H διάσωση στη Σμύρνη

Το κείμενο που ακολουθεί είναι η διάλεξη που έδωσε ο καθηγητής Λου Γιουρένεκ, συγγραφέας του περίφημου The Great Fire, στην έδρα Σύγχρονων Ελληνικών Σπουδών «Ελευθέριος Βενιζέλος» του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος, στις 10 Μαρτίου 2016, επεξεργασμένη από τον συγγραφέα για δημοσίευση στην ARB. Το βιβλίο Η Μεγάλη Φωτιά πρόκειται να κυκλοφορήσει μέσα στον Οκτώβριο από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Με τιμά ιδιαίτερα το γεγονός ότι δίνω διάλεξη στο όνομα του Ελευθέριου Βενιζέλου: ενός επιφανούς έλληνα πολιτικού της σύγχρονης εποχής, ο οποίος έδειξε προσωπικό ενδιαφέρον γι’ αυτή τη σχολή. Πρέπει να δηλώσω ότι με τιμά επίσης το ότι βρίσκομαι ανάμεσα σε τόσους πολλούς ανθρώπους, των οποίων οι οικογένειές κατάγονται από τη Σμύρνη και τη Μικρά Ασία. Το Αμερικανικό Κολέγιο έχει τις ρίζες του στο Αμερικανικό Κολεγιακό Ινστιτούτο της Σμύρνης – ή την Αμερικανική Σχολή Θηλέων, όπως αποκαλούνταν συχνά τότε. Η σχολή είχε κάτι παραπάνω από μια απλή παρουσία στη Σμύρνη την εποχή της καταστροφής της πόλης – είχε στενή σύνδεση με τα γεγονότα των τρομερών εκείνων ημερών και μου παρείχε σημαντική βοήθεια στην προσπάθειά μου να καταγράψω και να καταλάβω τι συνέβη στη Σμύρνη μεταξύ της 1ης και της 30ής Σεπτεμβρίου του 1922. Εάν δεν υπήρχε η μαρτυρία και οι περιγραφές των αυτοπτών μαρτύρων, καθηγητών στη σχολή, η καταγραφή θα ήταν ελλιπής, και το τελικό συμπέρασμα για το τι συνέβη στη Σμύρνη θα ήταν αμφιλεγόμενο ως προς τα βασικά του σημεία. Πριν παρουσιάσω την ιστορία που αφηγούμαι στο βιβλίο μου, θα ήθελα να πω ότι η Σμύρνη παρουσιάζει για τον ιστορικό μια πρόκληση – υπάρχουν δύο αντικρουόμενες εκδοχές όσων συνέβησαν εκεί, η ελληνική και η τουρκική, ή ίσως ακριβέστερα η χριστιανική και η τουρκική, καθώς πρόκειται για μια ιστορία που αφορά τους Έλληνες αλλά και τους Αρμένιους. Οι Έλληνες φυσικά την ονομάζουν η Καταστροφή· οι Τούρκοι την ονομάζουν η Νίκη στον Πόλεμο της Εθνικής Απελευθέρωσης. Υπήρχαν επίσης (και συνεχίζουν να υπάρχουν) αρκετές δευτερεύουσες αφηγήσεις – βρετανικές, γαλλικές, αμερικανικές και ιταλικές. Οι Αμερικανοί, μάλιστα, έχουν δύο τρόπους να αφηγούνται την ιστορία, ανάλογα με την παράδοση στην οποία στρέφονται – η εκδοχή Άλεν Ντάλες και η εκδοχή Έντουαρντ Χέιλ Μπίρσταντ, ή όπως μπορούν επίσης να ονομαστούν, η εκδοχή του αμερικανικού Υπουργείου Εξωτερικών και εκείνη των ιεραποστόλων. Προσπάθησα, για τη δική μου εξιστόρηση των γεγονότων, να αξιολογήσω κριτικά καθεμία από αυτές τις αντικρουόμενες αφηγήσεις. Πήρα δε μια απόφαση που θεωρώ σημαντική, να συνυφάνω τις αφηγήσεις όταν τα στοιχεία με οδηγούσαν προς αυτή την κατεύθυνση. Οι Αρμένιοι μιλούν για τη γενοκτονία τους κατά την περίοδο 1915-1916· οι έλληνες Πόντιοι επίσης για τη γενοκτονία τους, όπως και οι Ασσύριοι· οι Ίωνες Έλληνες μιλούν για την Καταστροφή. Όπως το βλέπω εγώ, η γενοκτονία ήταν μία και διήρκεσε 10 χρόνια. Η κορύφωσή της ήρθε με τα γεγονότα της Σμύρνης – ήταν μάλιστα η πρώτη γενοκτονία της σύγχρονης εποχής και αποτέλεσε πρότυπο για τις γενοκτονίες που επρόκειτο να ακολουθήσουν. Και παρ’ όλο που η ιστορία της Σμύρνης παρουσιάζεται ως επί το πλείστον ως αποτέλεσμα μιας σύγκρουσης μεγάλων ιστορικών δυνάμεων –από την άνοδο του εθνικισμού στην Εγγύς Ανατολή, έως την παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη νίκη των Συμμαχικών και Αμερικανικών Δυνάμεων στην Ευρώπη κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο– επέλεξα να προβάλω τις ιστορίες των ατόμων και όχι των εθνών. Οι προσωπικότητες των ανθρώπων που συμμετείχαν στα γεγονότα στη Σμύρνη ήταν εκπληκτικές, και αποτέλεσε για μένα μεγάλη πρόκληση το να επιλέξω και να αναδείξω μόνο μερικές από αυτές. Ένα σημαντικό στοιχείο που ελπίζω πως αποτελεί άξονα του βιβλίου είναι η ικανότητα ενός ατόμου να κάνει τη διαφορά στον ρου της ιστορίας. Άποψη της Σμύρνης πριν την καταστροφή, δεκαετία 1880. Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης. Η ιστορία ουσιαστικά ξεκινά αργά το πρωινό της 9ης Σεπτεμβρίου. Μια ίλη του τουρκικού ιππικού –λίγες εκατοντάδες άνδρες– εισέβαλαν στην πόλη ως εμπροσθοφυλακή του νικηφόρου στρατού μιας δύναμης κατοχής. Ήταν άντρες σκληροτράχηλοι, ηλιοκαμένοι και σκονισμένοι, οι οποίοι ίππευαν μικρόσωμα άλογα. Στις σέλες τους κουβαλούσαν τουφέκια, κάποιοι είχαν βγάλει από τις θήκες τα σπαθιά τους, και σε μερικές περιπτώσεις είχαν μαζί τους λάφυρα που είχαν αρπάξει στην πορεία τους. Η Σμύρνη, φυσικά, ήταν λιμάνι, και ο πεζόδρομος στην προκυμαία ονομαζόταν «Κε». Κατά μήκος του απλωνόταν μια σειρά από ξενοδοχεία, κλαμπ, εστιατόρια, θέατρα και πανέμορφες μαρμάρινες επαύλεις που, όπως προχωρούσε κανείς από τον βορρά προς τον νότο, έδιναν τη θέση τους στις τράπεζες, τις αποθήκες και τα χρηματιστήρια εμπορευμάτων της εμπορικής περιοχής. Το ιππικό πέρασε ήσυχα από την Προκυμαία και, παρ’ όλο που αναφέρθηκαν κάποιοι πυροβολισμοί, οι έφιπποι συμπεριφέρθηκαν σε γενικές γραμμές καλά, σαν πειθαρχημένοι στρατιώτες. Σύντομα όμως, καθώς έμπαιναν στη Σμύρνη ακόμη περισσότεροι έφιπποι αλλά και στρατιώτες του πεζικού που ανήκαν στον μεγάλο, πεινασμένο και κακοπληρωμένο τουρκικό εθνικιστικό στρατό, η τάξη άρχισε να καταλύεται και οι στρατιώτες άρχισαν να λεηλατούν σπίτια και επιχειρήσεις. Η βία κλιμακώθηκε και σύντομα οι αξιωματικοί και οι τούρκοι πολίτες άρχισαν κι αυτοί να παίρνουν μέρος στις ταραχές. Έδιωχναν με τη βία Αρμένιους και Έλληνες από τα σπίτια τους, ενώ τους πυροβολούσαν, τους μαχαίρωναν και τους αποκεφάλιζαν. Γυναίκες βιάστηκαν μπροστά στα μάτια των οικογενειών τους. Οι μαρτυρίες ως προς αυτά είναι σαφείς και αδιαμφισβήτητες. Ο στρατός στράφηκε πρώτα προς την αρμένικη συνοικία της πόλης. Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσαν άνθρωποι ανάλογα με την εθνικότητα ή τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους, και ήταν ακριβώς στην αρμένικη συνοικία το μέρος όπου βρισκόταν το Αμερικανικό Κολεγιακό Ινστιτούτο, στην οδό Τσιναρλή, απέναντι από τον σιδηροδρομικό σταθμό Μπασμάνε, αφετηρία της σιδηροδρομικής γραμμής του Αϊδινίου. Η σχολή καταλάμβανε ένα μεγάλο κτίριο, στο μεγαλύτερο μέρος ενός οικοδομικού τετραγώνου, και ήταν χτισμένη περιμετρικά γύρω από ένα κλειστό προαύλιο. Όταν ο τουρκικός στρατός εισέβαλε στην πόλη στις 9 Σεπτεμβρίου, το προαύλιο είχε αρχίσει να γεμίζει με Αρμένιους κατοίκους της περιοχής, που αναζητούσαν ένα ασφαλές καταφύγιο. Οι περισσότερες από τις πλούσιες οικογένειες Αρμενίων είχαν ήδη εγκαταλείψει την πόλη, όμως δεκάδες εκατοντάδες κάτοικοι της συνοικίας παρέμεναν ακόμα εκεί. Πολλές εκατοντάδες άτομα είχαν μεταφερθεί μέσα στο κτίριο της σχολής, ενώ περίπου 1200 περίμεναν έξω στο προαύλιο και κοιμούνταν εκεί. Ανάμεσα σε όσους βρίσκονταν μέσα στη σχολή ήταν και οκτώ νεογέννητα. Πολλές γυναίκες ήταν επίσης ετοιμόγεννες (μάλιστα ένα βρέφος γεννήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου, ημέρα της μεγάλης φωτιάς). Διευθύντρια της σχολής ήταν μια γυναίκα που καταγόταν από μια μικρή πόλη των μεσοδυτικών πολιτειών των ΗΠΑ, η Μίνι Μιλς (Minnie Mills). Η Μιλς ήταν καθηγήτρια της ιεραποστολής, η οποία είχε πάει στη Σμύρνη το 1896 και βρισκόταν ήδη 25 χρόνια εκεί, όταν άρχισαν οι ταραχές. Ήταν μια γυναίκα δυνατή και αποφασιστική, όπως θα αποδείκνυαν σύντομα τα γεγονότα. Σε πολύ λίγο χρόνο, η λεηλασία της αρμενικής συνοικίας επεκτάθηκε σε ολόκληρη την πόλη, και την επόμενη ημέρα, στις 10 Σεπτεμβρίου, καμιά περιοχή της Σμύρνης δεν ήταν πλέον ασφαλής για τους Χριστιανούς, τους Έλληνες ή τους Αρμένιους. Οι άνθρωποι κλειδώνονταν στα σπίτια τους, στριμώχνονταν μέσα στις εκκλησίες τους, συγκεντρώνονταν γύρω από τα αμερικανικά και βρετανικά προξενεία και κρύβονταν ακόμα και σε τάφους και μαυσωλεία. Σ’ αυτό το σημείο ας μου επιτραπεί μια μικρή παρέμβαση για να πω λίγα λόγια για τη Σμύρνη. Η Σμύρνη ήταν μια εκπληκτική πόλη· μια πόλη χριστιανική στο μεγαλύτερό της μέρος, μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία – οι Έλληνες στην Σμύρνη ήταν πολύ περισσότεροι απ’ ό,τι στην Αθήνα. Ήταν επίσης πολύ πλούσια· έβγαζε χρήματα από τον καπνό, τα χαλιά, τα αποξηραμένα φρούτα και το όπιο. (Η οικογένεια Ωνάση μεταξύ άλλων προϊόντων εξήγαγε και όπιο, το οποίο την εποχή εκείνη ήταν νόμιμο.) Δεν θα είχε υπάρξει αμερικανική καπνοβιομηχανία χωρίς το είδος εκείνο του τουρκικού καπνού που διακινούνταν μέσω της Σμύρνης· το 95% των χαλιών από την Ασία ταξίδευαν με πλοία από τη Σμύρνη· και φυσικά το όνομά της ήταν ταυτισμένο με τα αποξηραμένα σύκα. Η πόλη είχε εμπορικό δαιμόνιο και μια ενέργεια που έδειχνε να λείπει από την Αθήνα. Η κυρίαρχη δραστηριότητα στη Σμύρνη ήταν οι επιχειρήσεις. Αν μάλιστα συνέκρινε κανείς την Αθήνα με τη Σμύρνη, αυτή δεν ήταν παρά ένα σκονισμένο χωριό, η Βηρυτός μια επαρχιακή πόλη, η Θεσσαλονίκη μια φτωχογειτονιά, ενώ ακόμα και η Αλεξάνδρεια, η μεγάλη κοσμοπολίτικη πόλη της Αιγύπτου, έριχνε στο Λεβάντε ένα φως πολύ πιο αχνό. Εφιαλτικές σκηνές στην αποβάθρα της Σμύρνης, 1922. Η Σμύρνη έβγαζε χρήματα και ξόδευε χρήματα – οι έμποροί της είχαν τεράστιες επαύλεις με προσωπικό που μπορούσε να γεμίσει ολόκληρα χωριά· διέθετε ναυτικούς ομίλους και το πρώτο γήπεδο γκολφ στην Εγγύς Ανατολή. Τα χρήματα που έβγαζε ο κόσμος στη Σμύρνη δαπανώνταν επίσης σε πολιτιστικές δραστηριότητες – όπερα, θέατρο και εκδόσεις. Η πόλη είχε δεκαεπτά σινεμά. Υπήρχαν δεκάδες εφημερίδες στα Ελληνικά, Γαλλικά, Τουρκικά, Αρμένικα και Εβραϊκά, και 465 καφενεία όπου οι άντρες μπορούσαν να καθίσουν και να τις διαβάσουν. Το πιο εκπληκτικό χαρακτηριστικό της Σμύρνης ήταν η διάθεση ομόνοιας και η σχετική ανοχή που επιδείκνυε η μία θρησκευτική ομάδα στην άλλη. Οι άνθρωποι μιλούσαν ο ένας τη γλώσσα του άλλου και διατηρούσαν μεταξύ τους εμπορικές σχέσεις, επωφελείς για όλους. Δεν αποτελούσε βέβαια θρησκευτική ουτοπία. Υπήρχαν ζήλιες, αντιπαλότητες και ενίοτε διαμάχες, όμως διέφερε από τις άλλες πόλεις της Αυτοκρατορίας. Ως προς τον πολιτισμό της, ήταν ένα είδος φιλελεύθερης πόλης-κράτους. Ακόμα και κατά τη διάρκεια των χειρότερων μαζικών δολοφονιών Αρμενίων την περίοδο 1915-1916, οι Αρμένιοι ήταν ως επί το πλείστον ασφαλείς στη Σμύρνη. Έτσι, αποτελεί τεράστια ειρωνεία το γεγονός ότι η Σμύρνη επρόκειτο να είναι το μέρος όπου έλαβε χώρα η τελευταία μεγάλη, βίαιη, κατακλυσμικά σαρωτική γενοκτονία της Μικράς Ασίας. Ας επιστρέψω όμως και πάλι στην αφήγησή μου: Το πρωινό της 13ης Σεπτεμβρίου, άρχισαν να ξεσπούν φωτιές στο πίσω μέρος της αρμένικης συνοικίας, πολύ κοντά στο Αμερικανικό Κολεγιακό Ινστιτούτο. Η Μίνι Μιλς είδε να τις ανάβουν καθώς κοιτούσε έξω από ένα παράθυρο του κολεγίου. Είδε στρατιώτες με μεταλλικά δοχεία γεμάτα με εύφλεκτο υλικό. Κάποιοι από τους αμερικανούς ναύτες που βρίσκονταν την εποχή εκείνη στη Σμύρνη, και που πηγαινοέρχονταν ανάμεσα στην πόλη και τον παρακείμενο «Παράδεισο», ανέφεραν στον επικεφαλής Αμερικανό αξιωματούχο στην πόλη ότι τις φωτιές έβαλαν το πρωί τούρκοι στρατιώτες που ήθελαν να βγάλουν από τη σχολή τον κόσμο που είχε αναζητήσει εκεί καταφύγιο. Και δεν λείπουν κι εδώ οι μαρτυρίες. Οι ακόλουθοι δύο παράγοντες επιδείνωσαν την κατάσταση, καθώς οι φωτιές άρχισαν να επεκτείνονται στη γειτονιά: Η παρουσία των προσφύγων: εκατοντάδες χιλιάδες άτομα με ελληνική και αρμένικη καταγωγή, από το εσωτερικό της χώρας ως τα ανατολικά της Σμύρνης, είχαν καταφύγει στην πόλη πριν την επέλαση του τουρκικού στρατού. Κατά μήκος των δρόμων, η σκηνή έμοιαζε με μια τεράστια αγροτική πομπή ανθρώπων και ζώων που μετακινούνταν δυτικά με κατεύθυνση τη Σμύρνη. Άλλοι σκαρφάλωναν σε διερχόμενα τρένα, κρέμονταν από τα πλάγια τους και ισορροπούσαν στις σκεπές. Είχαν υπολογίσει ότι θα ήταν ασφαλείς στη Σμύρνη – ένας θανάσιμα λανθασμένος υπολογισμός, όπως θα ανακάλυπταν σύντομα. Τα προαύλια των εκκλησιών, οι σιδηροδρομικοί σταθμοί, τα νεκροταφεία, οι πίσω δρόμοι και η Προκυμαία γέμιζαν από τους ανθρώπους αυτούς. Έστρωναν κάτω τις κουβέρτες τους, όπου μπορούσαν να βρουν λίγη σκιά. Οι περισσότεροι ήταν γυναίκες και παιδιά. Παντού έβλεπε κανείς γυναίκες να κουβαλούν στην πόλη ηλικιωμένους και πράγματα από το νοικοκυριό τους. Αντίθετα με τους κατοίκους της πόλης, που είχαν κλειδωθεί στα σπίτια τους και έλπιζαν να παραμείνουν ασφαλείς, οι πρόσφυγες βρίσκονταν στο έλεος των δυνάμεων του τουρκικού στρατού. Ο Άνεμος. Ο δεύτερος παράγοντας που επιδείνωσε την κατάσταση ήταν ο άνεμος. Συνήθως, φυσάει από τον βορρά. Την ημέρα αυτή, ερχόταν από τον νότο. Ήταν ένας καυτός, ξηρός αέρας που φυσούσε τις φλόγες της φωτιάς μέσα από την αρμένικη συνοικία και προς τα παράλια της πόλης. Ως το τέλος του απογεύματος, η Σμύρνη είχε τυλιχτεί στις φλόγες και οι άνθρωποι οδηγούνταν από τα σπίτια τους, τους δρόμους και τις εκκλησίες προς την Προκυμαία. Δεν μπορούσαν να πάνε μακρύτερα. Ήταν σαν ζώα που προσπαθούσαν να ξεφύγουν από μια φωτιά που κατάκαιγε το δάσος. Πάμε τώρα πίσω στο Αμερικανικό Κολεγιακό Ινστιτούτο – τη σχολή σας: Μια εβδομάδα νωρίτερα, δώδεκα αμερικανοί ναύτες είχαν τοποθετηθεί στη σχολή ως φρουροί, καθώς επρόκειτο για αμερικανικό ίδρυμα με έδρα τη Βοστόνη. Στις 4 το απόγευμα της 13ης Σεπτεμβρίου, ένας νεαρός αξιωματικός του ναυτικού έφτασε με τέσσερις ακόμα ναύτες και διαταγές να απομακρύνει από τις εγκαταστάσεις την Μίνι Μιλς και τους καθηγητές της σχολής. Η φωτιά είχε ως τότε απλωθεί ολόγυρα από το σχολείο, και κάποια άτομα από το προσωπικό είχαν ανέβει στη στέγη, απ’ όπου έσβηναν τις νέες φωτιές που ξεπηδούσαν από τις φλόγες που πετάγονταν. Η Μιλς όμως αρνιόταν να φύγει χωρίς τους μαθητές της σχολής – τα κορίτσια που φοιτούσαν εκεί. Ο αξιωματικός είχε έρθει με ένα καμιόνι, και έλεγε ότι αν δεν τον ακολουθούσε με τη θέλησή της θα αναγκαζόταν να την κουβαλήσει με το ζόρι. Εκείνη συνέχισε να αρνείται, και εντέλει –καθώς η φωτιά πλησίαζε και η θερμοκρασία ανέβαινε όλο και πιο πολύ– ο αξιωματικός συμφώνησε να της παραχωρήσει κάποιους ναύτες ως συνοδούς για τα παιδιά με την προϋπόθεση ότι κι εκείνη θα συμφωνούσε να ανέβει στο καμιόνι. Ο αξιωματικός και η δεσποινίς Μιλς αναχώρησαν, ενώ επτά ναύτες ανέλαβαν να οδηγήσουν τα παιδιά και κάποια άτομα από το προσωπικό της σχολής προς την Προκυμαία. Πολύ σύντομα άρχισαν να δέχονται πυροβολισμούς και χάθηκαν ανάμεσα στον όχλο, μέσα στους δρόμους που καίγονταν. Καθώς έφευγαν, ο τουρκικός στρατός άνοιξε πυρ εναντίον των ανθρώπων που βρίσκονταν στο προαύλιο. Ο καπνός δυσκόλευε τους ναύτες και τα παιδιά να προσανατολιστούν μέσα στους δρόμους. Κατά καλή τους τύχη, ο ήλιος διακρινόταν ακόμα ανάμεσα στους καπνούς, κι έτσι ναύτες και παιδιά κατευθύνθηκαν δυτικά, προς τον ήλιο που έδυε και την Προκυμαία. Θα πρέπει να αναφέρω εδώ ότι άλλη μία καθηγήτρια της σχολής, η Μπέρθα Μόρλεϊ (Bertha Morley), είχε επίσης αναχωρήσει με κατεύθυνση ένα κοντινό ορφανοτροφείο, όπου γνώριζε πως υπήρχαν παιδιά που έπρεπε να σωθούν. Αυτή, μαζί με άλλους, οδήγησε τα παιδιά μέσα από τους φλεγόμενους δρόμους προς την Προκυμαία. Πολλά παιδιά χάθηκαν στη διαδρομή, και δεν ήταν πια παρά την επόμενη ημέρα, με τη φωτιά να μαίνεται ακόμη, όταν τα ανακάλυψε στριμωγμένα μεταξύ τους στην Προκυμαία και τα περιμάζεψε απρόθυμα ο καπετάνιος ενός αμερικανικού φορτηγού πλοίου, ο οποίος ζήτησε μάλιστα αμοιβή. Στην Προκυμαία η φωτιά έκαιγε τόσο δυνατά ώστε τα πολεμικά πλοία υπαναχωρούσαν για να προστατεύσουν τα καραβόπανα και τα καραβόσκοινα από το να καούν. Ο συνωστισμός στην Προκυμαία ήταν τόσο μεγάλος ώστε κάποιοι άνθρωποι πέθαιναν από ασφυξία. Οι γυναίκες βουτούσαν τις κουβέρτες τους στο νερό και κάλυπταν με αυτές τα παιδιά για να τα γλιτώσουν από τον θάνατο από τις φλόγες. Ζώα που κουβαλούσαν φορτία ποδοπατούσαν το πλήθος. Οι άνθρωποι είχαν τρελαθεί από τον φόβο τους. Κάποιοι αυτοκτονούσαν πέφτοντας στη θάλασσα. Η φωτιά έκαιγε επί τρεις ημέρες. Όταν έσβησε η κατάσταση δεν άφηνε πια καμία ελπίδα. Οι σωλήνες του δικτύου ύδρευσης είχαν λιώσει από τις φλόγες· η τροφή ήταν σε έλλειψη και όση υπήρχε την είχε πάρει ο στρατός. Κανένα πλοίο δεν ήθελε να μεταφέρει ανθρώπους, και κανένα από τα ευρωπαϊκά ή αμερικανικά έθνη δεν ήθελε να αναμιχθεί σε όσα διαδραματίζονταν, ώστε να σταματήσει την αιματοχυσία και να απομακρύνει τους ανθρώπους. Οι Μεγάλες Δυνάμεις είχαν πάρει την απόφασή τους θεωρώντας ότι το εθνικό συμφέρον τους ήταν να μην εμπλακούν στα γεγονότα, που αποτελούσαν τη σημαντικότερη είδηση σε ολόκληρο τον κόσμο. Όχι μόνο οι ελληνικές εφημερίδες, αλλά μικρές και μεγάλες εφημερίδες στην Αμερική αφιέρωναν στη ιστορία πρωτοσέλιδα. Έγινε μεγάλο θέμα στην πρώτη σελίδα των New York Times για δύο εβδομάδες. Το ίδιο και στους Times του Λονδίνου. Ο κόσμος ολόκληρος παρακολουθούσε και αναρωτιόταν: τι θα συνέβαινε στους Χριστιανούς που είχαν εγκλωβισθεί στη Σμύρνη; Τα στελέχη του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ συμβούλευαν τον Πρόεδρο Γουόρεν Χάρντινγκ να αποφύγει κάθε ανάμιξη, και η θέση αυτή εκφραζόταν ακόμα πιο έντονα και με δηλητηριώδη τρόπο από τον Ύπατο Αρμοστή στην Κωνσταντινούπολη, Μαρκ Μπρίστολ (Mark Bristol). Μισαλλόδοξος και με χαρακτήρα επιθετικό, ο Μπρίστολ δεν είχε σε καμιά εκτίμηση τους Έλληνες, τους Αρμένιους και τους Εβραίους, και τους θεωρούσε ανάξιες εμπορικές ράτσες. Στις 20 Σεπτεμβρίου, μπαίνει στην ιστορία ένας άνθρωπος που δεν θα περίμενε κανείς. Ο Αμερικανός Έιζα Τζένινγκς (Asa Jennings). Ο Τζένινγκς ήταν ένας πάστορας από τη Νέα Υόρκη, ο οποίος είχε ενταχθεί στη Χριστιανική Αδελφότητα Νέων (YMCA) και είχε ταξιδέψει στη Γαλλία και την Τσεχοσλοβακία όπου είχε δουλέψει με πρώην στρατιώτες που είχαν πολεμήσει στον Μεγάλο Πόλεμο, και μετά στην Τουρκία για να δουλέψει με νέους ανθρώπους – για την ανάπτυξη του χαρακτήρα τους μέσα από τον αθλητισμό. Ήταν ένας άνθρωπος παράξενος σε όψη, με κακή υγεία. Η φυματίωση τον είχε αφήσει με κύφωση και παραμορφωμένο σώμα. Έφτανε με το ζόρι το ενάμιση μέτρο σε ύψος, φορούσε γυαλιά που μεγάλωναν τα μάτια του, και ένα τεράστιο σε μέγεθος κοστούμι για να κρύβει την καμπούρα του. Απ’ ό,τι φαίνεται όμως, ήταν ένας άνθρωπος πρόσχαρος, που του άρεσε να τραγουδά και να μιλά με ανθρώπους, ενώ ήταν πάντα χαμογελαστός. Κάτι επάνω του θύμιζε ξωτικό – έναν άνθρωπο που δεν ανήκε στον κόσμο αυτόν. Ο Τζένιγκς είχε ένα κοινό σημείο με τη Μίνι Μιλς. Ήταν πολύ ενταγμένος στην αμερικανική προτεσταντική θρησκευτική παράδοση, που τόνιζε ιδιαίτερα τη σημασία μιας ζωής όπου κυριαρχεί το ιεραποστολικό έργο και η προσφορά στους συνανθρώπους. Ίσως μάλιστα ο Τζένινγκς να ήταν και ο τελευταίος τέτοιος άνθρωπος που μπήκε στην Τουρκία πριν την πλήρη κατάρρευση της Αυτοκρατορίας και την απαγόρευση της εισόδου των ιεραποστόλων στη χώρα. Ο Τζένιγκς ήθελε να ζει μια χριστιανική ζωή και έκανε τις θρησκευτικές αρχές του πράξη. Οι Αμερικανοί στη Σμύρνη είχαν δημιουργήσει μια επιτροπή βοήθειας, και ο Τζένιγκς ανήκε σε αυτήν, καθώς μάλιστα είχε υπάρξει δική του ιδέα. Ο αμερικανός πρόξενος Τζορτζ Χόρτον (George Horton) την είχε ενθαρρύνει, όμως εντέλει ο ίδιος παραμερίστηκε καθώς ανέλαβαν άλλοι την αρχηγία και το σημαντικό έργο. Ο Τζένιγκς όμως ήταν άνθρωπος που ήθελε να είναι χρήσιμος στον κόσμο. Αυτός ήταν και ο βασικός άξονας στη ζωή του: να είσαι χρήσιμος. Κατέλαβε λοιπόν διάφορες εγκαταλελειμμένες επαύλεις κατά μήκος της Προκυμαίας και τις μετέτρεψε σε καταφύγια για γυναίκες που ήταν έγκυες ή είχαν βιασθεί. Εκεί τους πρόσφερε ασφάλεια και βασική ιατρική φροντίδα. Το πρωινό της 20ής Σεπτεμβρίου, ημέρας των 45ων γενεθλίων του, στάθηκε μπροστά σε ένα από τα καταφύγιά του και είδε από μακριά ένα φορτηγό πλοίο. Ρώτησε τον νέο αμερικανό στρατιωτικό εκπρόσωπο στην πόλη αν θα μπορούσε να βρει μια μικρή βάρκα κι έναν ναύτη, για να φτάσει ως το πλοίο. Ήθελε να απομακρύνει τον κόσμο από εκεί και να τον μεταφέρει στα καταφύγια του. Ο πλωτάρχης Χόλσι Πάουελ (Halsey Powell) του εξασφάλισε τη βάρκα και τον ναύτη. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Πάουελ είχε αντικαταστήσει τον προηγούμενο αμερικανό διοικητή, που ήταν άνθρωπος του Μπρίστολ. Ο Πάουελ ήταν διαφορετικός και πολύ ανεξάρτητος. Είχε επιδείξει ηρωισμό ως διοικητής κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και ήταν πρόθυμος, όπως θα αποδεικνυόταν στη συνέχεια, να παρακάμψει τον Μπρίστολ, μια κίνηση επικίνδυνη για έναν αξιωματικό καριέρας. Ο Τζένινγκς διαπραγματεύθηκε το ζήτημα με τον καπετάνιο του ιταλικού πλοίου, τον δωροδόκησε με πόρους που εξασφάλισε από την επιτροπή βοήθειας Near East Relief, και ο καπετάνιος συμφώνησε να πάρει στο πλοίο πρόσφυγες για να τους μεταφέρει στη Λέσβο. Ο Πάουελ και οι άνδρες του επιβίβασαν τον κόσμο στο πλοίο, και στις 21 Σεπτεμβρίου το «Κωνσταντινούπολη» αναχώρησε για τη Λέσβο με 2000 άτομα. Ο Τζένιγκς ήταν μαζί τους. Όταν έφτασε, είδε ότι στο λιμάνι υπήρχαν πολλά άδεια φορτηγά πλοία. Είχαν χρησιμοποιηθεί από τον ελληνικό στρατό για τη μεταφορά στρατευμάτων. Υπολόγισε τις ζωές που θα μπορούσαν να σωθούν εάν κατάφερνε να οδηγήσει αυτά τα πλοία στη Σμύρνη και να πάρει την άδεια των Τούρκων να φορτώσει πρόσφυγες. Δεν ήταν καθόλου εύκολο πράγμα αυτό. Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει έως και ότι κινείται στη σφαίρα της φαντασίας. Όσο διάστημα βρισκόταν στη Λέσβο, ο Τζένιγκς επιστράτευσε τη βοήθεια ενός έλληνα καπετάνιου, του κυβερνήτη του ελληνικού πολεμικού πλοίου «Κιλκίς», Ιωάννη Θεοφανίδη, και μαζί άρχισαν έντονες διαπραγματεύσεις με τις ελληνικές αρχές σχετικά με τη χρήση των άδειων πλοίων. Στο μεταξύ, χρησιμοποιώντας τον ασύρματο του «Κιλκίς», ο Τζένινγκς επικοινώνησε με τον Πάουελ στη Σμύρνη, ο οποίος είχε κλείσει μια συμφωνία που επέτρεπε σε μη νηολογημένα εμπορικά πλοία να μπαίνουν στο λιμάνι της Σμύρνης για να απομακρύνουν τους πρόσφυγες. Πώς εξασφάλισε ο Τζένιγκς αυτά τα ελληνικά πλοία; Λοιπόν, έκανε πράγματα που κάνει ακόμα κι ένας θρήσκος άνθρωπος όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με την απώλεια τόσων ζωών: υπερτόνισε την εξουσία του, υπερέβαλε ως προς την αλήθεια, έδωσε υποσχέσεις που δεν ήταν σε θέση να κρατήσει και έφτασε έως στο να απειλήσει την ελληνική κυβέρνηση με διεθνή εξευτελισμό εάν αποτύγχανε να συμφωνήσει με τους όρους του. Και αυτοί ήταν πολλοί: απαιτούσε πρόσβαση στα ελληνικά πλοία στη Λέσβο και τον Πειραιά για να απομακρύνει τους πρόσφυγες. Επικαλέστηκε ακόμα και το όνομα του Μπρίστολ, ο οποίος θα ανακάλυπτε αργότερα τις μηχανορραφίες αυτές από τους New York Times. Όταν πια ο Μπρίστολ τις έμαθε, η επιχείρηση εκκένωσης ήταν ήδη σε εξέλιξη και είχε προχωρήσει τόσο ώστε δεν μπορούσε πλέον να σταματήσει. Στις 24 Σεπτεμβρίου, στην είσοδο του λιμανιού της Σμύρνης παρουσιάστηκε ένα θέαμα συγκλονιστικό. Μια σειρά ελληνικών φορτηγών πλοίων, οδηγούμενων από το «Ισμήνη», με τον Τζένινγκς στη γέφυρα, κατέπλεε προς την πόλη. Τα πλοία αυτά συνάντησε ένα αμερικανικό αντιτορπιλικό, το «USS Lawrence», που τα συνόδευσε με ασφάλεια στην περιοχή κοντά στην αποβάθρα του τρένου στο βόρειο κομμάτι της Προκυμαίας. Η σκηνή πρέπει να ήταν συναρπαστική – ο Τζένινγκς περιγράφει πώς έβλεπε τη σειρά των καμένων κτιρίων καθώς πλησίαζε στην πόλη, και το ακόμα σκοτεινότερο θέαμα των μαυροφορεμένων γυναικών που γονάτιζαν κατά μήκος της Προκυμαίας προσευχόμενες για τη σωτηρία – οι γυναίκες αυτές μόλις είδαν τα πλοία έστρεψαν τα πρόσωπα και τα χέρια τους προς τα πάνω, ενώ βγήκε από το στόμα τους μια κραυγή μεγάλης χαράς. Ήταν κάτι σαν θαύμα, και επρόκειτο να ακολουθήσει άλλο ένα θαύμα. Ο τουρκικός στρατός είχε δώσει στον Τζένινγκς και στον Πάουελ επτά ημέρες διορία για να απομακρύνουν όλον τον κόσμο – γυναίκες και παιδιά. Οι άντρες κρατούνταν και χρησιμοποιούνταν σε ομάδες αναγκαστικής εργασίας ενώ στη συνέχεια οδηγούνταν είτε στις φυλακές είτε στον θάνατό τους στο εσωτερικό. Έμοιαζε αδύνατο να ανταποκριθεί κανείς στην προθεσμία. Οι τούρκοι στρατιώτες υπέβαλλαν σε εξονυχιστικό έλεγχο τους πρόσφυγες πριν τους επιτρέψουν να επιβιβαστούν σε κάποιο πλοίο, τους λήστευαν, κι έπειτα τους ανέβαζαν σε αυτά σπρώχνοντάς τους μέσα από εισόδους και κάγκελα που έμοιαζαν με τεράστιες χοάνες. Όμως ο Πάουελ συνέχισε να συντονίζει την προσπάθεια και έβαλε στο παιχνίδι και τους Βρετανούς. Κάποια στιγμή, μάλιστα, έφτασε να στρέψει τα πυροβόλα ενός από τα αντιτορπιλικά του εναντίον των τούρκων πολυβολητών, οι οποίοι είχαν απειλήσει τους Αμερικανούς και τους Βρετανούς ναύτες που πραγματοποιούσαν την επιχείρηση εκκένωσης. Τελικά κατόρθωσε να τους επιβληθεί και η εκκένωση συνεχίστηκε. Πάνω: καταυλισμός προσφύγων μπροστά στον ναό του Ηφαίστου (Θησείο). Κάτω: άλλος καταυλισμός προσφύγων από τη Μικρά Ασία, 1922. Συλλογή του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού. LIBRARY OF CONGRESS Τα αρχεία των πλοίων δείχνουν ότι σώθηκαν διακόσιες πενήντα χιλιάδες άνθρωποι στη Σμύρνη. Φυσικά, πολύ περισσότεροι ήταν εκείνοι που δεν σώθηκαν – υπήρξαν πολλοί θάνατοι πριν και κατά τη διάρκεια της φωτιάς, αλλά και τις ημέρες που ακολούθησαν, και οι τουρκικές αρχές είχαν αρχίσει να οδηγούν τους άντρες και τις γυναίκες στο εσωτερικό, όπου πολλοί πέθαιναν ή εκτελούνταν. Το έργο που έπρεπε να γίνει δεν τελείωνε με την εκκένωση της Σμύρνης. Υπήρχαν άνθρωποι που έπρεπε να σωθούν στο Αϊβαλί και στη Μερσίνη, και μετά στην Τραπεζούντα, και σε πολλά άλλα μέρη σε όλο το μήκος της μεγάλης τουρκικής ακτογραμμής και τη Μαύρη Θάλασσα. Η διάσωση συνεχίστηκε το 1923. Σώθηκαν ένα εκατομμύριο άνθρωποι, σύμφωνα με το ελληνικό Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη. Υπήρχαν επίσης πολλές ενέργειες που έπρεπε να γίνουν στον Πειραιά και στην Αθήνα όπου είχε μεταφερθεί μεγάλος αριθμός προσφύγων (όπως και στη Θεσσαλονίκη), και ήταν εκεί όπου η Μίνι Μιλς και άλλοι συνέχισαν να βοηθούν παιδιά, και φυσικά εντέλει ίδρυσαν τη σχολή αυτή. Θα ήθελα να κλείσω με το εξής: η συγγραφή του συγκεκριμένου βιβλίου με άλλαξε. Μου δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσω ανθρώπους οι οικογένειες των οποίων είχαν στενή σύνδεση με τη Σμύρνη, και σε ορισμένες περιπτώσεις, ανθρώπους που είχαν γεννηθεί εκεί. Ένα από τα μαθήματα που πήρα αφορά το πώς μια τραυματική εμπειρία μεταφέρεται από την κάθε γενιά στην επόμενη. Οι μνήμες της Σμύρνης είναι κάτι σαν οικογενειακά κειμήλια για τις οικογένειες της διασποράς της Ανατολίας. Όπως ακριβώς στην Ελλάδα, έτσι και στις ΗΠΑ υπάρχουν πολλές οικογένειες –Ελλήνων και Αρμενίων– με ιστορικούς δεσμούς με τη Σμύρνη, και οι μνήμες των τρομερών γεγονότων που πέρασαν από δύο, τρεις και τέσσερις γενιές παραμένουν ακόμα ζωντανές στις οικογένειες αυτές. Έφτασα στο σημείο να αντιληφθώ ότι αυτές οι μνήμες αποτελούν σχεδόν μέρος της οικογενειακής περιουσίας –σαν τα πολύτιμα νυφικά, τα αποκόμματα εισιτηρίων και τα στρατιωτικά μετάλλια– και πιθανότατα με ακόμα μεγαλύτερη αξία. Οι άνθρωποι στους οποίους ανήκουν αυτές οι οικογενειακές μνήμες γίνονται φρουροί τους – τις προστατεύουν και τις κρατούν ζωντανές. Η σύζυγός μου κι εγώ είχαμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε ένα μικρό μουσείο στη Σκάλα Λουτρών στη Λέσβο – ένα μουσείο που δημιούργησαν οι γυναίκες του χωριού με όσα είχαν φέρει μαζί τους στη Λέσβο οι γονείς και οι παππούδες τους. Όλοι στο χωριό είναι απόγονοι κάποιου πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία. Το μουσείο είναι γεμάτο από οικιακά αντικείμενα – μωρουδιακά ρούχα, νυφικά, ραπτομηχανές· ένας κόσμος φτιαγμένος χωρίς πικρία, που αποτελεί μαρτυρία όσων υπήρξαν και όσων επιβίωσαν. Και υπήρχε ένα σημαντικό μάθημα μέσα σε αυτό. Κατάλαβα ότι οι άνθρωποι που μοιράζονταν αυτές τις αναμνήσεις μαζί μου στη Σκάλα Λουτρών, στη Νέα Υόρκη, στο Λος Άντζελες και στο Σικάγο, έβλεπαν τον εαυτό τους όχι ως θύματα αλλά ως επιζήσαντες. Υπάρχει πολύ μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να είσαι θύμα ή επιζών. Από το αίσθημα ότι επιβίωσαν ή ότι κατάγονταν από ανθρώπους που είχαν επιβιώσει, έδειχνε να πηγάζει μια μεγάλη δύναμη και αντοχή, και μια συνείδηση ότι αποστολή τους είναι να συνεχίσουν, αλλά να μην ξεχάσουν. Έτσι, θα έλεγα ότι είναι σημαντικό για σας στο Αμερικανικό Κολέγιο Ελλάδας, ως κληρονόμοι αυτών των σημαντικών μνημών, να τις προστατεύσετε και να τις διαφυλάξετε, ώστε να αποτελέσουν μέρος της δύναμής σας, της αντοχής σας και της αποστολής σας σε ένα ίδρυμα ανώτερης εκπαίδευσης που προάγει τη γνώση, την κατανόηση και την ανεκτικότητα. — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη

Σύνδεση