Γιάνους Κόρτσακ: ένας στωικός φιλόσοφος των καιρών μας ενώπιον του απόλυτου κακού

Δεν είναι παιδιά, είναι άνθρωποι! Janusz Korczak, Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό, μτφρ. Μπεάτα Ζουλκιέβιτς, Μεταίχμιο, Αθήνα 2017, σελ. 96 «Δεν είναι παιδιά, είναι άνθρωποι!». Αυτή η μικρή φράση συμπυκνώνει με μοναδικό τρόπο την κεντρική ιδέα της φιλοσοφίας του Πολωνοεβραίου Γιάνους Κόρτσακ (1878/79-1942), ο οποίος υπήρξε ένας πρωτοπόρος παιδαγωγός, γιατρός, συγγραφέας, αλλά κυρίως ένας τραγικά υπέροχος άνθρωπος, που επέλεξε να χαθεί μαζί με τα παιδιά του ορφανοτροφείου του στο στρατόπεδο θανάτου της Τρεμπλίνκα. Το χάος του Ολοκαυτώματος, η Shoah, ένα σκοτεινό κεφάλαιο στην ιστορία της ανθρωπότητας και του εβραϊκού λαού, μας οδηγεί συχνά σε απαισιόδοξες διαπιστώσεις για την ανθρώπινη φύση και την ικανότητά της να αντιμετωπίσει το απόλυτο κακό, που ενυπάρχει εντός της. Κι όμως, οι ιδέες και η στάση ζωής ορισμένων ανθρώπων, όπως ο Γιάνους Κόρτσακ θέτουν ευτυχώς υπό αίρεση παρόμοιες, αναπόδραστες διαπιστώσεις και αποτελούν σημείο αναφοράς για την επαναδιατύπωση ενός ανθρωπιστικού συμβολαίου, που ανταποκρίνεται στις ανάγκες της σημερινής εποχής. Στα χρόνια, που ακολούθησαν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Κόρτσακ υπήρξε πηγή έμπνευσης, ένα φωτεινό παράδειγμα ανθρώπινης αλληλεγγύης και απόλυτης αφοσίωσης στην υπόθεση της υπεράσπισης των παιδιών, μια πηγή φωτός στη ζοφερή πραγματικότητα, που τον περιτριγύριζε, ενώ τιμήθηκε μεταθανάτια με ποικίλους τρόπους από χώρες, ιδρύματα, οργανώσεις και σημαντικούς παιδαγωγούς. Εδώ και χρόνια, στην Πολωνία, τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, τις Ηνωμένες Πολιτείες, το Ισραήλ και αλλού ιδρύθηκαν ινστιτούτα μελέτης του έργου του, ενώ η Πολωνία ανακήρυξε το 2012 ως έτος Γιάνους Κόρτσακ, εβδομήντα χρόνια μετά το θάνατό του. Παράλληλα, η UNESCO και το Συμβούλιο της Ευρώπης τον έχουν τιμήσει με αφιερώματα και εκδόσεις, ενώ η Διεθνής Ένωση Κόρτσακ, που ιδρύθηκε το 1979 (έτος του παιδιού για τον ΟΗΕ) με έδρα την Πολωνία, αριθμεί σήμερα 22 εθνικές ενώσεις, από την Ιαπωνία και το Κιργιστάν μέχρι τη Βραζιλία και την Αυστραλία. Μάλιστα τον φετινό Σεπτέμβριο, διοργανώθηκαν στη Βαρσοβία ταυτόχρονα το 8ο Διεθνές Συνέδριο Κόρτσακ και το 3ο Διεθνές Συνέδριο για τα Δικαιώματα του Παιδιού (13-16 Σεπτεμβρίου 2017). Μέχρι σήμερα, στην Ελλάδα ήταν σχεδόν άγνωστος, ίσως και γιατί δεν είχε μεταφραστεί κάποιο έργο του, μόνο κάποια σπαράγματα γραπτών του[1]. Ωστόσο, χάρη στην Μπεάτα Ζουλκιέβιτς το ελληνικό αναγνωστικό κοινό θα έρθει για πρώτη φορά σε επαφή με τις σκέψεις και τις ιδέες του Κόρτσακ για τον σεβασμό στα δικαιώματα του παιδιού μέσα από το δοκίμιό του Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό. Χάρη στη μετάφρασή της, ο Έλληνας αναγνώστης θα ανακαλύψει τη γλώσσα του Κόρτσακ, μια γλώσσα πυκνή σε νοήματα, αλλά ταυτόχρονα ευθύβολη, άμεση, πηγαία και γλαφυρή, που διατηρεί ακμαία τη φρεσκάδα των σκέψεων και τη ριζοσπαστικότητα των προτάσεών του ακόμη και σήμερα, σχεδόν ενενήντα χρόνια μετά από την πρώτη έκδοσή του. Η έκδοση συμπληρώνεται από φωτογραφικά ντοκουμέντα της εποχής, καθώς και από ένα Επίμετρο της μεταφράστριας που αναφέρεται στη ζωή και στο έργο του Γιάνους Κόρτσακ. Όπως γράφει ο Μάρεκ Μιχάλακ, ο Πολωνός Συνήγορος του Παιδιού και μας μεταφέρει η Ζουλκιέβιτς στον πρόλογο του βιβλίου: «Αυτό το φαινομενικά λιτό βιβλίο αποτελεί την πιο εμφατική έκθεση της παιδαγωγικής σκέψης του Κόρτσακ, επικεντρωμένης γύρω από τα δικαιώματα του παιδιού. Αποδέκτες του είναι πρώτα απ’ όλα επαγγελματίες που δουλεύουν με τα παιδιά: δάσκαλοι, εκπαιδευτές, κοινωνικοί λειτουργοί, αλλά επίσης και γονείς και όλοι όσοι ενδιαφέρονται για τις υποθέσεις των παιδιών (…)» (σ. 15). Δηλαδή όλοι μας, συμπληρώνει η μεταφράστρια. Μακάρι αυτό το βιβλίο να αποτελέσει την αφορμή να μελετήσουμε επιτέλους και στην Ελλάδα το έργο του. 1. Η ζωή του, οι ιδέες του και τα ερωτήματα για το τέλος του Ο Γιάνους Κόρτσακ, που το πραγματικό του όνομα ήταν Χένρικ Γκόλντσμιτ[2] γεννήθηκε στις 22 Ιουλίου 1878 ή 1879 στη Βαρσοβία σε μια αφομοιωτική οικογένεια Πολωνοεβραίων της μεσαίας τάξης και πέθανε στις 5 Αυγούστου 1942 στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα. Υπήρξε γιατρός, δημοσιογράφος, κοινωνικός ακτιβιστής και αξιωματικός του πολωνικού στρατού, αλλά ταυτόχρονα και ένας καινοτόμος και πρωτοποριακός παιδαγωγός, εκπαιδευτικός και συγγραφέας κειμένων για τη θεωρία και την πρακτική της εκπαίδευσης. Θεωρείται πρόδρομος στην υπεράσπιση και την προώθηση θεμάτων που αφορούν τα δικαιώματα και την πλήρη ισότητα των παιδιών, γι’ αυτό και η Πολωνία μεταπολεμικά, με βάση τις ιδέες του Κόρτσακ, πρωτοστάτησε στη δημιουργία της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, η οποία υιοθετήθηκε ομόφωνα από τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ το 1989 και ρυθμίζει τις υποχρεώσεις των κρατών για την προστασία και την προαγωγή των δικαιωμάτων του παιδιού[3]. Η οικογένειά του ήταν εύπορη και ο πατέρας του διάσημος δικηγόρος. Ωστόσο, μετά από έναν μακροχρόνιο εγκλεισμό σε ψυχιατρείο, τελικά αυτοκτόνησε, όταν ο Χένρικ ήταν 17 χρονών. Τότε, ξεκίνησε και ο φόβος του ότι κι ίδιος, φορέας κληρονομικής ασθένειας, μπορεί να τρελαθεί. Σε ηλικία όμως 19 ετών εισήχθη στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας για να σπουδάσει γιατρός[4]. Μετά την ολοκλήρωση των ιατρικών σπουδών του, το 1904, εργάστηκε για σύντομο χρονικό διάστημα σε νοσοκομείο παίδων στη Βαρσοβία, αφού κατά τη διάρκεια του ρωσο-ιαπωνικού πολέμου (1904-05) κλήθηκε να υπηρετήσει ως γιατρός σε στρατιωτικό νοσοκομείο. Επιστρέφοντας από τον πόλεμο, αναλαμβάνει αρχίατρος στο νοσοκομείο παίδων που εργαζόταν, ενώ παράλληλα παρακολουθούσε επιμορφωτικά προγράμματα στο Βερολίνο, το Παρίσι και το Λονδίνο. Αργότερα, άνοιξε δικό του ιατρείο και απέκτησε σύντομα τη φήμη ενός σπουδαίου παιδιάτρου, ο οποίος δεν δίσταζε να εισπράττει υψηλές αμοιβές από εύπορες οικογένειες για να προσφέρει δωρεάν τις υπηρεσίες του σε ασθενείς από φτωχογειτονιές[5]. Το 1911 αναλαμβάνει τη διεύθυνση του νεοϊδρυθέντος με δική του πρόταση ορφανοτροφείου για παιδιά εβραϊκής καταγωγής «Dom Sierot» (Σπίτι του ορφανού), θέση που διατηρεί μέχρι το τέλος της ζωής του, εφαρμόζοντας τις αρχές της αυτοδιοίκησης. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου τη διεύθυνση του ορφανοτροφείου αναλαμβάνει η Στεφανία (Στέφα) Βιλτσίνσκα, στενή του συνεργάτις από το 1911, επειδή ο ίδιος υπηρέτησε ως γιατρός στο Κίεβο. Μετά τη λήξη του πολέμου, ιδρύει και δεύτερο ορφανοτροφείο για παιδιά καθολικών εργατών, το «Nasz Dom» (Το σπίτι μας), στο Προύσκοφ, προάστιο της Βαρσοβίας, τη διεύθυνση του οποίου αναλαμβάνει η Μαρίνα Φάλσκα[6]. O Κόρτσακ υπήρξε και συγγραφέας παιδικών βιβλίων, θεατρικών έργων και εκδότης παιδικού περιοδικού. Επίσης, εργάστηκε ως παραγωγός μιας δημοφιλούς ραδιοφωνικής εκπομπής, τα κείμενα της οποίας εκδόθηκαν το 1939 με τον τίτλο Εύθυμη Παιδαγωγική. Από τα έργα του το 1919 εκδόθηκε με τίτλο Πώς ν’ αγαπάς ένα παιδί το βασικό του παιδαγωγικό έργο, που το συνέγραψε κατά τη διάρκεια της θητείας του στο στρατιωτικό νοσοκομείο του Κιέβου, ενώ δέκα χρόνια αργότερα, το 1929, τυπώθηκε το δεύτερο σημαντικό έργο του με τίτλο Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό. Γενικά, η συγγραφική κληρονομιά του Κόρτσακ περιλαμβάνει συνολικά 24 βιβλία και περισσότερα από 1.400 κείμενα δημοσιευμένα σε διάφορα περιοδικά. Υπάρχουν επίσης λίγα χειρόγραφα, δακτυλογραφημένα και έγγραφα, συμπεριλαμβανομένων των επιστολών του, συνολικά περίπου 300 τον αριθμό[7]. Ο Κόρτσακ ήταν υποστηρικτής της χειραφέτησης του παιδιού, της αυτοδιάθεσής του, του αυτοπροσδιορισμού του και του σεβασμού των δικαιωμάτων του. Οι τρόποι αυτοδιοίκησης των εποπτευόμενων από τον Κόρτσακ ιδρυμάτων στηρίζονταν σε καθημερινή βάση στις αρχές της δημοκρατίας, τις οποίες ο Κόρτσακ εφάρμοζε στον ίδιο βαθμό στα παιδιά και τους ενήλικες. Ως διευθυντής του ορφανοτροφείου «Ντομ Σιέροτ», που δημιούργησε, ίδρυσε μεταξύ άλλων, δικαστήριο μεταξύ των παιδιών για την επίλυση των δικών τους υποθέσεων. Εκεί, εξέταζαν θέματα που υπέβαλαν τα ίδια, ενώ, παράλληλα, τα παιδιά είχαν τη δυνατότητα να προσφεύγουν και κατά των εκπαιδευτών τους. O Κόρτσακ υποστήριζε, επίσης, με θέρμη την κοινωνικοποίηση του παιδιού μέσα στη συντροφιά των συνομηλίκων του και όχι στην ασφάλεια του σπιτιού. Έτσι, επιδίωκε να παρέχει στα παιδιά τις δυνατότητες να υπερβαίνουν τις πρώιμες πεποιθήσεις τους και να εκτίθενται σε διάφορες καταστάσεις του κοινωνικού βίου, προετοιμαζόμενα με αυτόν τον τρόπο για την ενήλικη ζωή τους. Το μέλημά του να εξασφαλίσει στα παιδιά ξέγνοιαστη –που δεν σημαίνει όμως και χωρίς καθήκοντα– παιδική ηλικία, προέκυπτε από την πίστη του ότι το παιδί θα πρέπει από μόνο του να κατανοεί και να βιώνει συναισθηματικά κάθε συγκεκριμένη κατάσταση· να την βιώνει για να μπορεί να βγάζει αυτοτελή συμπεράσματα και ενδεχομένως να αποτρέπει πιθανές αρνητικές συνέπειες. Τα βασικά στοιχεία της αντίληψης του Κόρτσακ για την εκπαίδευση συνοψίζονται στα εξής: – Το δικαίωμα του παιδιού στο σήμερα, δηλαδή η πεποίθηση ότι κάθε παιδί είναι ένα ανθρώπινο ον, στον ίδιο βαθμό όπως ένας ενήλικας. «Δεν είναι παιδιά – είναι άνθρωποι, τώρα», έγραφε. – Το δικαίωμα του παιδιού να είναι αυτό που είναι, που σημαίνει ότι η εκπαιδευτική διαδικασία πρέπει να λαμβάνει υπόψη την ιδιαιτερότητα του κάθε ατόμου. – Το δικαίωμα του παιδιού στην αξιοπρεπή αντιμετώπιση του θανάτου, θέμα για το οποίο θα μιλήσουμε αναλυτικά παρακάτω. Ουσιαστικά, σχετίζεται και με την αναγκαιότητα του παιδιού να παίρνει πρωτοβουλίες ακόμα και ριψοκίνδυνων εμπειριών, που θα τις χρειαστεί στην ενήλικη ζωή του. – H χορήγηση στο παιδί του δικαιώματος στον σεβασμό, την άγνοια και τις αποτυχίες, τη γνώμη και τη δική του ιδιοκτησία. «Τα παιδιά έχουν δικαίωμα στην ιδιωτικότητά τους, να κρατούν ένα δικό τους κομμάτι κρυφό από τους ενήλικες», σημείωνε στα γραπτά του[8]. 2. Τα ερωτήματα για το τέλος της ζωής του Όταν οι Ναζί, τον Αύγουστο του 1942, αποφάσισαν την εκκένωση του γκέτο της Βαρσοβίας και τη μεταφορά των Εβραίων στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα, ο Κόρτσακ ήξερε ότι ο ίδιος και τα σχεδόν διακόσια παιδιά του Ορφανοτροφείου βρίσκονταν αντιμέτωποι με τον θάνατο. Οι ειδήσεις για τη μαζική δολοφονία των Εβραίων στα ανατολικά τμήματα της Πολωνίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας είχαν ήδη φτάσει στη Βαρσοβία από το καλοκαίρι του 1941 και η ναζιστική πολιτική των μαζικών δολοφονιών σταδιακά ξεκίνησε και εκεί. Η δράση των Ναζί με τις μαζικές μεταφορές των Εβραίων στο γκέτο της Τρεμπλίνκα είχε αρχίσει στις 22 Ιουλίου 1942 και κάθε μέρα χιλιάδες Εβραίοι συλλαμβάνονταν και οδηγούνταν στην πλατεία για τη μεταφορά τους. Άρα ο Κόρτσακ ήξερε τι τους περιμένει. Ο θάνατος είναι μια μεγάλη πρόκληση για κάθε ανθρώπινο ον. Προφήτες, φιλόσοφοι, εκπαιδευτικοί, γιατροί, κληρικοί, ψυχολόγοι αγωνίζονται αέναα να ερμηνεύσουν το αναπόφευκτο τέλος μας ή τον θάνατο των αγαπημένων μας προσώπων και να νοηματοδοτήσουν το μεγαλύτερο φιλοσοφικό αίνιγμα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε. Σήμερα, μελετώντας την περίοδο του Ολοκαυτώματος, συχνά συγκλονιζόμαστε όχι μονάχα από το μέγεθος της φρίκης, αλλά και από το βάρος των ηθικών διλημμάτων ζωής και θανάτου[9] που αντιμετώπισαν εκείνες τις ημέρες της απόλυτης απανθρωπιάς μικροί και μεγάλοι, σημαντικοί, επώνυμοι κι ανώνυμοι, κι ανάμεσά τους ο αγαπητός Πολωνοεβραίος γερο-Δόκτωρ. Ο Κόρτσακ, επίσης, έπρεπε να παλέψει με τον θάνατο και ως γιατρός. Έτρεχε να βοηθήσει παντού σε ένα γκέτο, που ψυχορραγούσε, και το ημερολόγιό του αποκαλύπτει τη συνεχή πάλη του με αυτήν την πραγματικότητα, προσδίδοντάς την ένα πνευματικό νόημα, μια φιλοσοφική διάσταση, καθώς ερωτήματα όπως η αυτοκτονία, η ευθανασία, η έννοια του θανάτου και η μεταθανάτια ζωή βασάνιζαν τη σκέψη του κι απασχολούσαν το μυαλό του έως και την τελευταία στιγμή. Ο Κόρτσακ ένιωσε ότι έπρεπε να προετοιμάσει τα παιδιά για να αντιμετωπίσουν το επερχόμενο τέλος και να τους προσφέρει ένα είδος πνευματικής βοήθειας. Ποια είναι η κοσμοθεωρία και ποιες οι ιδέες, που τον στήριξαν να ηγηθεί μιας τέτοιας απόφασης; Αυτή η μελέτη διερευνά την υπόθεση ότι μπροστά στο επερχόμενο τέλος, ο ίδιος επέλεξε να υποστηρίξει τη γαλήνη του θανάτου, χρησιμοποιώντας τις ιδέες που προέρχονται από τα γραπτά της ύστερης στωικής φιλοσοφίας, όπως αποτυπώνονται στα κείμενα του Ρωμαίου αυτοκράτορα και φιλόσοφου Μάρκου Αυρηλίου. 3. Σε αναζήτηση των φιλοσοφικών αρχών του Κόρτσακ Ο Κόρτσακ, ως ένας προοδευτικός εκπαιδευτικός της πράξης, δεν διέθετε μια συστηματική θεωρία της εκπαίδευσης. Στην πραγματικότητα, ο ίδιος δεν εμπιστευόταν τις περίτεχνες θεωρίες, καθώς υποστήριζε ότι η ίδια η ζωή είναι σημαντικότερη από όλες τους. Ωστόσο, είναι αναμενόμενο οι μελετητές να αναζητούν εκείνο το πεδίο των ιδεών το οποίο θα μπορούσε να προσδώσει στην παιδαγωγική του Κόρτσακ ένα είδος φιλοσοφικής αξιοπιστίας στα πιστεύω του. Το Ημερολόγιο του Γκέτο, το κείμενο που έγραφε μέχρι τις τελευταίες ημέρες της ζωής του, φέρνει κατά τη γνώμη μας στο προσκήνιο την υπόθεση ότι ο Κόρτσακ ήταν βαθιά επηρεασμένος από τον στωικισμό και τις ελληνιστικές ιδέες. Λέξεις όπως ο Λόγος, η ανθρώπινη Λογική, το άπειρο της φύσης, η καθολικότητα της ανθρωπότητας, η στωική ἀπάθεια – ήταν η κρυφή υποδομή της παιδαγωγικής του Κόρτσακ. Είναι γεγονός ότι, αν και οι εκπαιδευτικές ιδέες του Κόρτσακ χαρακτηρίστηκαν πρωτοποριακές κι εμπνευσμένες, εξακολουθούν και παραμένουν ένα κεφάλαιο κάπως παράπλευρο στα πεδία της εκπαιδευτικής φιλοσοφίας και της ιστορίας της εκπαίδευσης. Εν μέρει, αυτό οφείλεται και στον ίδιο. Τα γραπτά του είναι αποσπασματικά· άλλωστε και εκείνος εξέφρασε πολλές φορές την αντίθεσή του στο να επεξεργαστεί εκπαιδευτικές θεωρίες, συμπεριλαμβανομένων των δικών του. Άλλοι θεωρούν ότι αυτό οφείλεται στο αφηγηματικό ύφος της γραφής του, η οποία προσεγγίζει περισσότερο τον λογοτεχνικό τρόπο παρά τον επιστημονικό[10]. Αρκετοί μελετητές του Κόρτσακ αποπειράθηκαν να καθορίσουν το περίγραμμα μιας «Κορτσακιανής» εκπαιδευτικής θεωρίας και να την τοποθετήσουν στα πλαίσια της σύγχρονης ανθρωπιστικής παιδείας. Έτσι, ο Κόρτσακ συνδέθηκε με μορφές όπως ο Τζον Ντιούι ή o Μάρτιν Μπούμπερ, αν και ο ίδιος δεν αναφέρθηκε ποτέ σε αυτούς· άλλωστε είχε ήδη παρουσιάσει τις ιδέες του για την εκπαίδευση των παιδιών όταν ο Ντιούι δημοσίευσε το κυριότερο βιβλίο του Δημοκρατία και Εκπαίδευση (1916) και δεν μπορεί να το είχε διαβάσει, γιατί απλούστατα δεν γνώριζε αγγλικά. Ωστόσο, σε μια παράλληλη σύγκριση, συναντούμε ενδιαφέρουσες και σημαντικές συγκλίσεις στο έργο του σε σχέση με τη θεωρία του παιδαγωγικού προοδευτισμού, ανεπτυγμένη κυρίως από αυτόν το μεγάλο αμερικανό παιδαγωγό[11]. Επίσης, το πιο σημαντικό βιβλίο του Μπούμπερ, το Ich und Du (Εγώ κι Εσύ), δόθηκε στη δημοσιότητα τέσσερα χρόνια μετά το Πώς να αγαπούμε τα παιδιά, το 1919. Επιπλέον, ο Κόρτσακ μοιάζει να βρίσκεται πολύ μακριά από τη διαλογική πνευματικότητα που αντιπροσωπεύει το έργο του Μπούμπερ. Βέβαια, γνωρίζουμε ότι το καλοκαίρι του 1899, όταν για πρώτη φορά ταξίδεψε στο εξωτερικό, στην Ελβετία, γνώρισε από κοντά τις δραστηριότητες και το παιδαγωγικό έργο μεγάλου Ελβετού παιδαγωγού, πατέρα του «λαϊκού σχολείου» Γιόχαν Χάινριχ Πεσταλότσι[12]. Επίσης, ο διάσημος Ελβετός ψυχολόγος Ζαν Πιαζέ, ο οποίος επισκέφθηκε το Ορφανοτροφείο «Ντομ Σιέροτ», είπε γι’ αυτόν πως είναι «ένας υπέροχος άνθρωπος, ο οποίος είχε το θάρρος να εμπιστεύεται τα παιδιά και τους εφήβους, που είχε υπό την φροντίδα του, φθάνοντας μέχρι και τη μεταβίβαση στα χέρια των ίδιων των παιδιών ζητημάτων πειθαρχίας και ατομικής ανάθεσης των πιο δύσκολων καθηκόντων με πολύ μεγάλη ευθύνη»[13]. Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα, ο Γίτσακ Πέρλις, ένας Ισραηλινός μελετητής του Κόρτσακ, στην εισαγωγή του ημερολογίου του Κόρτσακ (στην εβραϊκή αλλά και την αγγλική έκδοσή της) τον περιγράφει ως εκφραστή στωικών ιδεών[14]. Αξίζει λοιπόν να παρακολουθήσουμε αυτό το σκεπτικό και να εξερευνήσουμε τις αντιστοιχίες που συναντούμε στο έργο και τη ζωή του, με αυτή τη σημαντική στιγμή της αρχαίας ελληνορωμαϊκής φιλοσοφίας. 4. Η τελευταία πορεία Οι περισσότεροι άνθρωποι, που έχουν ακούσει για τη ζωή του Κόρτσακ, γνωρίζουν το τελευταίο κεφάλαιο της ζωής του – εκείνη την τελευταία πορεία την Τετάρτη 5 Αυγούστου του 1942 (άλλοι ισχυρίζονται ότι ήταν 6 Αυγούστου) με 192 παιδιά (άλλοι ισχυρίζονται ότι ήταν 196 παιδιά) και μερικά (8-10) από τα μέλη του προσωπικού να βαδίζουν προς το τρένο που τους μετέφερε στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα[15]. Οι μαρτυρίες είναι πολλές και κινούνται μεταξύ θρύλου και πραγματικότητας: Ο Κόρτσακ οδηγεί την πομπή, ίσως κρατώντας από το χέρι δύο παιδιά, άλλοι λένε ότι κρατούσε τα δύο παιδιά στα χέρια του, ενώ άλλοι ισχυρίζονται ότι ο Κόρτσακ ήταν ήδη πολύ άρρωστος για να μεταφέρει τα παιδιά στην αγκαλιά του[16]. Τα παιδιά παρελαύνουν με τη σειρά. Η πράσινη σημαία του ορφανοτροφείου προπορεύεται. Κανείς δεν κλαίει ή προσπαθεί να διαφύγει και να κρυφτεί. Είναι μια σιωπηλή πορεία προς τον θάνατο. Ο Γιόσουα Πέρλε, ο οποίος ήταν εκείνη την ημέρα στο Ούμσλαγκπλατς, τον χώρο συνάθροισης των θυμάτων, και επέζησε του πολέμου, περιέγραψε το πώς θυμάται αυτό το τρομακτικό γεγονός: «... Έγινε θαύμα. Διακόσια παιδιά δεν έκλαψαν. Διακόσιες αγνές ψυχές, καταδικασμένες σε θάνατο, δεν έκλαψαν. Ούτε ένας δεν το έβαλε στα πόδια. Κανείς δεν προσπάθησε να κρυφτεί. Κρεμάστηκαν από το δάσκαλο και μέντορά τους, τον πατέρα και τον αδελφό τους, τον Γιάνους Κόρτσακ, για να τα προστατεύσει και να τα διαφυλάξει ... Ο Γιάνους Κόρτσακ προχωρούσε με το κεφάλι μπροστά, κρατώντας ένα παιδικό χεράκι, χωρίς καπέλο, με μια δερμάτινη ζώνη γύρω από τη μέση και ψηλές μπότες. Διακόσια παιδιά, ντυμένα με καθαρά και φροντισμένα ρούχα, ακολουθούσαν κάποιες νοσοκόμες, καθώς πορεύονταν στο βωμό. Τα παιδιά ήταν περικυκλωμένα από Γερμανούς, Ουκρανούς και Εβραίους αστυνομικούς. Τα μαστίγωναν και τα πυροβολούσαν. Ακόμα και οι πέτρες του δρόμου έκλαιγαν βλέποντας αυτή την πομπή»[17]. Μια άλλη μαρτυρία δίνεται από τον Νάχουν Ρέμπα, μέλος του Γιούντενρατ (Εβραϊκού Συμβουλίου): «Επικεφαλής της πομπής ήταν ο Κόρτσακ. Όχι, δεν θα ξεχάσω ποτέ αυτή τη σκηνή όσο ζω. Πράγματι, αυτό δεν ήταν μια πορεία προς τα βαγόνια, αλλά έμοιαζε πιο πολύ με μια βουβή διαμαρτυρία ενάντια σε αυτό το δολοφονικό καθεστώς ... Ήταν μια πομπή που όμοιά της δεν έχουν δει ανθρώπινα μάτια. Τα παιδιά προχωρούσαν σε τετράδες. Ο Κόρτσακ βάδιζε με το κεφάλι ψηλά, κρατώντας τα χέρια δύο παιδιών. Η δεύτερη ομάδα με επικεφαλής την Στέφα Βιλτσίνσκα, η τρίτη με τη Μπρονιατόφσκα, με τα παιδιά που κρατούσαν μπλε σακίδια στα χέρια τους. Πήγαιναν προς το θάνατό τους, με τα μάτια γεμάτα περιφρόνηση για τους δολοφόνους …»[18]. Θα προσθέσουμε επίσης και τα λόγια της Ιρένα Σεντλέροβα ή Σέντλερ (1910-2008). Η Σέντλερ κατά διάρκεια της ναζιστικής κατοχής της Πολωνίας συμμετείχε στην αντίσταση ως επικεφαλής του τμήματος για τη διάσωση των παιδιών της οργάνωσης Żegota (Ζεγκότα) και κατάφερε, μαζί με άλλα με μέλη της οργάνωσης, να βγάλει από το Γκέτο της Βαρσοβίας και να σώσει δυόμισι χιλιάδες παιδιά εβραϊκής καταγωγής, εφοδιάζοντάς τα με πλαστές ταυτότητες. Το 1965 της απονεμήθηκε από το Ισραήλ ο τίτλος της Δικαίου των Εθνών και το 2007 προτάθηκε για το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης: «Είδα τον Κόρτσακ να βαδίζει με τα παιδιά από το Ντομ Σιέροτ κατευθείαν στο θάνατο. Ήταν ήδη πολύ άρρωστος κι όμως περπατούσε με ορθό παράστημα, ψύχραιμος, επικεφαλής αυτής της τραγικής πομπής, κουβαλώντας στο μπράτσο του το μικρότερο παιδί και κρατώντας από το άλλο χέρι ένα ακόμα μικρό παιδί. Αυτή η εικόνα διαφοροποιείται στις διάφορες αφηγήσεις αλλά αυτό δε σημαίνει ότι δεν ήταν έτσι...»[19]. Ο Εμάνουελ Ρίνγκελμπλουμ, ο επιφανής ηγέτης του παράνομου αρχείου χρονικογράφων «Oneg Shabbat»[20] στο Γκέτο της Βαρσοβίας, προσθέτει σε αυτή την απίστευτη εικόνα το γεγονός ότι τα παιδιά βάδιζαν τραγουδώντας[21]. Ο Ρίνγκελμπλουμ, όπως και άλλες παράνομοι ηγέτες, στηλίτευσαν την αδυναμία των Εβραίων και παραθέτει μια περιγραφή του Ρέμπα, που τονίζει ότι σε αντίθεση με τους υπόλοιπους του γκέτο, οι οποίοι «πήγαιναν σαν πρόβατα στη σφαγή»[22], ο Κόρτσακ και ολόκληρο το ορφανοτροφείο προχωρούσαν προς τον θάνατό τους με περηφάνια και περιφρόνηση για τους δολοφόνους. Ο Κόρτσακ με παιδιά και δασκάλους μπροστά από το ορφανοτροφείο "Ντομ Σιέροτ" (Σπίτι του ορφανού). Οι φίλοι του Κόρτσακ του πρόσφεραν αρκετές ευκαιρίες για να αφήσει το γκέτο και να βρει μια κρυψώνα στην «άρια» πλευρά της Βαρσοβίας. Αυτός αρνήθηκε αμέσως τις προσφορές τους. Η Ζίβια Λουμπέτκιν, εκ των ηγετών της παράνομης αντίστασης του γκέτο, αναφέρει ότι ένας Γερμανός αξιωματικός, ο οποίος αναγνώρισε τον Κόρτσακ στην πλατεία της απέλασης ως τον συγγραφέα του αγαπημένου βιβλίου των παιδικών του χρόνων, Κάτιους ο Μάγος, του πρόσφερε την ευκαιρία να φύγει. Ο Κόρτσακ αρνήθηκε και πήγε με τα παιδιά του στην Τρεμπλίνκα. Κανείς από αυτούς που γνώριζαν τον Κόρτσακ δεν μπορούσε να φανταστεί το ενδεχόμενο ότι θα έσωζε τον εαυτό του και θα άφηνε τα παιδιά του και γι’ αυτό το ερώτημα επανέρχεται – πώς ένας πατέρας τόσων παιδιών προετοιμάζει τον εαυτό του για τον αναπόφευκτο θάνατό τους; Και μπορεί κανείς να προσθέσει, γιατί είναι σημαντικό γι’ αυτόν ότι θα φθάσουν στον θάνατό τους με έναν τέτοιο ήσυχο τρόπο; Γιατί κανείς δεν προσπάθησε να ξεφύγει; Γιατί να δεχθεί αυτή τη μοίρα με έναν τέτοιο ήρεμο τρόπο; Στο Ημερολόγιο του Γκέτο, το τελευταίο του γραπτό, υπάρχει ίσως ένας υπαινιγμός από τον οποίο προκύπτει μια πιθανή απάντηση στο ερώτημα αυτό. Τέσσερις ημέρες πριν από την απέλαση στην Τρεμπλίνκα, την 1η Αυγούστου, ο Κόρτσακ έγραψε μια σύντομη αλλά σημαντική σκέψη στο ημερολόγιο: «Μήπως ο Μάρκος Αυρήλιος γνώριζε τις παραβολές του Σολομώντα; Πόσο καταπραϋντική είναι η ανάγνωση των σκέψεών του»[23]. Τι μαθαίνουμε, λοιπόν, από αυτό το απόσπασμα του ημερολογίου του Κόρτσακ; Μαθαίνουμε ότι είχε διαβάσει τον Μάρκο Αυρήλιο και πως, ό,τι υπάρχει σε αυτό το βιβλίο, είχε μια κατευναστική επίδραση πάνω του, βοηθώντας τον να αποδεχθεί τον επερχόμενο θάνατο. 5. Mάρκος Αυρήλιος, στωικισμός και ο παράλογος φόβος του θανάτου O στωικισμός, που ιδρύθηκε από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα στην Αθήνα, αναπτύχθηκε ως μία κυρίαρχη φιλοσοφική σχολή στον ελληνορωμαϊκό κόσμο και επηρέασε αργότερα τον Διαφωτισμό και την εκκοσμίκευση της Ευρώπης. Η στωική φιλοσοφία είναι μια ολιστική θεώρηση του σύμπαντος, η οποία σε αντίθεση με τις μονοθεϊστικές θεολογίες, δεν υπερβαίνει το Θεό, ούτε το ανθρώπινο ον από τη φύση, αλλά μάλλον τους ερμηνεύει ως μέρος της εγκόσμιας πραγματικότητας. Ο Θεός γίνεται αντιληπτός ως ταυτόσημος με τη φύση ή ως κάτι που ενυπάρχει στο πνεύμα της. Η στωική φιλοσοφία έχει οντολογικές ιδέες στη βάση της, αλλά ο ισχυρισμός ότι τα ανθρώπινα όντα είναι επίσης μέρος αυτού του απείρου έδωσε στον στωικισμό και μια ηθική διάσταση. Η στωική φιλοσοφία ολοκληρώνεται με μια ηθική που είναι ανθρωπιστική στην ουσία της, καθώς υποστηρίζει την ισότητα όλων των ανθρώπων και την αξία της κοσμικής ορθολογικής ζωής, σύμφωνα με τα αξιώματα της φύσης. Ο στωικισμός κατέστη μια παγκόσμιας εμβέλειας κοσμοθεωρία αρχικά, χάρη στις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου κι έπειτα με την ενοποίηση του τότε γνωστού κόσμου υπό την σκέπη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Κατά κάποιον τρόπο, στον χώρο των ιδεών, η Φύση αντικαθιστά τις τοπικές παραδόσεις ως κατευθυντήρια αρχή για την ανθρώπινη ζωή. Αυτή ακριβώς η ολιστική του αντίληψη για τον κόσμο ωθεί τους στωικιστές σε απόψεις που περικλείονται από τον όρο κοσμοπολιτισμός. Ο κοσμοπολιτισμός των Στωικών είναι η έκφραση στο ηθικό και κοινωνικό πεδίο της παγκόσμιας συμπάθειας. Η κοινωνία αποτελείται από όλους τους ανθρώπους, αφού όλοι είναι τέκνα τού ενός Λόγου, που ενυπάρχει στον καθένα και τον συνδέει με το σύμπαν και με τους άλλους. Ο κόσμος είναι πατρίδα όλων εν τω Θεώ, αφού κόσμος και Θεός είναι ένα και το αυτό. Ο κοσμοπολιτισμός των στωικών δεν είναι μόνο πολιτικό αξίωμα αλλά και θρησκευτική και φιλοσοφική στάση, αφού ο κοσμοπολίτης νιώθει πρωταρχικά «πολίτης του κόσμου», μέλος της παγκόσμιας κοινότητας, της κοσμόπολης. Ο Μάρκος Αυρήλιος (121-180, Ρωμαίος Αυτοκράτορας 161-180), ήταν ο τελευταίος που προσδιορίζεται ως στωικός φιλόσοφος με το έργο του Τα εις εαυτόν, γραμμένο στα ελληνικά. Η απάθεια, η στωική αδιαφορία, είναι αποτέλεσμα της κατανόησης ότι κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει τον εαυτό του από την τάξη του κόσμου και ιδιαίτερα από τον θάνατο. Ένας λογικός άνθρωπος πρέπει να ζει αναλόγως και να αποδεχθεί το πεπρωμένο του. Κάπου εδώ, λοιπόν, σε μια νέα προσέγγιση της σκέψης του Κόρτσακ, μπορεί να βρεθεί η σύνδεση με τις δικές του πνευματικές ανάγκες, υπό το πρίσμα ότι αυτός ο όχι απόλυτα Πολωνός, ο όχι απόλυτα Εβραίος, αναζητεί μια κοσμοθεωρία που εδράζεται στον οικουμενικό ανθρωπισμό της, στον ορθό λόγο, σε μια παγκόσμια κοινή γλώσσα[24], στις ηθικές προτεραιότητες για την εκπαίδευση και καταπραΰνει το φόβο για την έλευση του θανάτου. Έτσι, λοιπόν, συγκρίνοντας την «Κορτσακιανή» προσέγγιση του θανάτου και με τη σκέψη του στωικισμού θα λέγαμε ότι ο Κόρτσακ υιοθέτησε μια στωική αντίληψη, ενώ πάλευε με την πραγματικότητα του γκέτο. Στο έργο Τα εις εαυτόν του Μάρκου Αυρήλιου γίνεται η ακόλουθη δήλωση σχετικά με την έννοια της θνητότητας: «Ὡς ἤδη δυνατοῦ ὄντος ἐξιέναι τοῦ βίου, οὕτως ἕκαστα ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ διανοεῖσθαι. τὸ δὲ ἐξ ἀνθρώπων ἀπελθεῖν, εἰ μὲν θεοὶ εἰσίν, οὐδὲν δεινόν· κακῷ γάρ σε οὐκ ἂν περιβάλοιεν», δηλαδή: «Σαν να πρόκειται τώρα αμέσως να φύγεις από τη ζωή, έτσι να πράττεις κάθε φορά, έτσι να μιλάς, έτσι να σκέφτεσαι. Το να εγκαταλείψεις την ανθρωπότητα, αν υπάρχουν θεοί δεν είναι διόλου φοβερό, γιατί οι θεοί δεν πρόκειται να σε ρίξουν στο κακό»[25]. Παρατηρούμε λοιπόν ότι στους στωικούς κύκλους καλλιεργήθηκε η ιδέα ότι ο φόβος του θανάτου είναι άνευ νοήματος και ότι οι λογικοί άνθρωποι κατανοούν ότι ο θάνατος είναι μέρος της Φύσης: «Ὁ θάνατος τοιοῦτον, οἷον γένεσις, φύσεως μυστήριον· σύγκρισις ἐκ τῶν αὐτῶν στοιχείων, εἰς ταὐτὰ λύσις»[26]: Ο θάνατος είναι όπως και η γέννηση, ένα μυστήριο της φύσης: σύσταση από τα ίδια στοιχεία και διάλυση στα ίδια. Ωστόσο, η κατανόηση της ανθρώπινης θνητότητας θέτει ένα ηθικό καθήκον. Η ετυμηγορία του θανάτου δεν θα πρέπει να προωθήσει την αίσθηση της παθητικότητας και της αδιαφορίας, αλλά μάλλον την ιδέα ότι σε κάθε μέρα της σύντομης ζωής του ο άνθρωπος έχει μια ηθική ευθύνη για τον κόσμο: «Μὴ ὡς μύρια μέλλων ἔτη ζῆν. τὸ χρεὼν ἐπήρτηται· ἕως ζῇς, ἕως ἔξεστιν, ἀγαθὸς γενοῦ», δηλαδή «Μη συμπεριφέρεσαι σαν να πρόκειται να ζήσεις χιλιάδες χρόνια. Το μοιραίο έχει γαντζωθεί κιόλας πάνω σου. Όσο ζεις, κι όσο είναι στο χέρι σου, γίνε άνθρωπος καλός»[27]. Ο Κόρτσακ αναφέρει ότι η σκέψη του θανάτου τον απασχολούσε από πολύ νωρίς στη ζωή του. Όταν παλεύει και αυτός με την ιδέα και την πραγματικότητα του θανάτου, χρησιμοποιεί σχεδόν τα ίδια λόγια για να εκφράσει την ιδέα ότι ο θάνατος δεν είναι το απόλυτο τέλος, όχι με μια μεταφυσική αλλά με μια πανθεϊστική διάθεση: «Το πνεύμα αισθάνεται μια λαχτάρα μέσα στο στενό κλουβί του σώματος. Ο άνθρωπος αισθάνεται και συλλογίζεται το θάνατο σαν να ήταν το τέλος, όταν στην πραγματικότητα ο θάνατος είναι απλώς η συνέχιση της ζωής, είναι μια άλλη ζωή [...] Μπορεί να μην πιστεύετε στην ύπαρξη της ψυχής, αλλά θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι το σώμα σας θα ζήσει ως πράσινο γρασίδι, ως σύννεφο. Γιατί είστε, πάνω από όλα, νερό και σκόνη»[28]. Όπως και οι στωικοί, ο Κόρτσακ τονίζει τη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου. Τα ανθρώπινα όντα είναι μέρος της φύσης –σε αντίθεση με τις μονοθεϊστικές θεολογίες που ανεβάζουν τον άνθρωπο πάνω από τη φύση– και όταν τα ανθρώπινα όντα πεθαίνουν τα σώματά τους να συνεχίσουν την ύπαρξή του, αλλά με ένα διαφορετικό τρόπο ως μέρος της φύσης. Αν ψάχνουμε ακόμα μια ελληνική επίδραση στα γραπτά του Κόρτσακ, μπορούμε να εντοπίσουμε, επίσης, την ιδέα του ότι τα πάντα αλλάζουν όλη την ώρα – «σε κάθε στιγμή μια νέα μητέρα συναντά ένα νέο άνθρωπο, το παιδί της». Ο Κόρτσακ παραφράζοντας την περίφημη φράση του Ηράκλειτου «Δεν μπορείς να μπεις δυο φορές στο ίδιο ποτάμι», γράφει με τη σειρά του στους Κανόνες της ζωής ότι το ποτάμι της ζωής ρέει συνέχεια και αλλάζει κι ότι ανά πάσα στιγμή διαφορετικό νερό κυλάει σε αυτό το ποτάμι[29]. Όπως ο Σωκράτης, ο οποίος δεν κατάφερε να αποφύγει την θανατική ποινή, έτσι και ο Κόρτσακ, σε διαφορετικές ιστορικές συνθήκες, αλλά με παρόμοιο πνεύμα, αποδέχεται για τον εαυτό του την ετυμηγορία. Τα λόγια του Κόρτσακ θυμίζουν τον Στωικισμό ως προς τη μορφή και ως προς το περιεχόμενο. Και στις δυο προσεγγίσεις, ο θάνατος δεν είναι το απόλυτο τέλος: το ανθρώπινο ον θα συνεχίσει την ύπαρξή του στη φύση με άλλη μορφή. 6. Η αναμονή του θανάτου Επί τρία χρόνια, κάτω από τη ναζιστική κατοχή, ο Κόρτσακ έδωσε έναν αδιάκοπο αγώνα για να διατηρήσει το ορφανοτροφείο ως ένα ασφαλές καταφύγιο αγάπης εν μέσω τρόμου και θανάτου. Το ημερολόγιο, όπου ο Κόρτσακ καταγράφει τις τελευταίες εβδομάδες της ζωής του, μας ανοίγει ένα παράθυρο στο μυαλό και την ψυχή του, τις παιδικές του αναμνήσεις καθώς και την απέλπιδα και επίμονη προσπάθειά του να κρατήσει ζωντανό το ορφανοτροφείο. Ο Κόρτσακ περιγράφει τις ατελείωτες βραδιές, που χτυπώντας τη μια πόρτα μετά την άλλη ικέτευε για λίγα χρήματα, τρόφιμα και ρούχα. Η κακή κατάσταση της υγείας του κάποια στιγμή επιδεινώθηκε, αλλά ένιωθε ότι δεν είχε το δικαίωμα να τα παρατήσει. Ο Κόρτσακ με μέλη του πολιτιστικού συνδέσμου μπροστά από το "Ντομ Σιέροτ" στις 28 Μαρτίου 1937. Πώς ο Κόρτσακ, ένας πατέρας τόσων παιδιών, κατάφερε να εκπαιδεύει, να θρέφει, να ζεσταίνει και να προσφέρει πνευματική και ηθική καθοδήγηση; Πώς μπόρεσε να διατηρήσει την πίστη των παιδιών στην καλοσύνη του ανθρώπινου όντος σε μια τέτοια οριακή κατάσταση; Ο Κόρτσακ δεν κρύβεται και αποκαλύπτει την ανάγκη του να καταφύγει κάποιες φορές ακόμη και στο αλκοόλ για να αντιμετωπίσει την επόμενη ημέρα. Τα βράδια, όταν οι υπόλοιποι ήταν στο κρεβάτι, έγραφε πίνοντας από ένα μπουκάλι βότκα, που μπορεί να κατέστρεφε την υγεία του, αλλά διατηρούσε το μυαλό του ελεύθερο: «Πέντε ποτήρια ακατέργαστο αλκοόλ αναμιγμένα με ζεστό νερό μου δίνουν έμπνευση»[30]. Η έννοια του θανάτου γεμίζει ολοένα και περισσότερο τις καταγραφές του συγγραφέα του. Γράφει: «Ένα σώμα ενός νεκρού αγοριού βρίσκεται στο πεζοδρόμιο. Σε κοντινή απόσταση, τρία αγόρια, που παίζουν τα άλογα και τους οδηγούς»[31]. Όσο πλησιάζει το τέλος, η ιδέα του απελευθερωτικού θανάτου, ακόμα και της ευθανασίας επανέρχεται συχνά στις σκέψεις του[32]. Ως γιατρός, δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Κόρτσακ ασχολήθηκε με την ιδέα της ευθανασίας. Στο ημερολόγιό του εμφανίζονται τα διλήμματα που προκύπτουν και στις σύγχρονες συζητήσεις περί βιοηθικής, σε σχέση με τους ανθρώπους που πεθαίνουν. Ο Κόρτσακ αναρωτιέται για το ποιος έχει το δικαίωμα να εκτελέσει την πράξη της ευθανασίας και απαντά: «Το δικαίωμα να σκοτώσει κανείς ως πράξη ελέους ανήκει σ’ αυτόν που αγαπά και υποφέρει»[33]. Αμέσως όμως καταλαβαίνει ότι, όσον αφορά τη δική του κατάσταση, πρόκειται για φόνο, μια αδύνατη δολοφονία αθώων. Ωστόσο, από το καλοκαίρι του 1942, φαίνεται ότι ο Κόρτσακ ήρθε πια αντιμέτωπος με την αναπόφευκτη ανάγκη να προσδώσει μια υπαρξιακή νοηματοδότηση στην επερχόμενη πραγματικότητα του θανάτου[34]. Λίγες ημέρες πριν από την μαζική απέλαση των Εβραίων της Βαρσοβίας στην Τρεμπλίνκα, στις 18 Ιουλίου, τα παιδιά του ορφανοτροφείου ανέβασαν το θεατρικό έργο Ο ταχυδρόμος του Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ[35]. Όταν τον ρώτησαν γιατί επέλεξε αυτό το θεατρικό έργο, απάντησε ότι ήθελε να προετοιμάσει τα παιδιά του για να αντιμετωπίσουν τον θάνατό τους με γαλήνη και ηρεμία[36]. 7. Το δικαίωμα στον θάνατο Ποια είναι η φιλοσοφική βάση στο περίφημο αξίωμα του Κόρτσακ ότι το παιδί δεν αποτελεί κάτι που διαμορφώνεται για το μέλλον, αλλά μια οντότητα του σήμερα; Άραγε, αυτή η ασυνήθιστα προκλητική απαίτηση αποσκοπεί μονάχα στην προστασία του παιδιού από τις υπερπροστατευτικές συμπεριφορές των ενηλίκων; Η απάντηση βρίσκεται μάλλον εν μέρει και στις αντιλήψεις της στωικής φιλοσοφίας για την απεραντοσύνη του παρόντος, της πραγματικότητας. Ο σεβασμός της παιδικής ηλικίας οδηγεί στην ιδέα του Κόρτσακ περί «δικαιώματος του παιδιού». Το δικαίωμα του παιδιού δεν είναι ένα δώρο από τους ενήλικες, μια χάρη που μπορεί να εξαλειφθεί, όποτε τους βολεύει. Δεν αποτελεί ένα φιλοδώρημα που οι ενήλικες παραχωρούν στα παιδιά από ευγένεια. Τα δικαιώματα των παιδιών προέρχονται από τον ουσιαστικό ισχυρισμό ότι η παιδική ηλικία έχει μια εγγενή αξία, δεν αποτελεί, δηλαδή, ένα προπαρασκευαστικό μέλλον αλλά μια κατάσταση ενός ανθρώπινου πλάσματος εδώ και τώρα. Οι ενήλικες δημιουργούμε τεχνητά σύνορα ανάμεσα σε λιγότερο και περισσότερο ώριμα χρόνια, σε σημαντικότερες ή λιγότερο καθοριστικές περιόδους της ανθρώπινης ύπαρξης, που συνεπάγονται και ανάλογες ιεραρχίες στην ηλικία, τις ανάγκες και τις προτεραιότητες. Υπό το πρίσμα της απεραντοσύνης και της αιωνιότητας του παρόντος δεν υπάρχουν σύνορα ανάμεσα στις ηλικίες, κάτι ανάλογο με αυτό το οποίο πιστεύει ο Κόρτσακ για τα εθνικά σύνορα, που είναι κι αυτά τεχνητά και μόνο κακό φέρνουν στους ανθρώπους. Είναι, επίσης, φανερό ότι ο πολίτης του κόσμου και υπηρέτης όλων των παιδιών της Γης δε θα μπορούσε να μην αισθάνεται εγγύτερα σε αυτόν τον πρώιμο κοσμοπολιτισμό, που κομίζουν εκτός των άλλων οι στωικοί φιλόσοφοι. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι ήταν οι Στωικοί, όπως αναφέρθηκε πρωτύτερα, αυτοί που θεμελίωσαν θεωρητικά, βίωσαν στην πράξη το ιδεώδες του κοσμοπολιτισμού και το διακήρυξαν με την ίδια συνέπεια επί πέντε αιώνες και κατά τις τρεις περιόδους της ακαδημαϊκής ζωής της Στοάς, από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα μέχρι τον πρώην δούλο Επίκτητο και τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο. Ο στωικός κοσμοπολιτισμός δεν εξέθρεψε σπερματικά τις ρίζες των «φυσικών δικαιωμάτων» μόνο στα νεότερα χρόνια, αλλά στήριξε και στην εποχή μας την ηθική δικαίωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ο Κόρτσακ, ένας από τους συντάκτες της Διακήρυξης της Κοινωνίας των Εθνών (1924), υπέρ των δικαιωμάτων των παιδιών, αγωνίζεται για την αναγνώριση της μη εξάρτησης των εν λόγω δικαιωμάτων: «Κάνω έκκληση για την Magna Carta των δικαιωμάτων του παιδιού»[37]. Και κάπου εκεί, ο λόγος των δικαιωμάτων των παιδιών φέρνει στην επιφάνεια μία από τις πιο δύσκολες ιδέες στα κείμενα του Κόρτσακ: το δικαίωμα του παιδιού να πεθάνει. Ο καθένας έχει το δικαίωμα να ζήσει – αλλά το δικαίωμα να πεθάνει; Όπως αναφέρθηκε, ο Κόρτσακ στα γραπτά του είχε υποστηρίξει τρία βασικά δικαιώματα των παιδιών: το δικαίωμα του παιδιού για το σήμερα, το δικαίωμα του παιδιού να είναι αυτό που είναι και το δικαίωμα του παιδιού να πεθάνει[38]. Φυσικά, για τον Κόρτσακ, δεν υπάρχουν μονάχα αυτά τα αυτά τα τρία δικαιώματα, ωστόσο αυτά είναι για εκείνον τα πιο σημαντικά. Το πρώτο και το δεύτερο δικαίωμα, και το δικαίωμα του παιδιού να είναι ο ίδιος ή η ίδια αυτό που είναι και το δικαίωμα του παιδιού για το σήμερα είναι προφανή, εφόσον συνδέονται με την εκτίμησή του για την παιδική ηλικία, όπως συζητήθηκε παραπάνω. Έτσι, είναι ηθικό καθήκον και ύψιστη προτεραιότητα του εκπαιδευτικού να βοηθήσει το παιδί να επιτύχει αυτά τα δικαιώματα. Γιατί εκπαίδευση σημαίνει επίσης να οικοδομώ τις σχέσεις μεταξύ διαφορετικών ανθρώπων, με διαφορετικές εμπειρίες της ζωής, αλλά με ίσα δικαιώματα για την ευτυχία και τον σεβασμό. Γιατί τα παιδιά είναι διαφορετικά και είναι σημαντικό να σέβονται τις διαφορετικές τους ανάγκες και τις διαφορετικές δυνατότητές τους ως πραγματικά ανθρώπινα όντα. Το τρίτο όμως από τα τρία βασικά δικαιώματα, το δικαίωμα να πεθάνει, το οποίο αναφέρει ο Κόρτσακ σε διάφορα σημεία στα γραπτά του, είναι το πιο δύσκολο – γιατί το παιδί έχει το δικαίωμα να πεθάνει; Ο καθένας κι η καθεμιά έχει βεβαίως το δικαίωμα να ζήσει τη δική του ζωή σήμερα κι όπως τη θέλει, αλλά γιατί να αναζητούμε δικαιώματα στον θάνατο; Όπως προαναφέραμε, μπορούμε να κατανοήσουμε πια αυτό το βασικό δικαίωμα, όταν το βλέπουμε μέσα από το πρίσμα της στωικής κατανόησης της ζωής και του θανάτου. Ο θάνατος δεν θα πρέπει να αποφεύγεται σε κάθε περίπτωση – υπάρχουν φορές που ο θάνατος είναι ευπρόσδεκτος. Ο γιατρός στο ορφανοτροφείο του γκέτο έπρεπε να αγωνιστεί με πάθος για τη ζωή, αλλά επίσης και να αποδεχθεί την πραγματικότητα ότι οι άνθρωποι πεθαίνουν και να το αποδεχθεί με αξιοπρέπεια. Ίσως γιατί αυτή η αξιοπρέπεια, η στωική αντίληψη για τον θάνατο θα μειώσει τον φόβο, θα απαλύνει τον πόνο. Ο Κόρτσακ πήγε μαζί τους στον θάνατο όχι για να προστατέψει τη ζωή τους –αυτό ήταν πια αδύνατο–, αλλά για τα προστατέψει από το φόβο για τον θάνατο. Ήταν εκεί «για να μη φοβούνται τα παιδιά». 8. Αντί επιλόγου: Ο θάνατος και η ζωή Η εκπαίδευση μπορεί να χτίσει ένα διαφορετικό κόσμο για τα παιδιά και για την ανθρωπότητα. Αντί για έναν κόσμο της φτώχειας, απειλής και ταπείνωσης, οφείλει να υφάνει ένα κόσμο αμοιβαίου σεβασμού, με δικαιοσύνη και την πίστη για ένα καλύτερο αύριο. Ο Κόρτσακ μας αποκαλύπτει το πανανθρώπινο όραμά του, που συγκροτείται ως ένα βασίλειο σεβασμού και αξιοπρέπειας για όλους, παιδιά και ενήλικες, Εβραίους και μη Εβραίους. Το βασίλειο των παιδιών του Κόρτσακ δεν αποτελείται μόνο από ένα παζλ με πρωτότυπες ιδέες. Απ’ ό,τι φαίνεται υπάρχει πίσω του μια κοσμοθεωρία με μεγάλη παράδοση στην ιστορία της φιλοσοφίας. Στο πλαίσιο του ιουδαιοχριστιανικού πολιτισμού, που διακατέχεται από το θεϊστικό μοντέλο της πραγματικότητας, η οποία διαχωρίζει το υπερφυσικό από τον κοσμικό, ο Κόρτσακ ορμώμενος και από πανθεϊστικές ιδέες κομίζει μια ολιστική προσέγγιση του κόσμου, μέσα στον οποίο τα παιδιά αποτελούν ένα αξιοσέβαστο μέρος του, γιατί κάθε ον είναι μέρος αυτής της άπειρης φύσης και σε κάθε παιδί μπορεί κανείς να συλλάβει αυτό το γοητευτικό άπειρο. Η εκπαίδευση είναι κι αυτή ένας τρόπος, μια προσπάθεια να αγγίξεις αυτό το άπειρο μέσα από το παιδί. Σε αυτή την πολύ σοβαρή αποστολή, δεν μπορείς να μιλήσεις για αυτό το άπειρο στο παιδί χωρίς να αναφερθείς στον θάνατο. Αντιμετωπίζοντας τη ζωή με έναν σοβαρό τρόπο σημαίνει ότι αντιμετωπίζεις την πραγματικότητα του θανάτου. Ένας γιατρός, που δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τον θάνατο, δεν είναι σε θέση να αγωνιστεί για τη ζωή. Ένας εκπαιδευτικός, που απελπίζεται από την πραγματικότητα των ακραίων καταστάσεων, που φοβάται τον διάχυτο θάνατο, δεν είναι σε θέση να υποστηρίξει τα παιδιά του. Η δέσμευση για τη ζωή προκύπτει και από αυτήν την αποδοχή του θανάτου. Στο πέρασμα του χρόνου, μπορεί να υπάρχουν άνθρωποι που αναρωτιούνται κατά πόσο μπορούσε να ακολουθήσει έναν διαφορετικό δρόμο, σώζοντας ή φυγαδεύοντας κάποιο από τα παιδιά. Στο ημερολόγιό του δεν υπάρχουν νύξεις ανάλογων σκέψεων. Ωστόσο το ερώτημα που εξακολουθεί να αιωρείται, τίθεται εκ του ασφαλούς, εβδομήντα χρόνια μετά, χωρίς να μπορούμε να γνωρίζουμε τη στάση του καθενός μας σε τέτοιες ακραίες συνθήκες, στην αίθουσα αναμονής του θανάτου, στο γκέτο της Βαρσοβίας εκείνα τα τρομερά χρόνια του Ολοκαυτώματος. Τελικά, το μεγαλείο αυτού του σπουδαίου ανθρώπου, του πολίτη του κόσμου με το όνομα Γιάνους Κόρτσακ, που στάθηκε υπεράνω επιμέρους ταυτοτήτων για να υπερασπιστεί κάθε παιδί, όπως είναι, χωρίς υποσημειώσεις, δεν προκύπτει μονάχα από τα γραπτά του και τις ιδέες του, αλλά και από την τελευταία πράξη της ζωής του. Κι αυτή η στάση του είναι μια εξίσου σημαντική κληρονομιά που μας αφήνει. [1] Αναφερόμαστε στη διασκευή του θεατρικού του Ματίας ο πρώτος από την Άλκη Ζέη (Θέατρο για παιδιά, Μεταίχμιο, Αθήνα 2011), αλλά και σε ένα σύντομο κείμενο με τίτλο «Πλούσιος και φτωχός», σε μετάφραση Άντριαν Κλεπάλδο, που περιέχεται στο βιβλίο Οι φιλίες των παιδιών, 35ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών, Αθήνα 2014, σ. ιγ΄-ιζ΄. [2] Όταν ο εικοσάχρονος Henryk Goldszmit ολοκλήρωνε την εργασία του για τον λογοτεχνικό διαγωνισμό νέων συγγραφέων, έπεσε το μάτι του σ’ ένα μυθιστόρημα του Πολωνού λογοτέχνη Ιγκνάτσι Κρασέφσκι με τίτλο Η ιστορία του Janasz Korczak και της ωραίας ξιφοποιού. Επέλεξε το όνομα του κεντρικού ήρωα του εν λόγω μυθιστορήματος ως ψευδώνυμο για τη συμμετοχή του στον διαγωνισμό, αλλά ο τυπογράφος, όταν συνέτασσε τον κατάλογο των βραβευθέντων, έκανε ένα λάθος σ’ ένα γράμμα και έτσι προέκυψε το Janusz αντί του Janasz (Ανδρέας Μπρούζος, «Janusz Korczak: Ο συνήγορος του παιδιού», στο Γιώργος Ε. Πυργιωτάκης (επιμ.), Διακεκριμένες προσωπικότητες της Παιδαγωγικής, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2015, σ. 195). [3] Η πρώτη διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Παιδιού, στην οποία βασίστηκε μετέπειτα η Διεθνής Σύμβαση, συντάχθηκε από την Έγκλανταϊν Τζεμπ και εγκρίθηκε από την Διεθνή Ένωση Save the Children, στις 23 Φεβρουαρίου 1923, στη Γενεύη. Τελικά, το κείμενο εγκρίθηκε από την Γενική Συνέλευση της Κοινωνίας των Εθνών στις 26 Νοεμβρίου 1924 ως Παγκόσμιος Χάρτης Πρόνοιας για το Παιδί. Το πρωτότυπο έγγραφο, που βρίσκεται στα αρχεία της πόλης της Γενεύης, φέρει τις υπογραφές των διαφόρων διεθνών αντιπροσώπων, ανάμεσά τους και εκείνη του Κόρτσακ (Moshe Shner, “Can Education be the Meeting Place of all Humanity? Universal Humanism in the Thought and Practice of Janusz Korczak”, Janusz Korczak, Un’Utopia per il tempo presente, a cura di Laura Quercioli Mincer e Luisella Battaglia, Università degli Studi di Genova, “Quaderni di Palazzo Serra” 24, Ρώμη 2014, σ. 53. Διαθέσιμο στο: http://www.lcm.unige.it/pub/24.php). [4] Δέσποινα Καρακατσάνη, Γιάννης Μαρκαντές, «Janusz Korcak, Η πορεία και το έργο ενός σύγχρονου παιδαγωγού (1878/9-1942)», Εκπαιδευτική κοινότητα 52, (Νοέμβριος - Ιανουάριος 1999), σ. 30-36. [5] Philippe Meirieu, Pef, Korczak, pour que vivent les enfants, Rue du monde, Παρίσι 2012. [6] Tadeuz Lewowicki, «Janusz Korczak (1878-1942)», στο Perspectives: revue trimestrielle d'éducation comparée, Paris, UNESCO, Bureau international de l’éducation, vol. XXIV, n° 1-2, 1994, σ. 37-49. [7] Μπρούζος, ό.π., 200. [8] Μπρούζος, ό.π., σ. 202-204. [9] O Ιακώβ Σιμπή αναφέρεται στα τρομερά διλήμματα θυσίας, στα οποία υποχρέωναν οι Ναζί τα θύματά τους, όπως για παράδειγμα η έκκληση του επικεφαλής του εβραϊκού συμβουλίου στο γκέτο του Λοτζ, Χαΐμ Ρουμκόβσκι, στις 4 Σεπτεμβρίου 1942: «Έζησα και ανέπνευσα με παιδιά, ποτέ όμως δεν διανοήθηκα ότι θα αναγκαστώ να φέρω το θύμα στο βωμό με τα ίδια μου τα χέρια. Είμαι αναγκασμένος, στην ηλικία μου, να σηκώσω τα χέρια μου και να ικετεύσω: Αδελφοί και αδελφές! Δώστε μού τα! Πατέρες και μητέρες, δώστε μου τα παιδιά σας! […] Πρέπει να πάρω τα παιδιά, γιατί διαφορετικά θα διωχτούν, ο Θεός να μας φυλάξει, και άλλοι…» (Ιακώβ Σιμπή, «Ο Τελευταίος των Αδίκων και οι Αλπινιστές του Κακού», The Athens Review of Books, τχ. 43 (Σεπτέμβριος 2013), σ. 11). Άλλωστε, όπως σημειώνει και η Ίμπερ, ένα από τα βασικά σημεία στα οποία οφείλουμε να σταθούμε, καθώς διδάσκουμε το Ολοκαύτωμα, είναι η «έκθεση» των εκπαιδευόμενων στα τεράστια, αδιανόητα, ηθικά, προσωπικά και κοινωνικά διλήμματα, που αναγκάζονταν να αντιμετωπίσουν τα θύματα (Shulamit Imber, “How Do We Approach Teaching about the Shoah?”, στο Richelle Budd Caplan (ed.), Our Memory of the Past and for the Future, Jerusalem, Israel 15-21, September 2003, Council of Europe Publishing, Στρασβούργο 2004, σ. 41-59). [10] Μπρούζος, ό.π., σ. 196. [11] Liliyam Valeeva, “Janusz Korczak and John Dewey: Rights of the child in adult world”, στο Barbara Smolińska–Theiss (ed.), The Year of Janusz Korczak 2012, There are no children, there are people, Rzecznik Praw Dziecka, Βαρσοβία 2013, σ. 88-97. [12] Μπεάτα Ζουλκιέβιτς, «H ζωή και το έργο του Janusz Korczak», Επίμετρο στο: Janusz Korczak, Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό, Μεταίχμιο, Αθήνα 2017, σ. 72. [13] Μπεάτα Ζουλκιέβιτς, ό.π., σ. 73-74. Αν και, όπως είναι φυσικό, ο Κόρτσακ ήταν επηρεασμένος και από άλλους σημαντικούς παιδαγωγούς, όπως η Μαρία Μοντεσόρι κι ο Οβίντ Ντεκρολί, φαίνεται ότι ξεχωριστή θέση στην καρδιά του κατείχε ο Γερμανός παιδαγωγός και μαθητής του Πεσταλότσι, Φρίντριχ Φρέμπελ (1782-1852). Ο Γεράχμιελ Βάινγκαρτεν αναφέρει ότι στην πρώτη του επίσκεψη στο γραφείο του Κόρτσακ, στο Ορφανοτροφείο, «οι τοίχοι ανάμεσα στις βιβλιοθήκες και τους φακέλους ήταν γεμάτοι από φωτογραφίες της οικογένειάς του (δεν νομίζω να είδα φωτογραφία του πατέρα του ανάμεσά τους), όπως επίσης υπήρχε και μια μεγάλη φωτογραφία του παιδαγωγού που λάτρευε από μικρός, του Friedrich Fröbel» (Adir Cohen, The Gate of Light. Janusz Korczak, the Educator and Writer Who Overcame the Holocaust, Associated University Presses, Λονδίνο και Τορόντο 2012, σ. 22). [14] Yitzhak Perlis, “Final Chapter” (an introduction) στο Janusz Korczak, The Ghetto Years: 1939-1942, Τhe Ghetto Fighters House & Ha'kibbutz Ha'meuchad, Τελ Αβίβ 1980, σ. 88-89. [15] Perlis, ό.π, σ. 95, Emmanuel Ringelblum, Chronique du Ghetto de Varsovie, Roberd Laffonnt, Παρίσι 1993, σ. 82- 86. [16] Perlis, ό.π, σ. 95. [17] Καρίνα Λάμψα, Ιακώβ Σιμπή, Η διάσωση, Καπόν, Αθήνα 2012, σ. 212. [18] Nahoun Remba/Μαρτυρία, αναφέρεται από Perlis, ό.π., σ. 97-98, Ringelblum, ό.π., σ. 85. [19] Irena Sendlerowa, “I saw Korczak and the children walking from the Ghetto to their death” στο Janusz Korczak’s legacy, Lectures on today’s challenges for children, Council of Europe Publishing, Στρασβούργο 2009, σ. 43. [20] Το χρονικό του γκέτο ήταν η πιο συστηματική και ενδεχομένως η πιο δραματική εργασία που ανέλαβαν έγκλειστοι Εβραίοι κατά τη διάρκεια της ύπαρξης του γκέτο της Βαρσοβίας, καθώς κράτησαν ημερολόγια και συγκέντρωσαν ντοκουμέντα για το Ολοκαύτωμα. Οι χρονικογράφοι έδωσαν στην συντακτική ομάδα τους το όνομα Oneg Sabbat (Σαββατιάτικη Χαρά), επειδή από τον Νοέμβριο του 1940, συγκεντρώνονταν συνήθως τα απογεύματα του Σαββάτου. Άτυπος επικεφαλής της ομάδας, στην οποία συμμετείχαν συγγραφείς, διανοούμενοι και δάσκαλοι, ήταν ο Εμάνουελ Ρίνγκελμπλουμ (1900-1944), ένας ιστορικός, που είχε γεννηθεί στη Γαλικία. Δυο βδομάδες πριν από το ξέσπασμα του Πολέμου, ο Ρίνγκελμπλουμ βρισκόταν στη Γενεύη ως εκπρόσωπος ενός μαρξιστικού κόμματος για το παγκόσμιο σιωνιστικό συνέδριο. Οι άλλοι εκπρόσωποι τον προειδοποίησαν ότι ήταν πολύ επικίνδυνο να επιστρέψει στην Πολωνία και του σύστησαν να μείνει στην Ελβετία. Εκείνος, όμως, θέλοντας να βρίσκεται με τη γυναίκα του και τον 9χρονο γιο του πέρασε με δυσκολία τα σύνορα και συνελήφθη λίγες ημέρες αργότερα στη Βαρσοβία (Πηγή: Yad Vashem, “Let the World Read and Know”). Τα ντοκουμέντα βρίσκονται αναρτημένα στην ιστοσελίδα του Holocaust Research Project http://goo.gl/NalHAX [21] Ringelblum, ό.π., σ. 417. [22] Ringelblum, ό.π., σ. 85. [23] Janusz Korczak, Journal du ghetto, Pavillons Poche/Roberd Laffonnt, Παρίσι 2012, σ. 170. [24] Καθόλου τυχαίο, που ο Κόρτσακ στο ημερολόγιό του (Korczak, 2012, ό.π, σ. 126) μνημονεύει τον επίσης Πολωνοεβραίο γιατρό Τσάμενχοφ, τον δημιουργό της γλώσσας esperanto. [25] Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 78-79. [26] Μάρκος Αυρήλιος, ό.π., σ. 106-107. [27] Μάρκος Αυρήλιος, ό.π., 108-109. [28] Korczak, 2012, ό.π., σ. 170. [29] Janusz Korczak, Les règles de la vie pédagogie pour jeunes et adultes, Fabert, Παρίσι 2013. [30] Korczak, 2012, ό.π., σ. 73. [31] Korczak, 2012, ό.π., σ. 85. [32] Korczak, 2012, ό.π., σ. 137 & 157. [33] Korczak, 2012, ό.π., σ. 184. [34] Η τελευταία εγγραφή στο ημερολόγιο του Γιάνους Κόρτσακ έγινε στις 4 Αυγούστου 1942. Γράφει: Ποτίζω τα λουλούδια. Η φαλάκρα μου στο παράθυρο – τόσο καλός στόχος θα ήταν! Αυτός έχει ένα τουφέκι. – Γιατί στέκεται έτσι και κοιτάζει τόσο ήρεμα; Δεν έχει διαταγή. Μήπως ήταν δάσκαλος σε κάποιο χωριό ή λογιστής, μήπως οδοκαθαριστής στους δρόμους της Λειψίας ή σερβιτόρος στην Κολωνία; Τι θα έκανε αν του έκανα ένα μικρό νεύμα με το κεφάλι; – Αν φιλικά τον χαιρετούσα; Μήπως αυτός δεν ξέρει καν τι συμβαίνει; Μπορεί να ήρθε μόλις χθες, από πολύ μακριά. (Korczak, 2012, ό.π., σ. 178). [35] Korczak, 2012, ό.π., σ. 149. [36] Zofia Bobowitz, “Préface” à Janusz Korczak, Journal du ghetto, Pavillons Poche/Roberd Laffonnt, Παρίσι 2012, σ. 14. [37] Janusz Korczak, Comment aimer un enfant suivi Le droit de l' enfant au respect, Réponses/Roberd Laffonnt, Παρίσι 1988, σ. 58. [38] Korczak, 1988, ό.π., σ. 58.

Γιάνους Κόρτσακ: ένας στωικός φιλόσοφος των καιρών μας ενώπιον του απόλυτου κακού

Σύνδεση