Περί αισιοδοξίας και απελπισίας

ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Η ομιλία της Ζέιντι Σμιθ πραγματοποιήθηκε στο Βερολίνο στις 10 Νοεμβρίου 2016 με αφορμή την απονομή του λογοτεχνικού βραβείου Welt-Literaturpreis, της εφημερίδας Die Welt, στη συγγραφέα. Θα ήθελα καταρχάς να επισημάνω ότι η θέση στην οποία βρίσκομαι είναι αρκετά παράδοξη. Όταν κάποιος αποδέχεται ένα λογοτεχνικό βραβείο αντιλαμβάνεται συνήθως την παραδοξότητα του όλου εγχειρήματος, όμως σε εποχές σαν τη δική μας δεν νιώθει αμήχανα μόνο εκείνος που το παραλαμβάνει αλλά και εκείνος που το απονέμει. Όμως εδώ είμαστε, για άλλη μια φορά. Ο πρόεδρος Τραμπ ανατέλλει στη δύση, μια ενωμένη Ευρώπη χάνεται στον ορίζοντα στην άλλη πλευρά του ωκεανού ‒ όμως εδώ είμαστε και πάλι, για άλλη μια φορά απονέμουμε και αποδεχόμαστε ένα λογοτεχνικό βραβείο. Τόσα άλλα, πολύ σημαντικότερα πράγματα έχουν πλέον καταστεί παράδοξα μετά τα γεγονότα της 8ης Νοεμβρίου, που διστάζω να περιλάβω σε αυτά τα γραπτά μου, και αν κάνω τώρα αυτή την αναφορά είναι επειδή νομίζω πως η πιο συχνή ερώτηση που δέχομαι τελευταία για το έργο μου συνδέεται με την κατάσταση που επικρατεί. Η ερώτηση είναι: «Τα παλιότερα μυθιστορήματά σας απέπνεαν αισιοδοξία, όμως σήμερα στα βιβλία σας διακρίνεται μια διάθεση απελπισίας. Είναι πράγματι έτσι;». Συνήθως, μάλιστα, αυτή εκφράζεται με έναν πλάγιο και κάπως πονηρό τόνο στη φωνή, που κρύβει μέσα του ανυπομονησία για την απάντηση ‒ εάν έχετε ποτέ ακούσει ένα παιδί να ζητά άδεια για κάτι που έχει ήδη κάνει θα καταλάβετε τι εννοώ. Κάποιες φορές διατυπώνεται πολύ πιο ανοιχτά, όπως: «Στο παρελθόν υπερασπιστήκατε έντονα την “πολυπολιτισμικότητα”. Παραδέχεστε σήμερα ότι απέτυχε;». Όταν ακούω να μου απευθύνουν τέτοιες ερωτήσεις, αυτό που μου έρχεται στον νου είναι ότι κάποιος που μεγάλωσε, φερειπείν, σε ένα πολιτισμικά ομοιογενές περιβάλλον, σε μια γωνιά της αγροτικής Αγγλίας, ή της Γαλλίας, ή της Πολωνίας, στις δεκαετίες του ’70, του ’80 ή του ’90, νιώθει απλώς ότι ζει τη ζωή του μέσα σε αυτόν τον κόσμο, χωρίς η ιστορία να του δημιουργεί προβλήματα, ενώ αν έχει μεγαλώσει την ίδια περίοδο στο Λονδίνο, κοντά σε πακιστανούς μουσουλμάνους στο διπλανό σπίτι, ινδούς ινδουιστές στον κάτω όροφο και λετονούς εβραίους στην απέναντι πλευρά του δρόμου, οι άλλοι τον βλέπουν ως μέρος ενός συγκεκριμένου ιστορικού κοινωνικού πειράματος που τώρα έχει απαξιωθεί. Ως παιδί δεν συνειδητοποίησα, φυσικά, ότι θα μπορούσαν κάποιοι άλλοι να θεωρούν τη ζωή που έζησα ως προσωρινή ή ως μέρος ενός πειράματος: νόμιζα ότι ήταν απλώς ζωή. Κι όταν έγραψα ένα μυθιστόρημα για το Λονδίνο στο οποίο μεγάλωσα, πάλι δεν συνειδητοποίησα ότι, περιγράφοντας ένα περιβάλλον όπου άνθρωποι με διαφορετική καταγωγή ζούσαν αρκετά ειρηνικά ο ένας πλάι στον άλλον, «υπερασπιζόμουν» μια κατάσταση που στην πραγματικότητα βρισκόταν υπό δοκιμή και της οποίας οι συνθήκες θα μπορούσαν ξαφνικά να ακυρωθούν. Θέλω να πω με αυτά ότι ήμουν πολύ αθώα, στα είκοσι ένα μου χρόνια. Νόμιζα ότι οι ιστορικές δυνάμεις που είχαν οδηγήσει τη μαύρη πλευρά της οικογένειάς μου από τη δυτική ακτή της Αφρικής στην Καραϊβική, μέσω της δουλείας, και στη Βρετανία μέσω της αποικιοκρατίας και της μεταποικιοκρατίας, ήταν εξίσου απτές και πραγματικές με τις ιστορικές δυνάμεις που οδήγησαν, παραδείγματος χάριν, στην εκκαθάριση των Εβραίων από ένα μικρό ιταλικό χωριό, όπου λόγω της γεωγραφικής του απόστασης από το Μιλάνο ο πληθυσμός διατηρήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του λευκός και καθολικός, την ίδια εποχή που η μικρή γωνιά μου στην Αγγλία γινόταν φυλετικά πλουραλιστική και πολυθρησκευτική. Νόμιζα ότι τη ζωή μου καθόριζαν οι ίδιοι παράγοντες που καθόριζαν τις ζωές των ανθρώπων σε ένα αγροτικό χωριό της Ιταλίας· ότι και στις δύο περιπτώσεις ο ιστορικός χρόνος κινούνταν προς τη μόνη δυνατή κατεύθυνση: προς τα εμπρός. Δεν αντιλήφθηκα ότι στην προσπάθειά μου να υπερασπιστώ την πολυπολιτισμικότητα δεν έκανα τίποτα παραπάνω από το να την απεικονίζω ή να την περιγράφω ως οτιδήποτε άλλο εκτός από μια επερχόμενη τραγωδία. Συγχρόνως, δεν νομίζω ότι υπήρξα ποτέ τόσο αφελής ώστε να πιστεύω, ακόμη και στα είκοσι ένα μου χρόνια, ότι οι φυλετικά ομοιογενείς κοινωνίες ήταν απαραίτητα πιο ευτυχισμένες ή πιο ήρεμες από τη δική μας απλώς επειδή ήταν ομοιογενείς. Στο κάτω κάτω, ακόμα κι ένα παιδί που είχε τα μισά μου χρόνια ήξερε τι έκαναν ο ένας στον άλλο οι αρχαίοι Έλληνες, οι Ρωμαίοι, οι Βρετανοί τον δέκατο έβδομο αιώνα, οι Αμερικανοί τον δέκατο ένατο. Ο καλύτερός μου φίλος στα νεανικά μου χρόνια –και τώρα σύζυγός μου‒ κατάγεται από τη Βόρεια Ιρλανδία, μια περιοχή στην οποία άνθρωποι που φαίνονται απόλυτα όμοιοι μεταξύ τους, τρώνε τα ίδια φαγητά, προσεύχονται στον ίδιο Θεό, διαβάζουν το ίδιο ιερό βιβλίο, φορούν τα ίδια ρούχα και έχουν τις ίδιες γιορτές, πολεμούν μεταξύ τους εδώ και τετρακόσια χρόνια με αφορμή μια σχετικά μικρή δογματική διαφορά που αργότερα την άφησαν να μεταλλαχθεί σταδιακά σε μια διαμάχη που αφορά τα πάντα, τη γη, την κυβέρνηση, την εθνική ταυτότητα. Η φυλετική ομοιογένεια δεν εγγυάται την ειρήνη, όπως και η φυλετική ανομοιογένεια δεν είναι καταδικασμένη να αποτύχει. Τον τελευταίο καιρό βλέπω ότι τόσο η Δεξιά όσο και η Αριστερά έχουν εντάξει στην πολιτική θεματολογία τους κάποια νοσταλγική μορφή ταξιδιού στον χρόνο. Στις 10 Νοεμβρίου οι New York Times ανέφεραν ότι σχεδόν επτά στους δέκα Ρεπουμπλικανούς προτιμούν την Αμερική όπως ήταν κατά τη δεκαετία του ’50, μια νοσταλγία που φυσικά δεν αγγίζει καθόλου ένα άτομο σαν εμένα, καθώς στη συγκεκριμένη περίοδο δεν θα μπορούσα να ψηφίσω, να παντρευτώ τον άντρα μου, να αποκτήσω τα παιδιά μου, να εργαστώ στο πανεπιστήμιο όπου εργάζομαι ή να ζήσω στη γειτονιά μου. Το ταξίδι στον χρόνο μπορεί κανείς να το φανταστεί όπως θέλει: για ορισμένους είναι ταξίδι αναψυχής, για άλλους ιστορία τρόμου. Στο μεταξύ, κάποιοι στην Αριστερά έχουν τις δικές τους φαντασιώσεις ταξιδιών στον χρόνο, καθώς φαντάζονται ότι οι ίδιες άκαμπτες ιδεολογικές αρχές που ίσχυαν κάποτε στα θέματα των δικαιωμάτων των εργαζομένων, της κοινωνικής πρόνοιας και του εμπορίου μπορούν να εφαρμοστούν χωρίς καμία αλλαγή σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο ρευστού κεφαλαίου. Όμως ακόμη κι έτσι, η αντίληψη ότι το σχέδιο απέτυχε ‒η οποία ισχύει στον μικρό εξωπραγματικό κόσμο της φαντασίας μου‒ δεν είναι εντελώς αβάσιμη. Είναι αλήθεια ότι τα μυθιστορήματά μου ήταν κάποτε πιο ηλιόλουστα και ότι τώρα κατακλύζονται από σύννεφα. Εν μέρει αυτό το αποδίδω πολύ απλά στην εμπειρία της μέσης ηλικίας: έγραψα το Λευκό χαμόγελο σε μαύρο φόντο (White Teeth) ως παιδί, και μεγάλωσα μαζί με αυτό. Η τέχνη στη μέση ηλικία είναι σίγουρα πιο συννεφιασμένη από την τέχνη στη νεανική ηλικία, γιατί η ίδια η ζωή συννεφιάζει όσο περνά. Θα ήταν όμως ανειλικρινές να ισχυριστώ ότι αυτός είναι ο μόνος λόγος. Είμαι πολίτης μιας κοινωνίας και συγχρόνως ένα άτομο με τη δική του ξεχωριστή υπόσταση, κι ένα από τα πράγματα που μας διδάσκει μέσα στον χρόνο η συμμετοχή μας στην κοινωνία ως πολίτες είναι ότι στις ανθρώπινες υποθέσεις το ιδανικά τέλειο δεν υπάρχει. Αν αυτό είναι δυσδιάκριτο σε κάποιον είκοσι ενός ετών, είναι λίγο πιο ξεκάθαρο σε μια γυναίκα σαράντα ενός. Όπως κατάλαβε πολύ καλά ο αγαπημένος μου πρόεδρος [Ομπάμα] που σύντομα αποχωρεί από το αξίωμά του, σε αυτόν τον κόσμο υπάρχει μόνο σταδιακή πρόοδος. Μόνο όσοι εθελοτυφλούν μπορούν να αγνοήσουν το γεγονός ότι η ιστορία της ανθρώπινης ύπαρξης είναι συγχρόνως ιστορία του πόνου: της βαρβαρότητας, των δολοφονιών, της μαζικής εξολόθρευσης, της κάθε μορφής διαφθοράς και εξαγοράς, και του επαναλαμβανόμενου τρόμου. Κανένας τόπος δεν τα αποφεύγει· δεν υπάρχει λαός χωρίς τις δικές του κηλίδες αίματος· δεν υπάρχει φυλή εντελώς αθώα. Όμως υπάρχει ακόμα το αντιστάθμισμα της σταδιακής προόδου. Μπορεί αυτή να φαίνεται μικρή σε όσους βλέπουν παντού σενάρια αποκάλυψης, όμως για τη γυναίκα εκείνη που πριν λίγο καιρό δεν μπορούσε να ψηφίσει ή να πιει νερό από την ίδια βρύση με τους συμπολίτες της, που δεν μπορούσε να παντρευτεί το πρόσωπο που επέλεξε, ή να ζήσει σε μια ορισμένη περιοχή, οι μικρές αυτές αλλαγές φαίνονται τεράστιες. Στο μεταξύ, το όνειρο του ταξιδιού στον χρόνο ‒για τους νέους προέδρους, τους δημοσιογράφους που γράφουν για λογοτεχνία και τους συγγραφείς‒ δεν είναι τίποτα παραπάνω από αυτό: ένα όνειρο. Ένα όνειρο που έχει νόημα μόνο εάν τα δικαιώματα και τα προνόμια που σας αναγνωρίζονται σήμερα σας αναγνωρίζονταν επίσης και τότε. Αν κάποιοι λευκοί άντρες βλέπουν σήμερα την ιστορία με περισσότερο συναισθηματισμό από τους υπόλοιπους, αυτό δεν προκαλεί μεγάλη έκπληξη: τα δικαιώματα και τα προνόμιά τους εκτείνονται πολύ πίσω στον χρόνο. Για μια μαύρη γυναίκα ο ιστορικός χρόνος μέσα στον οποίο οι συνθήκες γι’ αυτήν ήταν βιώσιμες είναι πολύ πιο σύντομος. Τι θα ήμουν και τι θα είχα κάνει ‒ή για είμαι πιο ακριβής, τι θα μου είχαν κάνει‒ το 1360, το 1760, το 1860, το 1960; Δεν τα λέω αυτά για να διεκδικήσω τη θέση μου σε κάποιο βάθρο απόλυτης θυματοποίησης ή ιστορικής αθωότητας. Ξέρω πολύ καλά ότι οι πρόγονοί μου στη Δυτική Αφρική πουλούσαν και υποδούλωναν άτομα από συγγενικές και γειτονικές τους φυλές. Δεν πιστεύω σε καμία πολιτική ή προσωπική ταυτότητα καθαρής αθωότητας και απόλυτης ακεραιότητας. Όμως δεν πιστεύω και στα ταξίδια στον χρόνο. Πιστεύω στους ανθρώπινους περιορισμούς, όχι λόγω κάποιου αισθήματος μοιρολατρίας, αλλά επειδή η εμπειρία μου, από την πρόσφατη και τη μακρινή ιστορία, με έμαθε να είμαι επιφυλακτική. Δεν θα είμαστε ποτέ τέλειοι: αυτός είναι ο περιορισμός μας. Όμως μπορούμε να ζήσουμε, όπως ζήσαμε και στο παρελθόν, στιγμές για τις οποίες μπορούμε να νιώσουμε πραγματικά περήφανοι. Ήμουν περήφανη για τη γειτονιά μου, όταν ήμουν παιδί, το 1999. Δεν ήταν τέλεια, όμως ένιωθες ότι όλα είναι εφικτά. Αν οι ιστορίες που γράφω γέμισαν σύννεφα, αυτό δεν συνέβη διότι κάτι που ήταν τέλειο αποδείχθηκε κενό, αλλά γιατί ό,τι γινόταν εφικτό ‒και εξακολουθεί να βιώνεται ως εφικτό από εκατομμύρια ανθρώπους‒ τώρα ακυρώνεται, σαν ποτέ να μην υπήρξε και ποτέ να μην μπορούσε να υπάρξει. Καθώς τα γράφω αυτά καταλαβαίνω ότι έχω ξεμακρύνει αρκετά από το συναίσθημα ευτυχίας που θα έπρεπε δικαίως να νιώθω κατά την αποδοχή ενός λογοτεχνικού βραβείου. Αποδέχομαι με μεγάλη χαρά την εξαιρετική τιμή που μου γίνεται ‒ δεν θέλω να με παρεξηγήσετε. Ακόμα περισσότερο: εκπλήσσομαι. Όταν ξεκίνησα να γράφω δεν φαντάστηκα ποτέ ότι θα διάβαζε τα βιβλία αυτά κάποιος πέρα από τη γειτονιά μου ή την Αγγλία, ή τη «γηραιά ήπειρο», όπως άρεσε στον πατέρα μου να αποκαλεί την Ευρώπη. Θυμάμαι πόσο με είχε εντυπωσιάσει το γεγονός ότι ξεκινούσα την πρώτη ευρωπαϊκή περιοδεία για το βιβλίο μου, στη Γερμανία, μαζί με τον πατέρα μου που είχε βρεθεί εδώ τελευταία φορά το 1945 ως νεαρός στρατιώτης κατά την ανοικοδόμηση. Το ταξίδι ήταν γι’ αυτόν γεμάτο νοσταλγία: το 1945 είχε αγαπήσει μια Γερμανίδα, κι ένα από τα πράγματα για τα οποία μετάνιωνε, όπως παραδέχτηκε σ’ εκείνο το ταξίδι, ήταν ότι δεν την παντρεύτηκε, αλλά αντίθετα επέστρεψε στην Αγγλία και παντρεύτηκε μια άλλη γυναίκα και στη συνέχεια μια άλλη, τη μητέρα μου. Είμαι σίγουρη ότι το θέαμα που παρουσιάζαμε σ’ εκείνο το ταξίδι ήταν παράξενο: μια νεαρή μαύρη κοπέλα και ο ηλικιωμένος λευκός πατέρας της ‒ κρατούσαμε κι οι δυο σφιχτά στα χέρια τους ταξιδιωτικούς οδηγούς μας κι αναζητούσαμε στο Βερολίνο τα μέρη εκείνα που είχε επισκεφθεί ο πατέρας μου πριν από πενήντα σχεδόν χρόνια. Από αυτόν κληρονόμησα τόσο την αισιοδοξία όσο και την απελπισία μου, γιατί ήταν ανάμεσα στους απελευθερωτές του Μπέλσεν και άρα είχε δει ό,τι χειρότερο μπορεί να υπάρξει σε αυτόν τον κόσμο, όμως από εκεί πήγε μπροστά, με αρκετά ανοιχτή καρδιά και ανοιχτό μυαλό, βαδίζοντας με μεγάλα βήματα προς έναν αποτυχημένο γάμο και στη συνέχεια έναν άλλο, δύο γάμους με γυναίκες διαφορετικής τάξης, χρώματος, ιδιοσυγκρασίας, συνεχίζοντας όμως να βρίσκει στη ζωή λόγους για να είναι ευδιάθετος, ή ακόμη και για να νιώθει χαρά. Συνειδητοποιώ τώρα ότι ήταν ένας από τους λιγότερο ιδεολογικά ταγμένους ανθρώπους που γνώρισα ποτέ: καθετί που του συνέβαινε το αντιμετώπιζε ως ξεχωριστή περίπτωση, μη μπορώντας ή μη θέλοντας να βγάλει από εκεί ένα γενικό συμπέρασμα. Έχασε τα μέσα βιοπορισμού του, όχι όμως την πίστη στην πατρίδα του. Το εκπαιδευτικό σύστημα τον πρόδωσε, όμως συνέχισε να το σέβεται και να επενδύει σε αυτό όλες τις ελπίδες του για τα παιδιά του. Οι σχέσεις του με τις γυναίκες ήταν ως επί το πλείστον καταστροφικές, όμως δεν μισούσε τις γυναίκες. Κατά βάθος δεν σκεφτόταν ότι παντρεύτηκε μια μαύρη κοπέλα, αλλά ότι παντρεύτηκε την «Υβόννη», ούτε έβλεπε τα παιδιά σαν μιγάδες που απέκτησε σε μια μορφή κοινωνικού πειράματος, έβλεπε εμένα, τον αδελφό μου Μπεν και τον αδελφό μου Λιουκ. Πόσο σπάνιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι! Δεν είμαι τόσο αφελής, ακόμα και τώρα, ώστε να πιστέψω ότι σε κάθε στιγμή στην ιστορία διαθέτουμε τόσο πολλούς ώστε να μπορούν να σχηματίσουν μια αξιοπρεπή και ανεκτική κοινωνία. Όμως δεν θα αρνηθώ ποτέ ότι υπάρχουν ή ότι μπορούν να ζήσουν όπως εκείνος. Ανήκε στη λευκή εργατική τάξη, ένας άνθρωπος συχνά βυθισμένος στην απόγνωση, που όμως κατάφερνε να διατηρεί έναν πυρήνα αισιοδοξίας. Ίσως, αν είχε ζήσει σε μια διαφορετική εποχή, σε μια διαφορετική κοινωνία, με διαφορετικές πολιτισμικές επιρροές, θα είχε γίνει ένας από τους φανατισμένους ηλικιωμένους λευκούς άντρες, τους οποίους φοβάται τόσο πολύ η σημερινή αριστερά. Όπως έζησε όμως, από τη γέννησή του το 1925 έως τον θάνατό του το 2006, είδε τα παιδιά του να απολαμβάνουν τα οφέλη και την προστασία της πολιτισμένης μεταπολεμικής κοινωνίας, τη δωρεάν παιδεία και τη δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, γι’ αυτό έβρισκε ότι είχε πολλούς λόγους να αισθάνεται ευγνώμων. Αυτός είναι ο κόσμος που γνώρισα. Τα πράγματα έχουν αλλάξει, όμως η ιστορία δεν σβήνεται από τις αλλαγές, και τα παραδείγματα του παρελθόντος εξακολουθούν να ανοίγουν νέες δυνατότητες για όλους μας, ευκαιρίες να ξαναφτιάξουμε, για μια νέα γενιά, τις καταστάσεις από τις οποίες ωφεληθήκαμε. Ούτε οι αναγνώστες μου ούτε εγώ βρισκόμαστε πλέον στα σχετικώς ηλιόλουστα λιβάδια του Λευκό χαμόγελο σε μαύρο φόντο. Όμως αυτό που με διδάσκουν τα παραπάνω δεν είναι ότι οι ζωές στο μυθιστόρημά μου ήταν φανταστικές, αλλά ότι η πρόοδος δεν είναι ποτέ μόνιμη, θα δέχεται πάντα απειλές, ότι πρέπει να πολλαπλασιαστεί, να επαναδιατυπωθεί, να την φανταστούμε εκ νέου αν πρόκειται να τη διασώσουμε. Δεν διατείνομαι ότι αυτό είναι εύκολο. Δεν έχω τις απαντήσεις. Από τη φύση μου δεν είμαι πολιτικοποιημένο άτομο, όμως η πολιτική κατάσταση της εποχής μας είναι η πιο σκοτεινή που έχω γνωρίσει. Η δουλειά μου, από τη φύση της, αφορά τις προσωπικές ζωές των ανθρώπων. Οι άνθρωποι που με ρωτούν για την «αποτυχία της πολυπολιτισμικότητας» υπονοούν κατά βάθος όχι μόνο ότι απέτυχε μια πολιτική ιδεολογία, αλλά ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι άλλαξαν και είναι πλέον ουσιαστικά ανίκανοι να ζήσουν μαζί ειρηνικά παρά τις πολλές διαφορές τους. Στο επιχείρημα αυτό ο συγγραφέας υποτίθεται ότι είναι το αφελές παιδί, όμως εγώ υποστηρίζω ότι ακριβώς εκείνοι που πιστεύουν σε θεμελιώδεις και μη αναστρέψιμες αλλαγές στην ανθρώπινη φύση είναι ανιστόρητοι και αφελείς. Ένα πράγμα που γνωρίζουν οι μυθιστοριογράφοι είναι ότι κάθε μεμονωμένος πολίτης μιας κοινωνίας κλείνει μέσα του ένα πολύ μεγαλύτερο πλήθος ατόμων, ένα πλήρες φάσμα όλων των ανθρώπινων συμπεριφορών. Σαν σύνθετες μουσικές συνθέσεις, από τις οποίες κάποιες μελωδίες μπορούν να αναδειχθούν και άλλες να αγνοηθούν ή να ακουστούν πιο σιγά, ανάλογα, τουλάχιστον εν μέρει, με το ποιος διευθύνει την ορχήστρα. Αυτή τη στιγμή, σε ολόκληρο τον κόσμο ‒και τώρα τελευταία στην Αμερική‒ οι μαέστροι που στέκονται μπροστά από αυτή την ανθρώπινη ορχήστρα έχουν κατά νου μόνο τις πιο κακές και κοινότοπες μελωδίες. Εδώ στη Γερμανία θα θυμάστε αυτά τα πολεμικά τραγούδια· δεν είναι πολύ μακρινή η ανάμνηση. Δεν υπάρχει όμως κανένα μέρος στη γη όπου να μην έχουν παιχτεί τη μία ή την άλλη χρονική στιγμή. Σήμερα, ωστόσο, είναι ανάγκη να προσπαθήσουμε να παίξουμε μια πολύ πιο εκλεπτυσμένη μουσική, όσοι από εμάς τη θυμόμαστε, και να παρακινήσουμε τους υπόλοιπους, αν μπορούμε, να τραγουδήσουν μαζί μας. © ZADIE SMITH 2017 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη

Περί αισιοδοξίας και απελπισίας

Σύνδεση