρο Απόσπασμα 2. Για την ερμηνεία των καίριων αυτών παρατηρήσεων δεν θα επεκταθούμε εδώ, αν και είναι ολοφάνερο ότι αφορούν στη νεωτερική αντίληψη περί έργου τέχνης, όπως την περιέγραψε ο Μπωντλαίρ στο γνωστό του δοκίμιο «Ο ζωγράφος της μοντέρνας ζωής» και την είχε υπόψη ο Ροΐδης (βλ. σχετικά Ν. Μαυρέλος, Το ψηλαφητό παλίμψηστο της ροϊδικής γραφής. Ζητήματα λογοτεχνικής και πολιτισμικής θεωρίας, Σοκόλης, Αθήνα 2008, σ. 182-187). [9] Βλ. Ν. Μαυρέλος, Το ψηλαφητό παλίμψηστο της ροϊδικής γραφής. Ζητήματα λογοτεχνικής και πολιτισμικής θεωρίας, Σοκόλης, Αθήνα 2008, κεφ. 2 και 4. [10] Για τον υπαινιγμό αυτόν βλ. την υπό δημοσίευση ανακοίνωσή μου, όπως αναφέρεται εδώ στην υποσημείωση 1. Πβ. πρόχειρα την ψηφιοποιημένη με σημείωμα έκδοση αυτή από το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΑΠΘ: https://goo.gl/V2mucF [11] Η καταληκτική φράση του όλου ροϊδικού κειμένου αξίζει να προσεχθεί: «κατέβη εκ του βάθρου η Αφροδίτη και αναρτήσασα εις τον τράχηλον του γλύπτου περιδέραιον λευκών βραχιόνων εψιθύρισεν εις το ωτίον του: “Ζήσε Πυγμαλίων”» (σ. 222). Θα μπορούσαμε πολύ εύκολα να τη θεωρήσουμε ως ειρωνικό σχόλιο για τον Βασιλειάδη, μια και όλες αυτές οι μεταφορές που χρησιμοποιεί ο Ροΐδης έχουν ανάλογη χροιά, αλλά θα χρειαζόταν να επεκταθούμε, κάτι που θα ξέφευγε από το σκοπό της παρούσας μελέτης, που εστιάζει μόνο στην παραβολή του κειμένου μας με εκείνο του Συρανό. [12] Για την ερμηνεία αυτή βλ. την προαναφερθείσα υπό δημοσίευση ανακοίνωσή μου, πιο πάνω υποσημείωση 1. [13] Ο Ροΐδης παρατηρεί: «Το σύμπλεγμα τούτο των ενωθέντων εραστών είχεν ιδεί κατ’ όναρ και ο τεχνίτης ο γλύψας τον εν τω Λούβρω περιλάλητον Ερμαφρόδιτον» (σ. 221).

Συρανό ντε Μπερζεράκ και Ροΐδης

Σύνδεση