Παρηγορείται το απαρηγόρητο;

Και εγώ προσωπικά πολύ λίγο εμπιστεύομαι κείμενα φιλοσόφων ή στοχαστών της βιοηθικής όταν μιλάνε για την αρρώστια, γιατί πολύ συχνά όλοι αυτοί μιλάνε σαν άτρωτοι και αθάνατοι. Ατούλ Γκαουάντε, Εμείς οι θνητοί. Τα όρια της ιατρικής και τι έχει σημασία όταν το τέλος πλησιάζει, μτφρ. Λύο Καλοβυρνάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης / Προοπτικές, Ηράκλειο 2016, σελ. 352 Το παρακάτω κείμενο δεν είναι μια συνηθισμένη κριτική ενός πρόσφατου βιβλίου. Είναι η ομιλία του Σταύρου Ζουμπουλάκη στην εκδήλωση με τίτλο «Χωρίς γιατρειά»[1], σχετικά με την ιατρική φροντίδα όταν ο θάνατος είναι πια ορατός. Επεξεργασμένη για την ARB, διατηρεί ωστόσο ηθελημένα τα στοιχεία εκείνα του προφορικού λόγου χάρη στα οποία μας λέει πράγματα σκληρ’ ἀληθῆ, τρομακτικά, αλλά με νηφαλιότητα που μας επιτρέπει να τα ακούσουμε και να στοχαστούμε. Συμμετέχω στη σημερινή εκδήλωση, υπό τον αληθινό μα και τρομαχτικό τίτλο «Χωρίς γιατρειά», με την επίγνωση ότι συμμετέχω σε κάτι πολύ περισσότερο από την παρουσίαση ενός καλού βιβλίου. Με την ίδια επίγνωση και αναμονή έχετε έρθει και όλοι εσείς από πολλά μέρη της Ελλάδος. Είμαστε εδώ για να μιλήσουμε για την ανθρώπινη οδύνη και για το τι πρέπει και μπορούμε να κάνουμε, προκειμένου να τη λιγοστέψουμε, όσο γίνεται. Ο Atul Gawande (γενν. 1965), Αμερικανός χειρούργος και πανεπιστημιακός καθηγητής, τιτλοφόρησε το βιβλίο του Being Mortal, που μεταφράστηκε σχεδόν παρηγορητικά, χάρις σε εκείνο το πρώτο πληθυντικό, Εμείς οι θνητοί. Η μετάφραση του Λύο Καλοβυρνά, με επιστημονική επιμέλεια της γιατρού Ευρυδίκης Κραββαρίτη, είναι άψογη. Αν έπιανε τούτο το βιβλίο στα χέρια του ένας πρόγονός μας της αρχαίας Αθήνας, θα εννοούσε αυτομάτως «Εμείς οι άνθρωποι», καθώς το επίθετο θνητὸς σημαίνει, ως ουσιαστικό, άνθρωπος, σε αντίθεση προς τους αθανάτους, τους θεούς. Όταν, επί παραδείγματι, η Διοτίμα, στο πλατωνικό Συμπόσιο, λέει στον Σωκράτη ότι ο έρως είναι δαίμων μέγας και ότι τὸ δαιμόνιον μεταξύ ἐστι θεοῦ τε καὶ θνητοῦ (202 e), του λέει προφανώς μεταξύ θεού και ανθρώπου. Εμείς οι θνητοί λοιπόν, εμείς οι άνθρωποι, ανάμεσα στα πολλά άλλα που κάνουμε ή παθαίνουμε, αρρωσταίνουμε, γερνάμε και πεθαίνουμε. Για τα γηρατειά και τη βαριά, αγιάτρευτη αρρώστια μιλάει τούτο το βιβλίο. Είναι το βιβλίο ενός γιατρού και αυτό έχει μεγάλη σημασία για μένα. Όταν μιλάς για τα γεράματα και κυρίως όταν μιλάς για την αρρώστια, πρέπει να ξέρεις για ποιο πράγμα μιλάς, και αυτοί που ξέρουν είναι οι γιατροί και οι ίδιοι οι άρρωστοι (ή οι δικοί τους άνθρωποι που τους συμπαραστέκονται). Σας διαβάζω δυο λαμπρούς στίχους του Σαιν-Τζων Περς από την Ανάβαση: Όποιος αινώντας τη δίψα, δεν έχει πιει το νερό των άμμων σ’ ένα κράνος / λίγο τον εμπιστεύομαι στη συναλλαγή της ψυχής.[2] Και εγώ προσωπικά πολύ λίγο εμπιστεύομαι κείμενα φιλοσόφων ή στοχαστών της βιοηθικής όταν μιλάνε για την αρρώστια, γιατί πολύ συχνά όλοι αυτοί μιλάνε σαν άτρωτοι και αθάνατοι· δεν απηχείται στον λόγο τους τίποτε από την οδύνη του βαριά άρρωστου. Αντίθετα, διαβάζω με μεγάλο ενδιαφέρον μαρτυρίες ανθρώπων που δοκιμάστηκαν από την αρρώστια ή άλλων που φρόντισαν δικούς τους οι οποίοι χτυπήθηκαν από τέτοιες αρρώστιες. Τα βιβλία αυτά πληθαίνουν καθημερινά, ευτυχώς, στη διεθνή βιβλιογραφία. Σας βεβαιώνω λοιπόν, χωρίς περαιτέρω εξομολογήσεις, ότι και εγώ ξέρω για ποιο πράγμα μιλάω σήμερα ενώπιόν σας. Το βιβλίο του Ατούλ Γκαουάντε είναι ουσιαστικά χωρισμένο σε δύο μέρη, που πάντως, στην προσέγγιση του συγγραφέα, συνδέονται στενά: το πρώτο αφορά τους ηλικιωμένους, τους γέροντες, και τη στάση μας απέναντί τους, τη μέριμνα για αυτούς. Αυτή η κατηγορία ανθρώπων αυξάνεται μέρα με τη μέρα στις χώρες του δυτικού κόσμου και θέτει επιτακτικά νέα προβλήματα η φροντίδα της: «Καθώς ολοένα και λιγότεροι άνθρωποι πεθαίνουμε εντελώς ξαφνικά, οι περισσότεροι προβλέπεται ότι θα περάσουμε μεγάλες περιόδους της ζωής μας αδύναμοι και καταβεβλημένοι σε βαθμό που θα είναι αδύνατον να ζούμε ανεξάρτητοι» (σ. 81). Το δεύτερο μέρος αφορά τους καρκινοπαθείς σε προχωρημένο στάδιο και χωρίς ελπίδα. Στο σημείο αυτό εντοπίζεται η κυριότερη ένστασή μου στο βιβλίο που παρουσιάζουμε εδώ. Όποιες και αν είναι οι ομοιότητες ανάμεσα σε αυτές τις δύο κατηγορίες ανθρώπων, που βρίσκονται στο τέλος της ζωής τους, πιστεύω ότι δεν μπορούν να συνεξετάζονται συνολικά, επειδή υπάρχουν δυστυχώς και αθεράπευτα καρκινοπαθείς που είναι νέοι και παιδιά. Η περίπτωση της Άλις Χόμπσον, που μέχρι τα 84 χρόνια της έχει άριστη υγεία και η οποία πεθαίνει δυο χρόνια αργότερα, και η περίπτωση της Σάρας Μονόπολι, που χτυπιέται από επιθετικό καρκίνο στα 34 χρόνια της, όταν είναι έγκυος στο πρώτο της παιδί, δεν έχουν τίποτε κοινό μεταξύ τους. Πεθαίνουν βεβαίως και οι δύο, ο θάνατός τους όμως είναι, επιμένω, εντελώς διαφορετικός. Εν πάση περιπτώσει δεν θα μιλήσω παρακάτω για την πρώτη κατηγορία, τους γέροντες. Μακαρίζω όλους αυτούς που έζησαν και γέρασαν, που έφτασαν ογδόντα πέντε και ενενήντα χρονών. Πάντως προσυπογράφω πλήρως όσα εν προκειμένω γράφει ο Γκαουάντε. Ας σεβαστούμε την αυτονομία αυτών των συνανθρώπων μας και ας τους αφήσουμε να κάνουν και όσα βλαβερά θέλουν: να καπνίσουν ένα τσιγάρο ή να φάνε ένα λουκάνικο. Χίλια χρόνια δεν πρόκειται να ζήσουν. Ας τους δώσουμε επομένως τη δυνατότητα να ζήσουν όσα χρόνια τους απομένουν όπως θέλουν και όχι ως δεσμώτες γηροκομείων, όπου τους κλείνουμε για να έχουμε εμείς την ησυχία μας. Έρχομαι λοιπόν στη δεύτερη κατηγορία, τους άρρωστους με καρκίνο και χωρίς ελπίδα. Τα πράγματα εδώ είναι πολύ ζόρικα. Ας αρχίσουμε από την αρχή. Ο άνθρωπος θέλει να ζήσει, να είναι ευτυχισμένος και να πεθάνει γαλήνια σε βαθιά γεράματα. Το ίδιο θέλει, με πολύ μεγαλύτερη ένταση, και ο άρρωστος. Θέλει δηλαδή απλούστατα να γίνει καλά, τη γιατρειά του θέλει, να ξανακούσει τη μουσική ή τον θόρυβο της καθημερινότητας. Αυτό σημαίνει ότι το πρώτο πράγμα που ζητάει ο άνθρωπος από τον γιατρό είναι να είναι καλός γιατρός – όχι καλός άνθρωπος. Να ξέρει καλά τη δουλειά του, ώστε να μπορέσει να τον γιατρέψει. Και έχουμε την πικρή γνώση ότι δεν είναι όλοι οι γιατροί καλοί γιατροί. Τα ιατρικά λάθη είναι αμέτρητα, λάθη που στοιχίζουν περιττές ταλαιπωρίες, άλλοτε μόνιμες βλάβες, και όχι σπάνια τον θάνατο. Αυτό είναι η πρώτη και κύρια έκφραση της μέριμνας του γιατρού για τους ασθενείς του: να είναι καλός γιατρός. Αυτό είναι η πρώτη και κύρια έκφραση της ευθύνης του απέναντι στον άρρωστο, της αγάπης του, δεν διστάζω να πω, για τον πάσχοντα συνάνθρωπο. Αυτό είναι το πρώτο που μετράει: η αφοσίωση στην επιστήμη για να μπορεί να ασκήσει καλύτερα την τέχνη του, για να το πω προσφεύγοντας σε μια ιδέα του Ζωρζ Κανγκυλέμ (Georges Canguilhem). Υπάρχουν και πολλά άλλα σημαντικά στη θεραπευτική σχέση γιατρού και αρρώστου, για την οποία θα πω δυο λόγια παρακάτω, αλλά όλα αυτά αποκτούν νόημα, εάν υπάρχει το πρώτο και κύριο, η υψηλή ιατρική γνώση και κλινική ικανότητα, διαφορετικά είναι μάταια. Ας προσθέσω μονάχα εδώ ότι σήμερα δεν μπορεί κανείς να είναι καλός γιατρός μόνος του, αλλά στο πλαίσιο μιας καλής ομάδας, ενός καλού νοσοκομείου και ενός καλού συστήματος υγείας. Πάνω στο στέρεο έδαφος, όπου διασταυρώνεται η επιστήμη με την τέχνη, χρειάζεται να οικοδομηθούν και πολλά άλλα γνωρίσματα του καλού γιατρού. Θα σταθώ σε δύο: Πρώτον· ο άρρωστος φοβάται, είναι φοβισμένος. Μην υποτιμούμε και πολύ περισσότερο μην απαξιώνουμε τον ανθρώπινο φόβο. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μη φοβάται. Ο φόβος είναι συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης συνθήκης. Ο άνθρωπος ορίζεται και εννοείται από τους φιλοσόφους και τους θεολόγους με πολλούς και ποικίλους τρόπους. Ας μη μας ξεγελούν οι μεγαλόπρεποι ορισμοί: ο άνθρωπος είναι πρώτα από όλα ένα πλάσμα που φοβάται και ελπίζει. Φοβάται και την ίδια στιγμή ελπίζει. Ο άρρωστος φοβάται περισσότερο και ελπίζει, ίσως, περισσότερο από τους άλλους, φοβάται πολύ συχνά παράλογα και ελπίζει εξίσου παράλογα, γι’ αυτό και εντονότερα. Οι γιατροί πολύ συχνά παραβλέπουν ή υποτιμούν τον φόβο του αρρώστου ‒ όταν όμως αρρωστήσουν οι ίδιοι φοβούνται εξίσου. Και οφείλω να ομολογήσω ότι δεν πείθομαι εύκολα από αυτό που λέει ο Γκαουάντε, ότι ο άρρωστος πρέπει κάποια στιγμή να αποφασίσει τι από τα δύο έχει για αυτόν μεγαλύτερη σημασία, οι φόβοι του ή οι ελπίδες του (σ. 294), γιατί πολύ συχνά συνυπάρχουν και τα δύο στον άρρωστο αξεχώριστα. Όπως και να ’ναι πάντως ο γιατρός πρέπει να πάρει σοβαρά τον φόβο του αρρώστου και να τον ανακουφίσει, όχι να τον καθησυχάσει με ψεύτικες παρηγόριες, αλλά να σηκώσει από πάνω του, όσο γίνεται, το βάρος του φόβου, να μην αφήσει αυτό το βάρος να γίνει συνθλιπτικό, να το κάνει δικό του. Μέσα σε ένα νοσοκομείο ο γιατρός πρέπει να φοβάται για τον άρρωστό του. Ο άρρωστος το έχει ανάγκη αυτό το ξαλάφρωμα, αυτή την ανακούφιση, την ηρεμία. β) Σήμερα, με την ασύλληπτη βελτίωση των διαγνωστικών μέσων, οι γιατροί θεωρούν πολύ συχνά περιττή δουλειά, χάσιμο χρόνου, να ακούσουν τον άρρωστο. Όταν λέω να τον ακούσουν, δεν εννοώ απλώς να του πάρουν ένα βιαστικό ιστορικό, με τυποποιημένες ερωτήσεις – που, ας πω με την ευκαιρία, ότι καλό είναι κι αυτό να το πάρει ένας γιατρός, μία φορά, και όχι διάφοροι γιατροί, τρεις και τέσσερεις φορές διαδοχικά. Όταν λέω να ακούσει τον άρρωστο, εννοώ να ακούσει συνολικότερα το αφήγημά του, για να χρησιμοποιήσω μια λέξη του συρμού, να τον αφήσει να του διηγηθεί τα συμπτώματα και τις αρρώστιες του. Το αφήγημα του ασθενούς έχει διαγνωστική αξία, ακόμη και όταν περιέχει ασήμαντες, σε πρώτη ανάγνωση, λεπτομέρειες. Επιπλέον, αυτή η προσεκτική ακρόαση της ιστορίας του αρρώστου, πέρα από τη διαγνωστική αξία της, θα συμβάλει και στην θεμελίωση μιας καλής σχέσης ανάμεσα στον γιατρό και τον άρρωστο, η οποία έχει και θεραπευτική σημασία. Καλά όλα αυτά μέχρι εδώ. Θα έρθει όμως η μαύρη ώρα, σε όσους πάσχουν από θανατηφόρο καρκίνο, που ο θάνατος θα είναι κοντά και καμιά ιατρική ενέργεια δεν θα μπορεί να τον αποτρέψει. Αντίθετα μάλιστα οι ιατρικές ενέργειες ενδέχεται και να ταλαιπωρήσουν τον άρρωστο, χωρίς αποτέλεσμα. Οπότε τι κάνουμε; Πριν απαντήσω, χρειάζομαι να προσθέσω λίγα εισαγωγικά για τον θάνατο. α) Ο θάνατος δεν είναι πάντα ανώδυνος, ανεπαίσχυντος και ειρηνικός, όπως προσεύχεται η Εκκλησία. Πολύ συχνά είναι οδυνηρός, σωματικά και ψυχικά, και ταραγμένος. Μην εξωραΐζουμε τον θάνατο. Όλοι αυτοί που ρητορεύουν περί θανάτου και για το υψηλό τάχα νόημά του, γίνονται άσπροι σαν πανί όταν περιμένουν, στον προθάλαμο ενός μικροβιολογικού εργαστηρίου, να πάρουν τις απαντήσεις. Μην τους ακούτε. Ο θάνατος είναι σκληρός εχθρός. β) Ο θάνατος δεν έρχεται με το γύρισμα ενός διακόπτη, μπορεί να είναι αργός και βασανιστικός, να κρατήσει βδομάδες και μήνες, με απίστευτη ταλαιπωρία. γ) Οι άνθρωποι ζούμε μαζί με τους άλλους, αλλά πεθαίνουμε μόνοι μας. Όσοι και αν είναι δίπλα στον θνήσκοντα, εκείνος πεθαίνει μόνος. Η εμπειρία του θνήσκειν είναι μοναχική, ακοινώνητη και αμετάδοτη. Κανείς δεν την διηγήθηκε ποτέ. Σήμερα, στον δυτικό κόσμο, ο θάνατος παρακολουθεί τη γενικότερη εξατομίκευση της κοινωνίας και εξατομικεύεται και αυτός όλο και περισσότερο. δ) Κάθε θάνατος είναι συγκεκριμένος, είναι ο θάνατος ενός συγκεκριμένου ανθρώπου, με την ηλικία του –είναι άλλο να πεθαίνεις στα είκοσι και εντελώς άλλο στα ενενήντα‒, με τη οικογενειακή, οικονομική κατάστασή του, με τις αντοχές του κ.λπ. Ο θάνατος έχει επίσης τρόπο –άλλοι πεθαίνουν ειρηνικά, και άλλοι οδυνηρά‒, έχει και διάρκεια. Κάθε θάνατος είναι διαφορετικός. Μόνο οι φιλόσοφοι και οι θεολόγοι μιλάνε για τον θάνατο γενικά και αδιαφοροποίητα. Ενώ ο θάνατος είναι ατομική υπόθεση, έχει ωστόσο ιστορία. Οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν με τον ίδιο τρόπο ανά τους αιώνες. Δεν θα μιλήσουμε βέβαια εδώ για την ιστορία του θανάτου. Κυκλοφορούν άλλωστε στα ελληνικά δύο πολύ σπουδαία βιβλία επί του θέματος, του Philippe Ariès και του Michel Vovelle.[3] Σήμερα, ο θάνατος έχει ιατρικοποιηθεί, έχει γίνει ιατρικό ζήτημα, και έχει ιδρυματοποιηθεί, οι άνθρωποι πεθαίνουν στα νοσοκομεία και στα ιδρύματα. Πολύ συχνά ο λόγος που γίνεται για αυτή την ιατρικοποίηση του θανάτου είναι αρνητικός. Αντιπαραβάλλεται προς τον θάνατο στο σπίτι εν μέσω των οικείων, και τονίζεται η αυξημένη μοναξιά του ιατρικοποιημένου θανάτου, μέσα στο νοσηλευτικό ίδρυμα. Η άποψη αυτή έχει ασφαλώς στοιχεία αλήθειας –και ο ίδιος ο Γκαουάντε τα τονίζει στο βιβλίο του‒ αλλά παραβλέπει ότι ο παλιός θάνατος, χωρίς ιατρική φροντίδα, πέραν του ότι στις περισσότερες περιπτώσεις μπορούσε να αποφευχθεί, ήταν κατά κανόνα ένας θάνατος επώδυνος και βασανιστικός. Μία από τις συνέπειες της ιατρικοποίησης του θανάτου σχετίζεται στενά με το σημερινό μας θέμα. Οι γιατροί, οπλισμένοι πια με τεράστιες δυνατότητες, είναι προσανατολισμένοι στη με κάθε τρόπο παράταση της ζωής και έτσι μπορεί να συνεχίζουν τη θεραπευτική προσπάθεια, με επώδυνες συχνά επιπτώσεις για τον άρρωστο, ακόμη και όταν γνωρίζουν ότι δεν υπάρχει ελπίδα. Για να είμαστε δίκαιοι, αυτή η παραγγελία για τη συνέχιση της θεραπευτικής αγωγής είναι συχνά επιθυμία του ασθενούς και των συγγενών του. Απολύτως κατανοητό: ο άρρωστος θέλει να ζήσει και συνεχίζει μέχρι τέλους να ελπίζει. Μετράει ωστόσο διαφορετικά την ελπίδα από ό,τι ο γιατρός: όταν ο γιατρός μιλάει για τις ελπίδες που δίνει μια νέα θεραπεία, μπορεί να εννοεί παράταση ζωής πέντε μηνών και βλέπουμε· ο άρρωστος όμως που τον ακούει υπονοεί πέντε χρόνια και βλέπουμε. Ο Γκαουάντε, όπως και όλη η ιατρική κοινότητα σήμερα, αποδοκιμάζει τη θεραπευτική εμμονή, σε ανέλπιδες περιπτώσεις που μόνο ταλαιπωρίες μπορεί να συνεπάγεται. Ενώ όμως θεωρητικά είναι εύκολο να συμφωνήσουμε ‒ποιος θέλει να ταλαιπωρείται ανώφελα;‒ στην πράξη η απόφαση για το πότε διακόπτουμε τη θεραπεία δεν είναι εύκολη για κανέναν. Η σωστή λύση του δύσκολου ζητήματος μπορεί να θεμελιωθεί, πιστεύει ο Γκαουάντε, μόνο πάνω στη σωστή σχέση γιατρού και ασθενούς. Τρεις είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα, οι δυνατές στάσεις του γιατρού έναντι του ασθενούς (σ. 255- 258): α) Η πατερναλιστική στάση. Ο γιατρός αποφασίζει τη θεραπεία και την επιβάλλει στον ασθενή δίχως συζήτηση, δίχως εξηγήσεις. Πρόκειται για το παραδοσιακό μοντέλο του γιατρού-μικρού θεού, αρκετά διαδεδομένο και σήμερα, ιδίως για τους πιο ευάλωτους ασθενείς: τους ηλικιωμένους, τους φτωχούς και χαμηλής μόρφωσης. β) Η πληροφοριακή σχέση. Ο γιατρός παραθέτει πληροφορίες και εναλλακτικές προτάσεις στον άρρωστο, ο οποίος επωμίζεται το βάρος της απόφασης. Ο τύπος αυτός γιατρού είναι καλά ενημερωμένος πάνω στην ειδικότητά του, αλλά γνωρίζει ελάχιστα για τον ασθενή του και ούτε ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα. γ) Η ερμηνευτική στάση ή, κατανοητότερα, η στάση τής από κοινού λήψης αποφάσεων. Ο γιατρός βοηθάει τον άρρωστο να διαπιστώσει τι θέλει. Ο γιατρός δεν είναι ο απόλυτος άρχων, αλλά είναι πρόθυμος να μοιραστεί με τον ασθενή τη λήψη της απόφασης. Γίνεται σύμβουλος του ασθενούς, ο οποίος θα λάβει τελικά την απόφαση, αφού έχει προηγουμένως ενημερωθεί και καθοδηγηθεί σωστά. Ο Γκαουάντε προκρίνει ασφαλώς την τρίτη μορφή σχέσης με τον άρρωστο. Όταν λοιπόν ο γιατρός θελήσει να ιδρύσει αυτού του είδους τη σχέση με τον ασθενή του, τότε θα καταλάβει ότι για τον άνθρωπο που πάσχει από θανατηφόρο καρκίνο δεν μετράνε τόσο λίγες εβδομάδες ζωής παραπάνω, όσο πρωτίστως το να μην πονάει και να μην ταλαιπωρείται ανώφελα. Και ακόμη ότι υπάρχουν και πολλά άλλα που έχουν σημασία για αυτόν, όπως το να συνεχίσει να κάνει όσα μπορεί από αυτά που έκανε μέχρι τώρα, να τακτοποιήσει εκκρεμότητες, να μπορέσει να αλλάξει λίγες κουβέντες με τους δικούς του, να τους πει ό,τι θέλει να τους πει και να ακούσει όσα εκείνοι θέλουν να του πουν, και τελικώς να φύγει όσο γίνεται περισσότερο γαλήνιος. Όταν ο Ατούλ Γκαουάντε ρωτάει τον πατέρα του, γιατρό επίσης, που πάσχει από καρκίνο και βρίσκεται πια στα τελευταία του, τι επιθυμεί, εκείνος θα απαντήσει απλά: «Θέλω να είμαι ευτυχισμένος» (σ. 288). Απάντησε για λογαριασμό όλων μας. Ο ώριμος γιατρός, μέσα από αυτή τη στενή σχέση του με τον ασθενή και τα όριά του, θα συνειδητοποιήσει και ο ίδιος τα δικά του όρια: Άλλοτε μπορούμε να προσφέρουμε ίαση, άλλοτε μόνο μια μικρή ανακούφιση, και μερικές φορές ούτε καν αυτό. Ωστόσο, ό,τι κι αν μπορούμε να προσφέρουμε, οι παρεμβάσεις μας, με το ρίσκο και τις θυσίες που ενέχουν, δικαιολογούνται μόνο αν υπηρετούν τους ευρύτερους στόχους της ανθρώπινης ζωής. Όταν αυτό το ξεχνάμε, τα βάσανα που προκαλούμε μπορεί να είναι αδυσώπητα. Όταν το θυμόμαστε, τότε είναι για τους ασθενείς πραγματική ευλογία. (σ. 326) Για το ανώδυνο και γαλήνιο τέλος προτείνονται σήμερα διάφοροι τρόποι. Στο κέντρο της σχετικής συζήτησης βρίσκεται η ιδέα της ευθανασίας. Το βιβλίο δεν ασχολείται με αυτήν και αφιερώνει στη σχετική συζήτηση τρεις σελίδες όλες κι όλες (σ. 307-310). Ο συγγραφέας είναι αδογμάτιστα, αφανάτιστα και με ρεαλισμό κατά της ευθανασίας. Προκρίνει την ανακουφιστική ή παρηγορητική φροντίδα. Όποιος αναγνωρίζει την αυτονομία των ανθρώπων και προσπαθεί να την διασφαλίσει και στην περίπτωση των υπερηλίκων και των βαριά πασχόντων, τότε θα πρέπει να απαντήσει και στο ερώτημα αν αυτό συνεπάγεται και την αναγνώριση του δικαιώματός τους να επιταχύνουν τον θάνατό τους και κυρίως αν πρέπει να τους βοηθούμε να το κάνουν, όταν το επιθυμούν. Είναι σαφές ότι ήδη αναγνωρίζουμε κάποια μορφή αυτού του δικαιώματος, όταν επιτρέπουμε στους ανθρώπους να αρνούνται φαγητό ή νερό ή φάρμακα και θεραπευτικές αγωγές, ακόμη κι όταν η κεκτημένη ταχύτητα της ιατρικής αντιμάχεται τούτο το δικαίωμα. Κάθε φορά που βγάζουμε έναν άνθρωπο από την τεχνητή αναπνοή ή την τεχνητή σίτιση επιταχύνουμε τον θάνατό του. Ύστερα από κάποιες αντιστάσεις, οι καρδιολόγοι πλέον αποδέχονται ότι είναι δικαίωμα των ασθενών να ζητήσουν από τον γιατρό τους να κλείσει τον βηματοδότη τους –τη συσκευή που δίνει τεχνητά ρυθμό στην καρδιά‒ αν το επιθυμούν. Επίσης, αναγνωρίζουμε ως αναγκαία τη χορήγηση ναρκωτικών ουσιών και ηρεμιστικών σε δόσεις που ανακουφίζουν τον πόνο και την ταλαιπωρία, ακόμη κι όταν ξέρουμε ότι επιταχύνουν τον θάνατο. Το μόνο που ζητούν οι υπέρμαχοι του θανάτου-με-αξιοπρέπεια είναι να επιτρέπεται η συνταγογράφηση στους ανθρώπους που υποφέρουν των ίδιων φαρμάκων με πριν, και μετά να τους αφήνουμε να φέρουν πιο κοντά τη στιγμή του θανάτου τους. Ερχόμαστε λοιπόν αντιμέτωποι με τη δυσκολία τού να θεμελιώσουμε μια εύλογη φιλοσοφική διάκριση ανάμεσα στο να δίνουμε στους ανθρώπους το δικαίωμα να σταματούν τις εξωτερικές ή τεχνητές διαδικασίες που παρατείνουν τη ζωή τους και στο να τους δίνουμε το δικαίωμα να σταματούν τις φυσικές, εσωτερικές διαδικασίες που οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσμα. (σ. 307- 308) Ο συγγραφέας ανησυχεί με την ένταξη της ευθανασίας στις αρμοδιότητες του γιατρού, στο πεδίο δράσης της ιατρικής. Και διευκρινίζει: «Ανησυχώ λιγότερο για την πιθανή κατάχρηση τούτης της δύναμης και περισσότερο για την εξάρτηση από αυτήν» (σ. 309). Οι ανακουφιστικές δυνατότητες είναι σήμερα τόσο πολλές, που περιορίζουν στο ελάχιστο τις περιπτώσεις στις οποίες τίθεται πραγματικό δίλημμα ευθανασίας και υποβοήθησης του αρρώστου που πάσχει αφόρητα να βάλει τέλος στην ταλαιπωρία του. Πράγματι, όπου υπάρχουν πολλά και καλά προγράμματα ανακουφιστικής ιατρικής, εκεί τα αιτήματα για ευθανασία μειώνονται κατακόρυφα. Ισχύει και το αντίστροφο. Στην Ολλανδία, επί παραδείγματι, όπου κάθε χρόνο όλο και περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν με ευθανασία, εκεί τα ανακουφιστικά προγράμματα έχουν μείνει πολύ πίσω, παρότι πρόκειται για μια ακμαία οικονομικά χώρα. Και καταλήγει ο Γκαουάντε: Αν είχα την ευκαιρία, θα υποστήριζα μια νομοθεσία που θα επέτρεπε τέτοιου είδους συνταγογραφήσεις [θανατηφόρων σκευασμάτων] σε ασθενείς. Άλλωστε, περίπου οι μισοί δεν χρησιμοποιούν ποτέ τη συνταγή αυτή. Τους καθησυχάζει και μόνο το να ξέρουν ότι έχουν τη δυνατότητα, αν τη χρειαστούν. Ωστόσο, είναι αρνητικό για ολόκληρη την κοινωνία αν το να παρέχουμε αυτή τη δυνατότητα μας απομακρύνει από το να βελτιώσουμε τη ζωή των ασθενών. Η υποβοηθούμενη διαβίωση είναι πολύ δυσκολότερη από τον υποβοηθούμενο θάνατο, αλλά ταυτόχρονα προσφέρει απείρως περισσότερες δυνατότητες. (σ. 310) Στο σημείο αυτό θα ήθελα να πω ότι ο Γκαουάντε, θερμός υπέρμαχος της παρηγορητικής φροντίδας, της αναθέτει μια αποστολή πολύ μεγαλύτερη από το να συνοδεύσει απλώς τον άνθρωπο στο τελευταίο διάστημα της ζωής του. Της αναθέτει να μάθει στους ανθρώπους την τέχνη του θνήσκειν, μια ars moriendi για την εποχή μας (σ. 212). Να διδάξεις μια τέχνη του θνήσκειν στον άνθρωπο της εποχής μας είναι προφανώς δύσκολη αποστολή, καθώς απουσιάζει, αφενός, η μεταφυσική ελπίδα και ο θάνατος ορίζει, για την κοινή συνείδηση, το αμετάκλητο τέλος, ενώ, αφετέρου, έχει αυξηθεί σε πρωτόγνωρα ύψη το προσδόκιμο της ζωής. Σε αυτό το πολιτιστικό περιβάλλον η συμφιλίωση με τον θάνατο και η εκμάθηση της τέχνης του θνήσκειν δεν είναι διόλου εύκολη υπόθεση – αν υπήρξε ποτέ εύκολη, αν την έμαθε πράγματι ποτέ κανείς αυτή την τέχνη. Και εν πάση περιπτώσει δεν είναι ένα μάθημα που μπορεί να το μάθει κανείς μέσα σε λίγες βδομάδες ή σε λίγους μήνες. Η παρηγορητική φροντίδα, η οποία, σημειωτέον, δεν έρχεται να διαδεχθεί τη θεραπεία αλλά συνυπάρχει μαζί της, είναι αναμφισβήτητα πολύ σπουδαία υπόθεση, για αυτό και όλο και περισσότεροι άνθρωποι καταφεύγουν στις υπηρεσίες της. Στις Ηνωμένες Πολιτείες [...] ενώ οι θάνατοι στο σπίτι μειώθηκαν από τουλάχιστον 50% το 1945 σε μόλις 17% στα τέλη της δεκαετίας του ’80, από τη δεκαετία του ’90 και μετά οι αριθμοί εμφανίζουν αντίστροφη πορεία. Η χρήση της παρηγορητικής φροντίδας αυξάνεται σταθερά – σε σημείο ώστε το 2010 το 45% των Αμερικανών που πέθαναν είχαν λάβει υπηρεσίες παρηγορητικής φροντίδας. Πάνω από τους μισούς τις λάμβαναν στο σπίτι τους, ενώ οι υπόλοιποι σε κάποιο ίδρυμα, συνήθως σε κάποια κλειστή μονάδα παρηγορητικής φροντίδας για ανθρώπους κοντά στο τέλος της ζωής τους ή σε κάποιο νοσηλευτικό ίδρυμα. Πρόκειται για τα υψηλότερα ποσοστά παγκοσμίως. (σ. 247) Δεν χρειάζεται να πω, γιατί το γνωρίζουμε όλοι όσοι βρισκόμαστε σήμερα εδώ, ότι στη χώρα μας η παρηγορητική φροντίδα βρίσκεται σε μηδενικό σημείο. Θα ήθελα ωστόσο να προσθέσω, τελειώνοντας, ότι η παρηγορητική φροντίδα δεν αποτελεί πανάκεια. Δεν μπορεί να καλύψει όλες τις περιπτώσεις. Υπάρχουν πολλές άλλες, εκτός από τους καρκινοπαθείς στο τελικό στάδιο, στις οποίες δεν μπορεί να ισχύσει τίποτε από όσα προτείνει ο Γκαουάντε. Θα αναφερθώ παραδειγματικά στους συνανθρώπους μας που πάσχουν από Αλτσχάιμερ και χάνουν σιγά σιγά όλες τις ανθρώπινες λειτουργίες: δεν τρέφονται, δεν κινούνται, δεν σκέφτονται, δεν θυμούνται, δεν ξέρουν ποιοι είναι, δεν αναγνωρίζουν κανέναν. Αυτό μπορεί να κρατήσει χρόνια και να καταλήξει ο άνθρωπος να γίνει ένα κουβαράκι, πάνω στο κρεβάτι. Εδώ δεν υπάρχει καμία δυνατότητα παρηγορητικής φροντίδας. Ο πάσχων δεν επικοινωνεί. Τι μπορείς να κάνεις; Τίποτε. Υποφέρεις και υπομένεις. Δεν υπάρχει λύση σε όλα τα προβλήματα. Η οδύνη δεν θα λείψει ποτέ από τον κόσμο. Για να φροντίσεις αυτό το πλάσμα που δεν έχει τίποτε το ανθρώπινο αλλά εξακολουθεί να είναι ανθρώπινο πρόσωπο, χρειάζεται μια ηθική ιδέα, μια ηθική πίστη, η πίστη στην ιερότητα της ανθρώπινης ζωής. Της ανθρώπινης ζωής ακριβώς, στην έσχατη ζωική της διάσταση, όχι του ανθρώπινου βίου με την αριστοτελική έννοια. Αν αυτό το ανθρώπινο κουβαράκι που δεν σκέφτεται, δεν μιλάει, δεν κινείται, δεν το θεωρείς ιερό ανθρώπινο πρόσωπο, τότε δεν έχεις τίποτε άλλο να κάνεις παρά να πάρεις το φτυάρι και να το φτυαρίσεις – ανοίγοντας βέβαια διάπλατα την πόρτα στη βαρβαρότητα. Η ιδέα αυτή, η ιδέα της ιερότητας της ανθρώπινης ζωής, πολύ περισσότερο από την ιδέα της αξιοπρέπειας του ανθρώπινου προσώπου, είναι εκείνη που υποστηρίζει όλα όσα είπα προηγουμένως. Κύριοι θεράποντες αυτής της ιδέας είναι και πρέπει να παραμείνουν οι γιατροί, οι νοσηλευτές, και όλοι οι εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας. [1] Πραγματοποιήθηκε στις 5 Νοεμβρίου 2016 στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης σε συνεργασία των ΠΕΚ με την Ιατρική Εταιρεία Αθηνών και με τη συμμετοχή των γιατρών Ευρυδίκης Κραββαρίτη (παθολόγος-γηρίατρος), Ασημίνας Μαγκίνα (πνευμονολόγος-εντατικολόγος), Θεόδωρου Μουντοκαλάκη (ομότιμος καθηγητής Παθολογίας της Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών). [2] Saint-John Perse, Ανάβαση, μτφρ. Τ. Κ. Παπατζώνης, Συνέχεια, Αθήνα 1989, σ. 20. (Πρώτη έκδοση: Saint-John Perse, Ανάβαση, Edgar Allan Poe, Ταμερλάνος, Collection de l’ Institut Français d’ Athènes, Αθήνα 1957). [3] Φιλίπ Αριές, Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου, 2 τόμοι, μτφρ. Θεοδόσης Νικολαΐδης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1997 (ο πρώτος τόμος) και 1999 (ο δεύτερος τόμος)· Μισέλ Βοβέλ, Ο θάνατος και η Δύση. Από το 1300 ώς τις μέρες μας, 2 τόμοι, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, Νεφέλη, Αθήνα 2000.

Παρηγορείται το απαρηγόρητο;

Σύνδεση