Διακρίσεις σε βάρος των ανδρών;

Η είδηση ότι ο Ντόναλντ Τραμπ εκλέχτηκε πρόεδρος των ΗΠΑ πυροδότησε μια αλυσιδωτή αντίδραση φόβου και απορίας σε ολόκληρο σχεδόν τον δυτικό κόσμο. «Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι οι μαύροι, οι μειονότητες και οι έγχρωμοι αντιμετώπιζαν δυσκολίες για πολλές δεκαετίες. Οι γυναίκες, ιδίως στον εργασιακό χώρο, είχαν το σύστημα δομημένο σε βάρος τους. Το καταλαβαίνουμε. … Αλλά εκείνο ήταν τότε και αυτό είναι τώρα. Και δυο λάθη δεν κάνουν ένα σωστό.» Γουέιν Άλλυν Ρουτ, Fox News, 24.8.2016[1] 1. [Εισαγωγή] Η είδηση ότι ο Ντόναλντ Τραμπ εκλέχτηκε πρόεδρος των ΗΠΑ πυροδότησε μια αλυσιδωτή αντίδραση φόβου και απορίας σε ολόκληρο σχεδόν τον δυτικό κόσμο. Η ιδέα ότι ένας υποψήφιος με εμφανώς αντι-εξισωτικό πρόγραμμα και (πράγμα, ίσως, ακόμη χειρότερο) δημόσιο λόγο μπορούσε στις μέρες μας να εκλεγεί στο ανώτατο αξίωμα της χώρας όπου γεννήθηκε το κίνημα κατά των διακρίσεων και όπου η πολιτική ορθότητα αποτελεί νόρμα με θεολογικές σχεδόν αξιώσεις ισχύος έμοιαζε, μέχρι πριν μερικούς μήνες, απλώς αδιανόητη. Τώρα, όμως, που όλοι προσγειωθήκαμε στη σκληρή πραγματικότητα των μεσοδυτικών πολιτειών, ίσως να ήρθε η ώρα να ρίξουμε μια προσεκτικότερη ματιά στις ιδέες εκείνες που αποτέλεσαν το υπέδαφος για την άνθηση του φαινομένου Τραμπ. Η κύρια βάση της εκλογικής δύναμης του Τραμπ φαίνεται να είναι οι λευκοί άνδρες.[2] Πρόκειται σε μεγάλο βαθμό για εκείνη την εκλογική ομάδα που οι αμερικανοί αναλυτές συνηθίζουν εδώ και 25 περίπου χρόνια να αποκαλούν “Angry White Men”. Λευκοί (αρτιμελείς, ετεροφυλόφιλοι, χριστιανοί, κατά κανόνα) άνδρες οι οποίοι νιώθουν ότι όλο και περισσότερο η προσοχή της κυβέρνησής τους, αλλά και γενικότερα της κοινωνίας, στρέφεται στις διάφορες «ευάλωτες ομάδες» και αδιαφορεί για τις δικές τους ανάγκες και επιθυμίες. Με άλλα λόγια, πιστεύουν ότι βρίσκονται ξαφνικά σε μια θέση που δεν ανταποκρίνεται στην ουσιαστική συνεισφορά τους στην κοινωνία και στην πραγματική τους δύναμη. Από τη δική τους οπτική γωνία, η προσπάθεια συμπερίληψης με ίσους όρους όλων των κοινωνικών ομάδων (αυτό που ονομάζουμε «εξισωτικό πρόγραμμα») οδηγεί στον παραγκωνισμό της δικής τους ομάδας, η οποία από πλειονότητα μετατρέπεται σταδιακά και ανεπαίσθητα σε μειονότητα, αν όχι υπό την αριθμητική έννοια, σίγουρα υπό την έννοια της ουσιαστικής μειονεξίας. Εύκολα θα μπορούσαμε να ξορκίσουμε το φαινόμενο ως αποκλειστικά αμερικανικό, παράγωγο της ιδιαίτερης ιστορικής καταγωγής και εθνοτικής σύνθεσης της συγκεκριμένης κοινωνίας. Στην πραγματικότητα, όμως, φαίνεται να αφορά λίγο ή πολύ όλες τις χώρες που αυτοπροσδιορίζονται ως τμήμα του δυτικού κόσμου. Αυτό που διαφοροποιείται είναι το κοινωνικό πλαίσιο αναφοράς: αλλού το «λευκός άνδρας» γίνεται «γηγενής άνδρας» (έναντι των μεταναστών ή προσφύγων), αλλού υπερτονίζεται το «χριστιανός άνδρας» (έναντι των μουσουλμάνων κατά κύριο λόγο). Χάριν της ανάλυσης, θα κρατήσουμε το βασικό στοιχείο που φαίνεται κοινό σε όλες τις χώρες και θα επικεντρωθούμε σε αυτό: οι άνδρες νιώθουν ότι χάνουν τον πόλεμο των φύλων – και ότι τον χάνουν από έναν εσωτερικό εχθρό στον οποίο οι ίδιοι πρόσφεραν τα όπλα για την εξόντωσή τους. Στην Ελλάδα, όπου η κατάργηση των διακρίσεων δεν αποτελεί ‒ιδίως αυτή την περίοδο– ακριβώς πρώτη κοινωνική προτεραιότητα και όπου ο φεμινισμός είναι περισσότερο κρατικός παρά κινηματικός, η συζήτηση πιθανώς μοιάζει θεωρητική, αν όχι εξωτική. Κι όμως, δεν είναι. Η επιστροφή στην παραδοσιακή πατριαρχία ως στοιχείου διατήρησης των ελληνορθόδοξων αξιών αποτελεί συστατικό τμήμα της διαρκώς εξαπλούμενης ακροδεξιάς (ή «εναλλακτικής δεξιάς») ιδεολογίας και ρητορικής. Αλλά η ιδέα ότι οι άνδρες μπορεί να υφίστανται διακρίσεις εντός της σύγχρονης κοινωνίας αγγίζει και πιο mainstream χώρους. Η συντριπτική αριθμητική υπεροχή των γυναικών στο δικαστικό σώμα, για παράδειγμα, ανακινεί κατά διαστήματα τη συζήτηση, ακόμη και από ανώτατους δικαστικούς, για το κατά πόσο θα έπρεπε να εισαχθούν ποσοστώσεις υπέρ των ανδρών κατά την εισαγωγή στην Εθνική Σχολή Δικαστών.[3] Η αντιμετώπιση ενός φαινομένου απαιτεί πρώτα την ειλικρινή μελέτη του. Οφείλουμε, λοιπόν, να απαντήσουμε στην εξής ερώτηση: υφίστανται πράγματι οι άνδρες διακρίσεις στην εποχή μας; Έχει αυτή η πεποίθηση (αυτό που νιώθουν, αυτό που πιστεύουν) κάποιο έρεισμα στην πραγματική κοινωνική κατάσταση ή αποτελεί ένα είδος πολιτισμικού μύθου των μετανεωτερικών κοινωνιών; 2. [Το θεωρητικό πλαίσιο της συζήτησης: η ιδέα της έμφυλης ουδετερότητας] Στην κοινή μας αντίληψη, η απαγόρευση διακρίσεων έχει ως σκοπό την προστασία συγκεκριμένων, ευάλωτων ομάδων. Επειδή οι μαύροι, οι γυναίκες, οι Εβραίοι, οι ανάπηροι υφίστανται διακρίσεις εισάγουμε διατάξεις που τις απαγορεύουν. Παρ’ όλα αυτά, κατά κανόνα[4] οι διατάξεις αυτές χρησιμοποιούν ουδέτερη γλώσσα: απαγορεύονται οι διακρίσεις λόγω φύλου, λόγω φυλής, λόγω θρησκείας κ.ο.κ. Το κυρίαρχο, λοιπόν, μοντέλο είναι αυτό της σύμμετρης απαγόρευσης διακρίσεων: απαγορεύεται να μεταχειρίζεσαι διαφορετικά τους ανθρώπους βάσει ενός συγκεκριμένου κριτηρίου και αυτό καταρχήν λειτουργεί σύμμετρα για όσους φέρουν το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό (π.χ. λευκοί και μαύροι προστατεύονται εξίσου από την απαγόρευση διακρίσεων βάσει της φυλής). Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την κατάργηση του απαρτχάιντ, από τις πέντε πρώτες αποφάσεις που έκρινε το Συνταγματικό Δικαστήριο της Νότιας Αφρικής για ζητήματα ισότητας οι δύο αφορούσαν διακρίσεις σε βάρος λευκών ανδρών και άλλες δύο αφορούσαν άλλες ομάδες που δεν είχαν παρελθόν διακρίσεων σε βάρος τους. Όπως μπορεί εύκολα να γίνει αντιληπτό, η ιδέα ότι μια διάταξη περί απαγόρευσης διακρίσεων μπορεί να προστατεύει εξίσου τους καταπιεστές και τους καταπιεζόμενους, τους κυρίαρχους και τους μειονεκτούντες, δημιούργησε προβληματισμό και αντιδράσεις στη θεωρία, ιδίως τη φεμινιστική. Υπάρχουν, ωστόσο, δύο σημαντικοί λόγοι που επιλέγουμε ουδέτερη νομική γλώσσα για να αντιμετωπίσουμε τις διακρίσεις: πρώτον, οι έννομες τάξεις είναι ιστορικά εξοικειωμένες με την αρχή της ισότητας, η οποία είναι μια σύμμετρη έννοια – ο Α και ο Β είναι όμοιοι, άρα πρέπει να τύχουν όμοιας μεταχείρισης. Αυτή η κλασική, η λεγόμενη και αριστοτελική, φόρμουλα χρησιμοποιείται και ως βάση για την απαγόρευση διακρίσεων, ώστε να ενσωματωθεί η έννοια αυτή πιο ομαλά στο νομικό σύστημα. Δεύτερον, η απάλειψη του κρίσιμου κριτηρίου του φύλου, της φυλής κ.λπ. από τη νομοθεσία, τη διοικητική πρακτική, και γενικότερα τη διαδικασία λήψης αποφάσεων στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα, μπορεί να εξασφαλίσει σε κάποιο βαθμό την ισότιμη αντιμετώπιση των προσώπων, ως ατόμων, μέσα από την ακύρωση των στερεότυπων ρόλων. Η δικαστής του Supreme Court Ρουθ Μπέιντερ Γκίνσμπεργκ, η οποία είχε υπάρξει σημαντική ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των γυναικών τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, έχει τονίσει ότι «η καταπολέμηση της ανισότητας των φύλων και η ενδυνάμωση των γυναικών εξαρτάται από την απελευθέρωση τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών από τους έμφυλους ρόλους στους οποίους τους έχει παγιδεύσει η ιστορική κοινωνικοποίηση», μια απελευθέρωση που μπορεί να έρθει μόνο μέσα από την κατάργηση όλων των νομικών ρυθμίσεων, τόσο των «προστατευτικών» όσο και των «περιοριστικών» (στον βαθμό που μπορεί να υπάρξει διάκριση των δύο ειδών ρυθμίσεων), που διαιωνίζουν τα στερεότυπα των φύλων. 3. [Αξιοπρέπεια και κοινωνικό στίγμα] Η ουδέτερη, λοιπόν, διατύπωση δεν είναι αυτή καθαυτή προβληματική: απλώς χρειάζεται να θυμόμαστε ότι τα κριτήρια που αναδεικνύονται από τη νομοθεσία δεν είναι απαγορευμένα, αλλά ύποπτα. Όταν χρησιμοποιείται ένα από τα κριτήρια αυτά, π.χ. όταν ένας εργοδότης προκηρύσσει μια θέση, ζητώντας μόνο άνδρες υποψηφίους, δεν σημαίνει ότι αυτομάτως η προκήρυξη αυτή είναι παράνομη: ο εργοδότης, όμως, είναι αυτός που πρέπει να αποδείξει ότι το κριτήριο που χρησιμοποίησε ήταν αναγκαίο λόγω των ιδιαίτερων απαιτήσεων της θέσης κ.λπ. Πώς μπορούμε, όμως, να καταλάβουμε πότε μια διαφοροποίηση στη μεταχείριση είναι απλώς αυτό και τίποτε άλλο και πότε αυτή συνιστά απαγορευμένη δυσμενή διάκριση; Η έννοια εκείνη που, συναρθρωμένη με την ισότητα, μας παρέχει έναν ασφαλή, όσο είναι δυνατό, οδηγό είναι η έννοια της αξιοπρέπειας. Μια διάκριση είναι νομικώς σημαντική όταν θίγεται η αξιοπρέπεια των προσώπων που πλήττονται. Και επειδή η αξιοπρέπεια μπορεί να έχει μια ιδιαιτέρως υποκειμενική χροιά, την αντικειμενικοποιούμε χρησιμοποιώντας τις ενδιάμεσες έννοιες του κοινωνικού στίγματος και των στερεοτύπων. Όταν μια πρακτική διαιωνίζει τα στερεότυπα ή μια απόφαση λαμβάνεται βάσει στερεοτύπων, με αποτέλεσμα να επιτείνει το στίγμα μιας κοινωνικής ομάδας, την αντίληψη δηλαδή των άλλων ότι τα μέλη της είναι κάτι λιγότερο από πλήρη μέλη του κοινωνικού συνόλου σε κάποιες τουλάχιστον όψεις τους, τότε αυτή η πρακτική ή η απόφαση συνιστά δυσμενή διάκριση και πρέπει να απαγορεύεται. 4. [Διαλύοντας τρεις βολικούς μύθους: ιστορική καταπίεση, θετικά μέτρα και στατιστική ανάλυση] Το φαινόμενο που μπορεί να ονομαστεί «ανδρικό κίνημα» ή κίνημα για τα ανδρικά δικαιώματα συχνά στηρίζεται σε τρεις βολικούς και αλληλοτροφοδοτούμενους μύθους. Μύθος 1ος Η απαγόρευση διακρίσεων (και τα θετικά μέτρα) αποτελούν μια μορφή αποζημίωσης σε ορισμένες ομάδες για την καταπίεση που έχουν ιστορικά υποστεί. Είναι αλήθεια ότι η ιδέα της αποκατάστασης της ιστορικής αδικίας ή καταπίεσης εμφανίζεται σε πολλές αποφάσεις, ιδίως του Supreme Court, ως αιτιολογική βάση για προγράμματα θετικής δράσης ή για την απαγόρευση διακρίσεων. Δεν πρέπει, όμως, να δίνουμε υπερβολική βαρύτητα σε αυτή την προσέγγιση· άλλωστε, πώς ακριβώς είναι δυνατόν να υπολογίσει κανείς το ύψος της αδικίας που υπέστησαν οι γυναίκες από τόσους αιώνες πατριαρχίας ή οι μαύροι από τη δουλεία; Η ύπαρξη ιστορικού καταπίεσης σε βάρος μιας ομάδας είναι απλώς ένας καλός δείκτης του γεγονότος ότι το χαρακτηριστικό που προσδιορίζει την ομάδα αυτή (φύλο, φυλή κ.λπ.) αποτελεί –για τη συγκεκριμένη κάθε φορά κοινωνία– πηγή διακρίσεων. Αυτό που στην πραγματικότητα πρέπει να εξετάζεται είναι αν στη δεδομένη στιγμή και εντός του συγκεκριμένου πλαισίου αναφοράς μια κοινωνική ομάδα υφίσταται πράγματι διακρίσεις. Οι διακρίσεις δεν αποτελούν, επομένως, έναν λογαριασμό που χρωστούν οι κυρίαρχες ομάδες στις πιο ευάλωτες και ο οποίος κάποια στιγμή εξοφλείται, αλλά μια διαρκή σχέση μεταξύ εξουσιαστών και εξουσιαζόμενων. Μύθος 2ος Τα θετικά μέτρα (υπέρ των γυναικών) αποτελούν αντίστροφες διακρίσεις (σε βάρος των ανδρών) Η ιδέα αυτή στηρίζεται στην αντίληψη ότι η ισότητα των δύο φύλων είναι ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος. Όταν κερδίζει το ένα φύλο, οπωσδήποτε χάνει το άλλο. Εκκινώντας από αυτή την ιδέα, σχεδόν όλες οι πολιτικές που εντάσσονται στην ευρεία κατηγορία υπό τον τίτλο «θετικά μέτρα», και κυρίως οι ποσοστώσεις υπέρ των γυναικών, προσβλήθηκαν στα δικαστήρια τόσο στην Ελλάδα όσο και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες. Ξεκαθαρίζουμε ότι στα δικαστήρια, κατά κανόνα, δεν προσέφυγαν ακτιβιστές των «ανδρικών δικαιωμάτων», αλλά συνήθως άνδρες που απλώς έχασαν την (επαγγελματική, ακαδημαϊκή κ.λπ.) θέση που διεκδικούσαν από γυναίκες με μοναδικό ή βαρύνον κριτήριο το φύλο τους. Το Συμβούλιο της Επικρατείας στην Ελλάδα υποστήριξε με συνέπεια τις πολιτικές αυτές[5] ως βήματα στον δρόμο για την «ουσιαστική ισότητα», απορρίπτοντας συστηματικά κάθε σχετική αίτηση ακύρωσης. Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, από την άλλη, φαίνεται πιο φειδωλό: δέχεται ότι τα θετικά μέτρα είναι ανεκτά στον βαθμό που εντάσσονται στη λογική της ισότητας ευκαιριών (και όχι της ισότητας αποτελέσματος) και άρα απορρίπτει (με αρκετές πάντως διακυμάνσεις της νομολογίας του) τις λεγόμενες «αυστηρές ποσοστώσεις», αυτές δηλαδή που δίνουν αυτόματο προβάδισμα σε γυναίκες για την κατάληψη ορισμένης θέσης. Στην πραγματικότητα, τα θετικά μέτρα (όταν υιοθετούνται σωστά) έχουν ως σκοπό να λειτουργήσουν ως πολιορκητικοί κριοί για να γκρεμίσουν τα τείχη που εμποδίζουν τις γυναίκες από την πρόσβαση σε ορισμένες θέσεις ευθύνης ή υψηλού κύρους στην πολιτική, την εργασία ή την ακαδημαϊκή κοινότητα. Στον βαθμό που ο αποκλεισμός των γυναικών από τις θέσεις αυτές γίνεται (όχι de jure, αλλά) λόγω στερεοτυπικών αντιλήψεων, η εισαγωγή θετικών μέτρων δεν λειτουργεί κατά κυριολεξία σε βάρος των ανδρών, αλλά σε βάρος μιας συγκεκριμένης ανδροκρατικής αντίληψης οργάνωσης της κοινωνίας. Αν η αντίληψη αυτή δεν υπήρχε, οι γυναίκες θα συμμετείχαν ούτως ή άλλως ισότιμα σε αυτές τις θέσεις. Ταυτόχρονα, η κοινωνία ως σύνολο (και τα δύο φύλα δηλαδή) ωφελείται από τη βέλτιστη αξιοποίηση όλου του έμψυχου δυναμικού της. Μύθος 3ος Υπάρχουν πολλοί τομείς όπου οι άνδρες υποεκπροσωπούνται ή υφίστανται συγκριτικά δυσμενέστερη μεταχείριση, άρα πρέπει και αυτοί να τύχουν αντίστοιχης προστασίας. Μεγάλο τμήμα της επιχειρηματολογίας του φεμινιστικού κινήματος τις προηγούμενες δεκαετίες στηρίχθηκε σε στατιστικές απεικονίσεις της κοινωνικής, οικονομικής, επαγγελματικής κ.λπ. θέσης των δύο φύλων. Με τον τρόπο αυτό υποστηρίχθηκε για παράδειγμα η ανάγκη λήψης μέτρων ενάντια στη διαφοροποίηση των αμοιβών των δύο φύλων για εργασία ίσης αξίας ή ενάντια στη δυσμενέστερη μεταχείριση της μερικής απασχόλησης, καθεστώς με το οποίο απασχολούνται περισσότερες γυναίκες παρά άνδρες. Αντίστοιχα, μπορεί κάποιος να επικαλεστεί στατιστικά στοιχεία για να υποστηρίξει ότι οι άνδρες βρίσκονται σε μειονεκτική θέση διότι, παραδείγματος χάριν, έχουν χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής, αυτοκτονούν με μεγαλύτερη συχνότητα, απαρτίζουν μικρότερο τμήμα του εκλογικού σώματος και υποεκπροσωπούνται σε σειρά επαγγελμάτων[6]. Είδαμε, όμως, ότι κάθε διαφοροποίηση στη μεταχείριση (ή γενικότερα στην κατάσταση) των δύο φύλων δεν αποτελεί και διάκριση. Απαιτείται κάθε φορά μια ανάλυση του πλαισίου αναφοράς για να ερευνηθεί αν η συγκεκριμένη διαφοροποίηση οφείλεται σε στερεοτυπικές αντιλήψεις ή οδηγεί σε στιγματιστικά αποτελέσματα για το ένα ή το άλλο φύλο, δηλαδή αν υφίσταται προσβολή στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η συντριπτική υπέρ των γυναικών αναλογία στο δικαστικό σώμα, για παράδειγμα, δεν μπορεί να ανιχνευθεί ότι οφείλεται σε κάποια στερεοτυπική αντίληψη περί αδυναμίας των ανδρών να ασκήσουν το συγκεκριμένο λειτούργημα.[7] Υπό την έννοια αυτή (και αφήνοντας κατά μέρος τυχόν αντιρρήσεις που αφορούν την ανάγκη ισόρροπης, από την άποψη του φύλου, προσέγγισης στο αντικείμενο του δικαστικού έργου), η απλή στατιστική υποεκπροσώπηση των ανδρών στο δικαστικό σώμα δεν είναι δυνατόν να υπαχθεί στην έννοια της διάκρισης σε βάρος τους ούτε να οδηγήσει στη λήψη θετικών μέτρων υπέρ τους. Η έμφυλη ουδετερότητα σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ίση εκπροσώπηση των δύο φύλων σε όλους τους τομείς. 5. [Μικρές αλήθειες: οι υπαρκτές διακρίσεις σε βάρος των ανδρών] Υπάρχουν, όμως, τελικά διακρίσεις σε βάρος των ανδρών στις σημερινές κοινωνίες; Όπως ίσως έγινε ως τώρα αντιληπτό για να δούμε αν υπάρχουν διακρίσεις δεν αρκεί μια στατιστική ανάλυση. Χρειάζεται να αναρωτηθούμε αν υπάρχουν στερεοτυπικές αντιλήψεις ή νομικά εμπόδια που θίγουν δυσανάλογα τους άνδρες έναντι των γυναικών. Επειδή οι διακρίσεις είναι άμεσα συναρτώμενες με τις συγκεκριμένες συνθήκες που επικρατούν σε μια κοινωνία, είναι δύσκολο να καταγράψει κανείς μια «οικουμενική» λίστα.[8] Αν θελήσουμε να επικεντρωθούμε ειδικά στην Ελλάδα, μια λίστα με τα κύρια σημεία, όπου μπορεί να υποστηριχθεί ότι εμφανίζονται διακρίσεις σε βάρος των ανδρών, θα μπορούσε να είναι η ακόλουθη: α. Κοινωνική ασφάλιση και συνταξιοδότηση Τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης στην Ευρώπη χτίστηκαν εν πολλοίς στην μεταπολεμική περίοδο, όταν κυριαρχούσαν αφενός οι αντιλήψεις περί της ανάγκης λήψης προστατευτικών μέτρων υπέρ των γυναικών, αφετέρου η πεποίθηση ότι το μεγαλύτερο μέρος εκείνων των γυναικών που μπήκαν στην αγορά εργασίας κατά τη διάρκεια του πολέμου, σύντομα θα αποσύρονταν και πάλι στην οικιακή σφαίρα. Έτσι εισήχθησαν (και σε μεταγενέστερους βέβαια χρόνους) πλήθος διατάξεων που προέβλεπαν διαφορετικούς όρους και προϋποθέσεις συνταξιοδότησης για γυναίκες και άνδρες – χαρακτηριστικές είναι οι ρυθμίσεις για χαμηλότερα όρια ηλικίας συνταξιοδότησης για τις γυναίκες ή ειδικά για τις μητέρες ανήλικων τέκνων ή οι διατάξεις για τη συνταξιοδότηση άγαμων θυγατέρων. Οι ρυθμίσεις αυτές, οι οποίες συνιστούν ευθείες νομικές διακρίσεις σε βάρος των ανδρών, έγιναν αντικείμενο πλήθους δικαστικών διαμαχών τα τελευταία χρόνια. Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για παράδειγμα, ρητώς έκρινε ότι το ελληνικό κράτος οφείλει είτε να μειώσει τα ηλικιακά όρια συνταξιοδότησης των ανδρών είτε να αυξήσει τα αντίστοιχα των γυναικών.[9] Σχετικές αποφάσεις έχουν ληφθεί και από ελληνικά δικαστήρια, αλλά, στη γενικότερη τάση δικαστικού αυτοπεριορισμού της εποχής της κρίσης, πολλά σχετικά αιτήματα ανδρών για εφαρμογή των ευνοϊκών όρων και στους ίδιους, απορρίφθηκαν με το σκεπτικό ότι πρόκειται για εξαιρετικές ρυθμίσεις που δεν μπορεί να επεκταθούν. β. Οικογενειακές διαφορές Δύο κατηγορίες περιπτώσεων ξεχωρίζουν εδώ: ανάθεση γονικής επιμέλειας μετά από διαζύγιο και ενδοοικογενειακή βία. Για το πρώτο, πρέπει να σημειωθεί ότι νομικά, ήδη από το 1983, έχει εξαλειφθεί από το οικογενειακό δίκαιο κάθε διαφοροποίηση λόγω φύλου μεταξύ των δύο γονέων και μόνο κριτήριο για την ανάθεση της επιμέλειας είναι το βέλτιστο συμφέρον του τέκνου. Επειδή, όμως, η στερεοτυπική κατανομή ρόλων θέλει τη γυναίκα επιφορτισμένη με την ανατροφή των τέκνων και τον άνδρα ανίκανο για «αυτές τις δουλειές», στη συνείδηση τόσο των ίδιων των γονέων όσο και των δικαστών κυριαρχεί η πεποίθηση ότι το συμφέρον του τέκνου απαιτεί να βρίσκεται με τη μητέρα του, που μπορεί καλύτερα να το φροντίσει, εκτός από ακραίες περιπτώσεις ακαταλληλότητας της μητέρας (χρήση ναρκωτικών ουσιών, ψυχολογικά προβλήματα κλπ.). Έτσι, σε πάνω από το 90% των περιπτώσεων όπου η μητέρα διεκδικεί την επιμέλεια των τέκνων μετά από διαζύγιο, την κερδίζει.[10] Αντίστοιχα, οι διαθέσιμες μελέτες, κυρίως από τις ΗΠΑ δείχνουν ότι το πρόβλημα της ενδοοικογενειακής βίας δεν διατυπώνεται αποκλειστικά με όρους ανδρικής βίας σε βάρος των γυναικών, όπως είναι η συνήθης αντίληψη. Αντιθέτως, τα περιστατικά κακοποίησης σωματικής ή/και ψυχολογικής ανδρών από γυναίκες κυμαίνονται μεταξύ 25% και 40% του συνόλου των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας.[11] Τα κοινωνικά, ωστόσο, στερεότυπα, που στιγματίζουν ως αδύναμο τον άνδρα ο οποίος θυματοποιείται, και η παντελής αδυναμία του κατασταλτικού και δικαστικού μηχανισμού να αντιληφθεί την άλλη όψη του νομίσματος, λειτουργούν αποτρεπτικά και έτσι ελάχιστοι άνδρες τελικώς καταγγέλλουν τα περιστατικά βίας σε βάρος τους, εκτός και αν έχει προηγηθεί καταγγελία εκ μέρους της γυναίκας για αντίστοιχο περιστατικό. γ. Ποινική διαδικασία στο σύνολό της Η διαδικασία πρόληψης και καταστολής της εγκληματικότητας φαίνεται να στοχεύει ευθέως στους άνδρες. Οι άνδρες είναι πολύ πιθανότερο να ελεγχθούν στον δρόμο σε τυχαίους αστυνομικούς ελέγχους, συλλαμβάνονται σε μεγαλύτερο ποσοστό από τις γυναίκες, προφυλακίζονται συχνότερα, καταδικάζονται σε μεγαλύτερες συγκριτικά ποινές και τελικώς παραμένουν στη φυλακή για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Και πάλι λίγα εμπειρικά δεδομένα υπάρχουν, αλλά αρκεί η ανάγνωση του εκθέματος ενός οποιουδήποτε ποινικού δικαστηρίου για να διαγνωστεί, τουλάχιστον, ότι αυτοί που καταλήγουν στο εδώλιο του κατηγορουμένου είναι σε συντριπτικό ποσοστό άνδρες. Η συνήθης εξήγηση για τη στατιστική αυτή απόκλιση μεταξύ των δύο φύλων είναι ότι οι άνδρες παρουσιάζουν αυξημένα ποσοστά εγκληματικότητας σε σχέση με τις γυναίκες. Ανεξαρτήτως του γεγονότος ότι (όπως έχει άλλωστε αποδειχθεί για διάφορες μειονοτικές ομάδες) η πραγματική εγκληματικότητα δεν ταυτίζεται με την καταγεγραμμένη εγκληματικότητα (η οποία επηρεάζεται από τη συχνότητα των ελέγχων, που με τη σειρά της επηρεάζεται από στερεοτυπικές αντιλήψεις για την εγκληματικότητα μιας κοινωνικής ομάδας) και ότι η πραγματική εγκληματικότητα είναι επίσης συχνά προϊόν κοινωνικών παραγόντων, όπως η κατανομή ρόλων στα δύο φύλα, το ύψος των ποινών και ο χρόνος πραγματικής έκτισης δεν θα έπρεπε να διαφοροποιούνται μεταξύ συλληφθέντων ανδρών και γυναικών για τα ίδια αδικήματα. Η τεράστια απόκλιση μεταξύ ανδρών και γυναικών στον πληθυσμό των φυλακών μάλλον αποτελεί ένδειξη του γεγονότος ότι αυτό δεν συμβαίνει με απόλυτη ακρίβεια.[12] δ. Στρατιωτική θητεία και συνέπειές της Το Σύνταγμα (άρθρο 4 παρ. 6) επιβάλλει στρατιωτική υποχρέωση σε όσους είναι ικανοί να φέρουν όπλα χωρίς διάκριση φύλου. Εξάλλου, έχει γίνει πολλάκις δεκτό από τα δικαστήρια ότι οι γυναίκες μπορούν να διορίζονται σε μάχιμες θέσεις στον στρατό ως αξιωματικοί ή επαγγελματίες οπλίτες. Ωστόσο, βάσει νόμου, οι γυναίκες έχουν στρατολογική υποχρέωση μόνο σε περίοδο επιστράτευσης. Τα δικαστήρια γενικώς αποφεύγουν να πάρουν θέση πάνω στο ζήτημα της παραβίασης της ισότητας των φύλων λόγω της υποχρεωτικής θητείας μόνο για τους άνδρες, με την επίκληση της ύπαρξης (και πρακτικών) ζητημάτων που συνδέονται με την εθνική άμυνα. Αυτό, όμως, που πραγματικά προβληματίζει είναι ότι τα ελληνικά δικαστήρια αρνούνται να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της στράτευσης: συγκεκριμένα, η εκπλήρωση των στρατιωτικών υποχρεώσεων είναι προϋπόθεση για κάθε διορισμό σε δημόσια θέση – μόνο, όμως, για τους άνδρες. Η προϋπόθεση αυτή (της προηγούμενης ολοκλήρωσης της θητείας) συνιστά αναμφίβολα περιορισμό στο δικαίωμα κατάληψης δημόσιας θέσης και μάλιστα κατά τρόπο που παραβιάζει την ισότητα ευκαιριών μεταξύ ανδρών και γυναικών. Το Δικαστήριο της ΕΕ, από την άλλη, έχει δεχθεί ως θεμιτό μέτρο που έδινε προτεραιότητα για την κατάληψη θέσης νομικής άσκησης σε όσους άνδρες υπηρέτησαν στον στρατό, θεωρώντας ότι συνιστά μέριμνα για την αντιστάθμιση των συνεπειών από την καθυστέρηση στην καριέρα τους.[13] Και οι τέσσερις περιπτώσεις αποτελούν συνέπεια στερεοτυπικών αντιλήψεων με βαθιές ιστορικές ρίζες γύρω από τους ρόλους των δύο φύλων στην εργασία, τον γάμο, την κοινωνία, την εθνική άμυνα. Όλες, όμως, διαφοροποιούνται μεταξύ τους σε κάποια στοιχεία, δείχνοντας με τον τρόπο αυτό και την πολυπλοκότητα του φαινομένου των διακρίσεων: η πρώτη και η τέταρτη είναι νομικές διακρίσεις, ενώ η δεύτερη και η τρίτη είναι θεσμικές διακρίσεις. Κάποιες είναι άμεσες και κάποιες μόνο έμμεσες διακρίσεις. Κάποιες έχουν αναγνωριστεί ως τέτοιες και κάποιες όχι. 6. [Από τον πρώτο στον δεύτερο σεξισμό;] Στο βιβλίο του The Second Sexism – Discrimination Against Men and Boys[14] ο Ντέιβιντ Μπενάταρ, αφού παραθέτει μια εξαντλητική λίστα τομέων στους οποίους οι άνδρες υφίστανται, κατά την άποψή του, διακρίσεις, χαρακτηρίζει το φαινόμενο αυτό «δεύτερο σεξισμό», σε αντίστιξη προς τον τίτλο τού, εμβληματικού για τον φεμινισμό, βιβλίου της Σιμόν ντε Μποβουάρ. Προκειμένου δε να απορρίψει την ιδέα ότι η αναγνώριση ενός -ισμού απαιτεί την ύπαρξη συστηματικών διακρίσεων και καταπίεσης σε βάρος μιας ομάδας προσώπων, θέτει έναν ευλογοφανή προβληματισμό: αν ισχύει αυτός ο ορισμός, τότε σε πολλές δυτικές, φιλελεύθερες χώρες δεν θα έπρεπε να μιλάμε για σεξισμό σε βάρος των γυναικών. Οι κατακτήσεις του γυναικείου κινήματος σε αυτές τις χώρες, υποστηρίζει, έχουν φέρει τις γυναίκες σε πολλά σημεία σε καλύτερη θέση από τους άνδρες. Και ναι μεν συνεχίζουν να υπάρχουν διακρίσεις σε βάρος τους, αλλά διακρίσεις υπάρχουν και σε βάρος των ανδρών. Άρα μπορούμε να μιλάμε για δύο σεξισμούς και να ασχολούμαστε παράλληλα με την αντιμετώπιση και των δύο. Το επιχείρημα δεν ακούγεται παράλογο. Εκκινεί, όμως, από λάθος βάση. Ο Μπενάταρ (όπως και πολλοί άλλοι) θεωρεί ως δυσμενή διάκριση κάθε διαφοροποίηση στη μεταχείριση που δεν δικαιολογείται από συναφή προς το αντικείμενο της ρύθμισης κριτήρια. Πρακτικά, οι περισσότερες διαφοροποιήσεις στη μεταχείριση λόγω φύλου, αν δεν συνδέονται με πολύ συγκεκριμένες, βιολογικές διαφοροποιήσεις των δύο φύλων (π.χ. εγκυμοσύνη) που να διαφοροποιούν τις ανάγκες ή τις δυνατότητές των εκπροσώπων των δύο φύλων, εμπίπτουν σε αυτόν τον ορισμό. Αυτό, όμως, που πραγματικά χρειάζεται για να μιλήσουμε όχι απλά για άνιση μεταχείριση, αλλά για δυσμενείς διακρίσεις που θα μπορούσαν να ενταχθούν στη γενικότερη κατηγορία του σεξισμού, είναι να μπορούμε να εντοπίσουμε αρνητικές στερεοτυπικές αντιλήψεις ή στιγματιστικές αντιλήψεις πίσω από τη διαφοροποιημένη μεταχείριση.[15] Στην πραγματικότητα, η πορεία του πρώτου με τον δεύτερο σεξισμό φαίνεται να είναι αντίστροφες: ο φεμινισμός επιδίωξε να πάρει το «αδύναμο» φύλο και να το ενδυναμώσει σταδιακά, αρχικώς μέσα από την επιδίωξη ίσων νομικών δικαιωμάτων με τον άνδρα, εν συνεχεία με τη διεκδίκηση ειδικών δικαιωμάτων, προσαρμοσμένων στη φύση της γυναίκας και, τελικά, μέσα από την υποστήριξη της κατάργησης των ταξινομήσεων «ανδρικό-γυναικείο». Οι υποστηρικτές της ύπαρξης ενός δεύτερου σεξισμού βασίζονται στη ρητορική και φαντασιακή αποδυνάμωση του «ισχυρού» φύλου, ώστε να επιδιώξουν την επανενδυνάμωσή του μέσω της απάλειψης περιοριστικών για τον άνδρα ρυθμίσεων ή καταστάσεων που εν πολλοίς οφείλονται στην ύπαρξη έμφυλων ταξινομήσεων. 7. [Συμπερασματικές παρατηρήσεις] Ο φεμινισμός, ως προϊόν και διακύβευμα της αστικής τάξης, επιδίωξε την κατάργηση της διχοτόμησης μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής ή οικιακής σφαίρας και της συνακόλουθης αντίληψης ότι η πρώτη είναι ο φυσικός χώρος του άνδρα, ενώ η δεύτερη το βασίλειο της γυναίκας. Ο άνδρας ψηφοφόρος και πολιτευόμενος, εργαζόμενος και στρατιώτης, επιστήμονας και δημόσιος ρήτορας έναντι της γυναίκας μητέρας και νοικοκυράς, κυρίας του σαλονιού και διακριτικής φιλάνθρωπου. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι η διχοτόμηση αυτή έχει θετικά και αρνητικά και για τα δύο φύλα: ο άνδρας εκμεταλλεύεται τις δυνατότητες που του δίνει ο δημόσιος χώρος, αλλά υφίσταται π.χ. την ταλαιπωρία και τους κινδύνους της στρατιωτικής θητείας και του πολέμου, ενώ η γυναίκα βιώνει μεν τους περιορισμούς της ιδιωτικής σφαίρας, αλλά ταυτόχρονα απολαμβάνει τις χαρές της οικογενειακής ζωής και την προστασία από κακουχίες πίσω από έναν άνδρα-προστάτη. Η στάση του φεμινισμού απέναντι σε αυτή τη διχοτόμηση δεν είναι ομόφωνη. Μια τάση του έχει κατακρίνει την απόδοση ιδιαίτερης αξίας στη δημόσια σφαίρα (που συνήθως συνδέεται με τον πολιτειακό ρεπουμπλικανισμό), με το σκεπτικό ότι συνιστά έμμεση πριμοδότηση μιας κατεξοχήν ανδρικής ασχολίας έναντι των ασχολιών που πολιτισμικά και ιστορικά έχουν ταυτιστεί με τις γυναίκες, και έχει αντιθέτως επιδιώξει τη δημόσια αναγνώριση της οικιακής εργασίας. Το μεγαλύτερο πάντως τμήμα της φεμινιστικής σκέψης προσανατολίζεται στην άρνηση του διαχωρισμού μεταξύ «ανδρικής» και «γυναικείας» σφαίρας είτε αρνούμενο την ύπαρξη οποιασδήποτε εμπειρικής βάσης στην ιδέα ότι άνδρες και γυναίκες έχουν διαφορετικό τρόπο σκέψης είτε υποστηρίζοντας ότι και οι δύο τρόποι σκέψης (αμερόληπτη-ορθολογική σκέψη για τους άνδρες, μερικευτική-συναισθηματική προσέγγιση για τις γυναίκες) μπορούν εξίσου να συμβάλλουν στη διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων. Το σπάσιμο, λοιπόν, του δίπολου μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας, έστω κι αν σημαίνει επιπλέον κόστη για ορισμένους άνδρες (ή για ορισμένες γυναίκες κατά περίπτωση), δεν μπορεί παρά να οδηγεί σε συνολικά θετικά αποτελέσματα: η δεξαμενή ταλέντων για κάθε θέση ή ασχολία διπλασιάζεται με αποτέλεσμα (θεωρητικά) τη μεγιστοποίηση της ωφελιμότητας για το κοινωνικό σύνολο, ενώ ατομικά κάθε άνθρωπος μπορεί ευκολότερα να ακολουθήσει τις κλίσεις ή τις επιθυμίες του. Στο πλαίσιο αυτό, η ύπαρξη ανδρικών «προνομίων» και ανδρικών «βαρών» αποτελεί στην ουσία τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: αυτού της έμφυλης διευθέτησης των κοινωνικών ρόλων. Η προσπάθεια κατάργησης της διευθέτησης αυτής (και όχι ανατροπής της με αντιστροφή των συσχετισμών ή μεταβολής της με βελτίωση επιμέρους στοιχείων) είναι φυσικό ότι θα οδηγήσει στην κατάργηση ορισμένων από τα κατεξοχήν ανδρικά «βάρη» ‒ στο σημείο αυτό φεμινισμός και «κίνημα ανδρικών δικαιωμάτων» ταυτίζονται ως προς τους στόχους τους. Η υπερβολική έμφαση σε αυτή τη διάσταση της κατάργησης, όμως, συσκοτίζει πλήρως το γεγονός ότι ακόμη και στην παρούσα φάση εξέλιξης των φιλελεύθερων δημοκρατιών η έμφυλη αυτή διευθέτηση εξακολουθεί να λειτουργεί εις βάρος των γυναικών. Ο συμψηφισμός ανάμεσα σε λίστες ανδρικών και λίστες γυναικείων βαρών ή μειονεξιών είναι απλά παραπλανητικός: η υποεκπροσώπηση των γυναικών στην πολιτική ή τον επιχειρηματικό κόσμο και η υπερεκπροσώπησή τους στις πιο κακοπληρωμένες εργασίες ή στις λίστες του ταμείου ανεργίας δεν μπορεί να συμψηφιστεί με τη χαμηλή συμμετοχή των ανδρών σε επαγγέλματα, όπως τα παραϊατρικά ή της προσχολικής εκπαίδευσης· η στρατιωτική θητεία δεν μπορεί να συμψηφιστεί με τη συντριπτικά εις βάρος των γυναικών κατανομή της οικιακής εργασίας· η ψυχολογική ταπείνωση ενός άνδρα στο πλαίσιο μιας σχέσης δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει την ίδια βαρύτητα με τις σωματικές και ψυχολογικές πληγές που αφήνει ο βιασμός και/ή ξυλοδαρμός μιας γυναίκας από τον σύντροφό της. Και τα σχετικά παραδείγματα είναι αναρίθμητα. Είναι, οπωσδήποτε, ορθό να αναζητούμε τα κοινωνικά συμφραζόμενα, ώστε να διαπιστώνουμε πότε ένας εις βάρος των ανδρών συσχετισμός βαρών και ωφελημάτων συνιστά στην ουσία συντήρηση στερεοτύπων ή στιγματιστικών συμπεριφορών. Η κοινωνία δεν είναι μια στατική κατασκευή, όπου μπορούμε να υποδείξουμε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες πάντοτε είναι τα θύματα των διακρίσεων και χρήζουν προστασίας. Η κοινωνία είναι ένα δυναμικό πεδίο όπου συναντιούνται τα ρεύματα της εξουσίας και της καταπίεσης διαμορφώνοντας μια διαρκώς μεταβαλλόμενη γεωγραφία. Κάθε ομάδα, κάθε άνθρωπος κρύβει μέσα του έναν καταπιεστή και έναν καταπιεζόμενο. Δεν αρκεί να φτιάξουμε λίστες προστατευόμενων ομάδων· πρέπει να είμαστε σε θέση διαρκώς να χρησιμοποιούμε τα εργαλεία της απαγόρευσης διακρίσεων για να εντοπίζουμε, σε κάθε διαφορετικό πλαίσιο αναφοράς, ποιος υφίσταται δυσμενή διάκριση. Με άλλα λόγια ποιο συγκεκριμένο πρόσωπο χρήζει προστασίας, διότι αντιμετωπίζεται όχι βάσει των ατομικών του χαρακτηριστικών και ικανοτήτων, αλλά βάσει στερεότυπων αντιλήψεων λόγω της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκει. Δεν πρέπει, όμως, να επιτρέπουμε στις μικρές αλήθειες της ύπαρξης δυσμενών για τους άνδρες διακρίσεων να συντηρούν τον βολικό μύθο μιας αντεστραμμένης ως προς την κατανομή ισχύος μεταξύ των φύλων πραγματικότητας. [1] Βλ. Wayne Allyn Root, “Why 2016 is the year of the angry white male”, Fox News, 24.8.2016, διαθέσιμο στο https://goo.gl/ETklbP. [2] Βλ. π.χ. την αγωνία για την εκ νέου ανάδυση της ιδεολογίας της λευκής και ανδρικής υπεροχής που εκφράζει η Τόνι Μόρισον, “Making America White Again”, The New Yorker, 21.11.2016, διαθέσιμο σε goo.gl/USJxK7. Ενδεικτικά βλ. και δύο σύντομες και πρώιμες εκλογικές αναλύσεις: A. Tyson - S. Maniam, “Behind Trump’s victory: Divisions by race, gender, education”, https://goo.gl/AOTgxj και J. De Vore, “With President Donald Trump, Angry White Guys Won Again”, https://goo.gl/PAbLaA. [3] Μια πρόχειρη στατιστική ανάλυση δείχνει ότι το 75% περίπου των επιτυχόντων κάθε χρόνο στη σχολή δικαστών είναι γυναίκες. Η αναλογία αυτή μεταφέρεται και στα Πρωτοδικεία, ενώ στα μεγαλύτερα δικαστήρια, που αντανακλούν τις τάσεις παλαιότερων εποχών, το ποσοστό των ανδρών είναι μεγαλύτερο. Στο Συμβούλιο της Επικρατείας που απαρτίζεται από δικαστές όλων των ηλικιών το ποσοστό των ανδρών φθάνει περίπου το 40%. Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι και οι δέκα δόκιμοι εισηγητές (νέοι δικαστές δηλαδή) στο ΣτΕ του έτους 2015 ήταν γυναίκες. [4] Εξαίρεση αποτελεί η CEDAW (U.N. Convention for the Elimination of Discrimination Against Women, που κυρώθηκε από την Ελλάδα με το άρθρο πρώτο του ν. 1342/1983) και οι διατάξεις των ενωσιακών οδηγιών για την αναπηρία που αναφέρονται ρητώς σε αυτή και όχι ουδέτερα, π.χ. σε «κατάσταση υγείας». Αντιθέτως, τα περισσότερα εθνικά Συντάγματα, οι διεθνείς συνθήκες (συμπεριλαμβανομένων της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα) και η πλειοψηφία των ενωσιακών διατάξεων (τόσο οι οδηγίες όσο και ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ) είναι κείμενα διατυπωμένα σε ουδέτερη γλώσσα. [5] Πρόκειται στην πράξη για δύο νομοθετικές ρυθμίσεις: την, κατά το 1/3, υποχρεωτική συμμετοχή γυναικών στα υπηρεσιακά συμβούλια του Δημοσίου και την, κατά το 1/3 και πάλι, υποχρεωτική συμμετοχή γυναικών στα ψηφοδέλτια των δημοτικών και περιφερειακών εκλογών. [6] Οι συγκεκριμένοι ισχυρισμοί έχουν πράγματι διατυπωθεί και μάλλον βρίσκουν διαδικτυακή απήχηση – βλ. για παράδειγμα “Twenty Four Indicators of Systemic Discrimination Against Men”, https://goo.gl/4hGbmC. Μια διαδικτυακή περιήγηση μπορεί να πείσει για την ευρεία διάδοση παρεμφερών στατιστικών «αποδείξεων» της αδύναμης θέσης του ανδρικού φύλου στην κοινωνία σήμερα. [7] Χωρίς φυσικά να αποκλείεται να μπορεί σε κάποιο βαθμό να αποδοθεί το αυξημένο ενδιαφέρον των γυναικών για τη συγκεκριμένη επαγγελματική σταδιοδρομία στα αυξημένα (σε σχέση με τους άνδρες) εμπόδια που συναντούν κατά την άσκηση ελεύθερου επαγγέλματος και συγκεκριμένα του δικηγορικού λειτουργήματος. Με άλλα λόγια, οι στερεοτυπικές αντιλήψεις περί των ρόλων των φύλων (όπως π.χ. η ανάγκη να συμβιβάζεται η επαγγελματική σταδιοδρομία με την οικογενειακή ζωή) είναι πιθανό να οδηγούν σε κάποιο βαθμό τις γυναίκες νομικούς να επιλέξουν την «ασφάλεια» της δικαστικής θέσης έναντι της αβεβαιότητας του ελεύθερου επαγγέλματος. [8] Π.χ. οι αυξημένες πιθανότητες των ανήλικων αγοριών έναντι των κοριτσιών να τους χορηγηθούν ψυχότροπα φάρμακα λόγω της συχνότερης διάγνωσής τους με σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής/υπερκινητικής διαταραχής ή οι μειωμένες απαιτήσεις απόδειξης για περιπτώσεις σεξουαλικών αδικημάτων σε βάρος γυναικών, ιδίως στο πλαίσιο πειθαρχικών διώξεων σε κολέγια, αναφέρονται τακτικά ως μορφές διάκρισης σε βάρος των ανδρών στις ΗΠΑ, αλλά μάλλον δεν μπορούν να μεταφερθούν αυτούσιες σε άλλα κοινωνικά πλαίσια αναφοράς. [9] ΔΕΚ απόφαση της 26.3.2009, C-559/07, Επιτροπή κατά Ελλάδας. Η ελληνική κυβέρνηση, ατυχώς, στήριξε την επιχειρηματολογία της ως προς το ότι οι γυναίκες πρέπει να συνταξιοδοτούνται νωρίτερα, μεταξύ άλλων, στο γεγονός ότι είναι επιφορτισμένες «με την ανατροφή των τέκνων, την οικιακή εργασία και/ή την φροντίδα των ηλικιωμένων». [10] Βλ. ενδεικτικά, μία από τις λίγες σχετικές στατιστικές αναλύσεις που έχουν γίνει στην Ελλάδα στο site της ΜΚΟ ΓΟΝ.ΙΣ., www.gonis.org.gr. [11] Και πάλι στην Ελλάδα σχετικές έρευνες λείπουν, καθώς το φαινόμενο αντιμετωπίζεται αποκλειστικά από τη σκοπιά της ανδρικής βίας. Βλ. π.χ. Β. Αρτινοπούλου κ.ά., “Ενδο-οικογενειακή βία κατά των γυναικών: πρώτη πανελλαδική επιδημιολογική έρευνα”, 2003, Αθήνα, Κ.Ε.Θ.Ι., όπου το κεφάλαιο «Χαρακτηριστικά του δράστη και του θύματος ενδο-οικογενειακής βίας» (σελ. 36 επ.) αναφέρεται στα «συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της κακοποιημένης γυναίκας» και στα «χαρακτηριστικά των ανδρών που χρησιμοποιούν βία». Τα διαθέσιμα στοιχεία από άλλες έννομες τάξεις, όμως, είναι πιο αποκαλυπτικά: βλ. π.χ. για τις ΗΠΑ P. Tjaden - N. Thoennes, “Full Report of the Prevalence, Incidence, and Consequences of Violence Against Women”, U.S. Institute for Justice-Centers for Disease Control and Prevention, 2000 (7,4% των ανδρών και 22,1% των γυναικών που ερωτήθηκαν ανέφεραν περιστατικό σωματικής ενδοοικογενειακής βίας) και National Center for Injury Prevention and Control-Centers for Disease Control and Prevention, “Intimate Partner Violence in the United States”, 2010 (9,1% των γυναικών και 2,2% των ανδρών ανέφεραν ενδοοικογενειακό βιασμό, 24,3% των γυναικών και 13,8% των ανδρών ανέφεραν άλλη μορφή σωματικής ενδοοικογενειακής βίας, αλλά 48,8% των ανδρών έναντι 48,4% των γυναικών ανέφεραν ψυχολογική ενδοοικογενειακή βία, ενώ τα ποσοστά των ανδρών που αποκάλυψαν τέτοια περιστατικά είτε σε κοντινό τους πρόσωπο είτε σε γιατρό είναι σημαντικά χαμηλότερα έναντι των αντιστοίχων ποσοστών των γυναικών – 60,9% και 5,6% έναντι 84,2% και 21,1% αντίστοιχα). [12] Βλ. σχετική έρευνα για τις ΗΠΑ S.B. Starr, “Estimating Gender Disparities in Federal Criminal Cases”, Michigan Law School, Law and Economics Research Paper Series, 2012. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ελευθέρως προσβάσιμα στο site του, στις 16 Νοεμβρίου 2015 οι γυναίκες αντιστοιχούσαν στο 5% μόλις του συνολικού πληθυσμού των φυλακών της χώρας. Δυστυχώς, δεν προσφέρονται αναλυτικά στατιστικά στοιχεία ως προς την αναλογία ανδρών και γυναικών σε κάθε κατηγορία ύψους ποινής, όπως και ως προς τον συνολικό χρόνο πραγματικής κράτησης. [13] ΔΕΚ απόφαση της 7ης Δεκεμβρίου 2000, ΔΕΚ C-79/99, Schnorbus. [14] David Benatar, The Second Sexism – Discrimination Against Men and Boys, Wiley-Blackwell, Chichester - West Sussex, 2012. [15] Σε ένα από τα ατυχέστερα παραδείγματα του βιβλίου, ο συγγραφέας συγκρίνει την κλειτοριδεκτομή, που εφαρμόζεται στα νεαρά κορίτσια από αρκετούς πολιτισμούς, με την περιτομή που επιβάλλεται στα νεογνά αγόρια. Επιχειρηματολογώντας σχετικά θεωρεί ότι ορθώς απαγορεύεται η πρώτη στις δυτικές κοινωνίες, αλλά διαβλέπει την ύπαρξη δυσμενούς για τους άνδρες μεταχείρισης στον βαθμό που δεν απαγορεύεται εξίσου η δεύτερη ή που δεν επιτρέπεται μια περιορισμένη και συμβολική «περιτομή» και για τα κορίτσια, εφόσον η τελευταία δεν θα αποτελεί ακρωτηριασμό των γεννητικών οργάνων. Το επιχείρημα εδώ παραβλέπει πλήρως τα πολιτισμικά συμφραζόμενα των δύο πρακτικών: η κλειτοριδεκτομή αποτελεί σύμβολο μιας πατριαρχίας που πραγμοποιεί τη γυναίκα αποκλείοντάς την από τη σεξουαλική απόλαυση, ενώ η περιτομή είναι μια θρησκευτική πρακτική χωρίς αρνητικές κοινωνικές συμπαραδηλώσεις για τους άνδρες που την έχουν υποστεί.

Διακρίσεις σε βάρος των ανδρών;

Σύνδεση