Ολοκαύτωμα: άρχισε να μας αφορά;

Έρικα Κούνιο-Αμαρίλιο, Αλμπέρτος Ναρ, Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα, επιμ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Ευρασία, Αθήνα 2015, σελ. 520 Το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά πριν περίπου 25 χρόνια και τότε ανατάραξε τα νερά της μνήμης. Η επανέκδοσή του όμως αποτελούσε μια πράξη αναγκαία, καθώς πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό, συγκλονιστικό θα έλεγα, έργο για αρκετούς λόγους. Καταρχήν χάρη στους ίδιους τους συντελεστές της έκδοσης, οι οποίοι ανήκουν στην πρώτη και τη δεύτερη γενιά επιζώντων. Η Έρικα Κούνιο-Αμαρίλιο, αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές φωνές επιζώντων. Γεννήθηκε το 1926 στην Θεσσαλονίκη και μεγάλωσε εκεί. Εκτοπίστηκε τον Μάρτιο 1943 στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπιρκενάου, στη συνέχεια στο στρατόπεδο Ράβενσμπρουκ και στο παράρτημα αυτού, Μάλχοφ. Η ανάγκη της να μιλήσει για την τραγωδία, αλλά και προκειμένου να υπάρξει απάντηση στις φωνές των αρνητών του Ολοκαυτώματος, την οδήγησε το 1989, σε συνεργασία με τον Αλμπέρτο Ναρ, να πάρει την πρωτοβουλία ώστε να πραγματοποιηθούν συνεντεύξεις από εναπομείναντες επιζώντες του Ολοκαυτώματος, παρά τους φόβους και την διστακτικότητα που η ίδια αισθανόταν για το εγχείρημα[1]. Ο χρονικογράφος της και συστηματικός μελετητής του παρελθόντος και παρόντος, Αλμπέρτος Ναρ, αποτελεί τον σημαντικότερο ίσως διανοούμενο της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης μετά τον Γιοζέφ Νεχαμά, παράδοση που συνεχίζει ο γιος του, Λέων Ναρ. Ο Αλμπέρτος Ναρ γεννήθηκε το 1947 στη Θεσσαλονίκη όπου πέρασε όλη τη ζωή του. Ήταν γιος σεφαραδιτών Εβραίων, επιζώντων του Ολοκαυτώματος. Παρακολούθησε μαθήματα στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ και εργάστηκε ως γραμματέας της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Διηύθυνε το Κέντρο Ιστορικών Μελετών Εβραϊσμού Θεσσαλονίκης και ήταν μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής του Κέντρου Ιστορίας του Δήμου Θεσσαλονίκης. Για να χρησιμοποιήσω τα λόγια που μου είπε πριν μερικά χρόνια ο Πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, ήταν ένας σοφός άνθρωπος. Τέλος, η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, που έκανε την επιμέλεια του βιβλίου, είναι η πιο σημαντική μελετήτρια της γραπτής και προφορικής μαρτυρίας του Ολοκαυτώματος. Της χρωστάμε πάρα πολλά τόσο στο πεδίο της έρευνας και ανάδειξης των μαρτυριών όσο και στο πεδίο της μνήμης. Το βιβλίο είναι μια απόπειρα ερασιτεχνικής καταγραφής, διότι την εποχή που πραγματοποιήθηκαν οι συνεντεύξεις η επαγγελματική ιστορία δεν είχε φέρει ακόμη στο κέντρο της το συμβάν από την πλευρά της αφήγησης του θύματος του Ολοκαυτώματος, ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Όπως έχει ήδη επισημανθεί, «στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια οι επιζώντες δεν αναγνωρίζονταν ως ξεχωριστή και συνεκτική ομάδα. Οι σύνδεσμοι των επιζώντων ήταν εσωστρεφείς, απευθύνονταν δηλαδή αποκλειστικά σε αυτούς που είχαν βιώσει κοινές εμπειρίες»[2]. Βέβαια, από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 οι επιζώντες άρχισαν να μιλούν και να μετατοπίζουν το βάρος της μνήμης στην πλευρά των θυμάτων. Όπως είναι γνωστό, η δίκη του Άιχμαν αποτέλεσε σταθμό σε αυτήν την πορεία. Η δίκη απέδωσε στον επιζώντα νομική θέση, νομιμοποίησε τη μαρτυρία του ως πηγή για τη γενοκτονία και επιπλέον συνέβαλε στη δημιουργία της κοινωνικής ταυτότητας του επιζώντα, αναδεικνύοντας μέσα από τις ατομικές μαρτυρίες μια συλλογική ιστορία[3]. Από όποια εντέλει σκοπιά και να το δούμε, την εποχή που εκδόθηκε για πρώτη φορά το βιβλίο ούτε η προφορική ιστορία θεωρούνταν απόλυτα έγκυρη ή αποδεκτή μέθοδος, ούτε το ίδιο το θέμα του Ολοκαυτώματος ήταν κεντρικής σημασίας στην ελληνική ιστορική κοινότητα. Γενικότερα μιλώντας, η μεταπολεμική ελληνική κοινωνία είχε μια διαφορετική «μνημονική ατζέντα» και δεν ενέταξε αρχικώς το Ολοκαύτωμα στην εθνική αφήγηση του παρελθόντος[4]. Ιδιαίτερα, η Ελλάδα της μεταπολίτευσης έθεσε ως προτεραιότητα την επούλωση πολιτικών τραυμάτων του παρελθόντος και την επαναδιατύπωση ζητημάτων πάνω στον πολιτικό άξονα Δεξιά-Αριστερά. Ο εμφύλιος πόλεμος των ετών 1943-1949 είχε τόσο πολύ στοιχειώσει τον δημόσιο λόγο και τη δημόσια ιστορία ώστε οι Εβραίοι και το δράμα τους πέρασαν σε δεύτερη μοίρα, έγιναν ένα «αόρατο υποκείμενο». Μάλιστα κατά τη δεκαετία του ’80, οι Εβραίοι της Ελλάδας απασχολούσαν την κοινή γνώμη περισσότερο για την αριστερή ή αντιβενιζελική πολιτική τοποθέτηση και τη συνδικαλιστική δράση τους κατά τον Μεσοπόλεμο (Φεντερασιόν, Μπεναρόγια) παρά για την τραγωδία του Ολοκαυτώματος. Η απουσία τους από τα μέσα προαγωγής ή αναπαραγωγής της μνήμης ήταν εμφανής. Διαταγή του Στρατιωτικού Διοικητού Θεσσαλονίκης-Αιγαίου προς όλους τους Εβραίους 18-45 ετών, που δημοσιεύθηκε στην Απογευματινή της Θεσσαλονίκης της 10 Ιουλίου 1942, με την οποία καλούνταν να προσέλθουν όλοι στην Πλατεία Ελευθερίας στις 11 Ιουλίου. Στην διπλανή στήλη της εφημερίδας υπήρχε το σχόλιο: «ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΛΑΤΕΙΑΝ. Θα συγκεντρωθούν όλοι οι Εβραίοι οι δυνάμενοι να χρησιμοποιήσουν τους βραχίονας, εις την πλατείαν. Έτσι θα ευρεθή ότι είναι χρήσιμοι εις κάτι. Διότι οι Εβραίοι είχαν συνηθίσει να χρησιμοποιούν ως επί το πλείστον μόνον τα δάκτυλα. Θα επέλθη άλλωστε εκ της συγκεντρώσεως αυτής και τούτο το αγαθόν: Ότι θα κτυπηθή η μαύρη αγορά της οποίας επίλεκτοι παράγοντες είναι οι εβραίοι, με ιδιαίτερον ενδιαφέρον επιδιδόμενοι εις το εντιμότατον επάγγελμα του κερδοσκόπου. Τώρα ήλθεν η ώρα να χρησιμοποιηθούν εις έργα παραγωγικά. Μέγα, λοιπόν, το καλόν αφού από την μαύρην αγοράν θα λείψουν οι κυριώτεροι συντελεσταί της.» Όμως και στην επιστημονική έρευνα η παρουσία του Ολοκαυτώματος υπήρξε στην πρώτη φάση της μεταπολίτευσης περιορισμένη. Είναι χαρακτηριστικό πως το 1984 εκδόθηκε σε επιμέλεια του Γιάννη Ιατρίδη ο συλλογικός τόμος Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950, ένα έθνος σε κρίση (εκδόσεις Θεμέλιο). Πρόκειται για ένα συλλογικό τόμο σταθμό για τη μελέτη της ιστορίας της δεκαετίας, που βασίζεται στο συνέδριο του 1978 της Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών (MGSA) το οποίο πραγματοποιήθηκε στην Ουάσιγκτον. Επρόκειτο για το πρώτο συνέδριο με επίκεντρο τη δεκαετία του ’40. Ο τόμος εκδόθηκε αρχικά στα αγγλικά και στη συνέχεια στα ελληνικά και σε αυτόν συμμετέχουν είκοσι περίπου επιστήμονες, μερικοί από τους οποίους μπορούν να θεωρηθούν ως οι σημαντικότεροι της γενιάς τους στο αντικείμενο. Αυτός λοιπόν ο τόσο σημαντικός τόμος δεν έχει ούτε ένα άρθρο για το θέμα του Ολοκαυτώματος. Δεύτερο παράδειγμα: Λίγα χρόνια αργότερα, το 1989, εκδόθηκε ο συλλογικός τόμος Η Ελλάδα 1936-44. Δικτατορία, Κατοχή, Αντίσταση, σε επιμέλεια των Χάγκεν Φλάισερ και Νίκου Σβορώνου. Ο τόμος βασίζεται σε επιστημονικό συνέδριο που προηγήθηκε. Πρόκειται επίσης για ένα από τα πλέον αξιόλογα συλλογικά έργα της εποχής του. Στον τόμο δημοσιεύονται οι εργασίες σαράντα περίπου από τους πιο σημαντικούς Έλληνες και ξένους επιστήμονες ειδικούς της περιόδου. Και αυτός ο τόμος δεν περιλάμβανε ούτε ένα άρθρο για το Ολοκαύτωμα, παρά την συστηματική προσπάθεια των οργανωτών και επιμελητών να υπάρξουν ανακοινώσεις και άρθρα για το θέμα του Ολοκαυτώματος. Ήταν προφανές πως, σε εκείνη τη φάση, το Ολοκαύτωμα δεν αποτελούσε ακόμη σημαντικό στοιχείο της συλλογικής μνήμης της χώρας και αυτό αποτυπωνόταν και στο περιορισμένο επιστημονικό ενδιαφέρον για το θέμα. Η είσοδος της μαρτυρίας (γραπτής ή προφορικής) και η διεκδίκηση εκ μέρους της μιας θέσης στην ιστοριογραφία του Ολοκαυτώματος έφερε στην επιφάνεια ζητήματα και αντιπαραθέσεις που αφορούσαν τη σχέση ανάμεση στη μνήμη και την ιστορία, τη διάκριση μεταξύ μαρτυρίας και ιστορικής πηγής, καθώς και τον χαρακτήρα της ίδιας της ιστοριογραφίας. Σωστά επισημαίνεται πως στις ιστοριογραφικές αντιπαραθέσεις η μαρτυρία έχει συνδεθεί με την υποκειμενικότητα, ενώ η γραπτή πηγή ταυτίστηκε αυθαίρετα με την αμερόληπτη και αντικειμενική καταγραφή του παρελθόντος[5]. Ως εκ τούτου, η μαρτυρία θεωρήθηκε μια πηγή συναισθηματική και με έντονα στοιχεία αυθαιρεσίας, συχνά εντελώς αναξιόπιστη για να βασιστεί ο ιστορικός πάνω της. Στην ελληνική περίπτωση η αντιπαράθεση ανάμεσα στην προφορική ιστορία και την ιστορία που βασίζεται στις γραπτές πηγές υπήρξε χαρακτηριστικό γνώρισμα της αντιπαράθεσης για μια σειρά ιστορικά ζητήματα και συχνά χώρισε τους ιστορικούς μεθοδολογικά. Η διαμάχη για την προφορική ιστορία συνδέθηκε επίσης με τη διαμάχη των ιστορικών για το ρόλο της διεπιστημονικότητας και της διεπιστημονικής προσέγγισης στην ανάδειξη πτυχών του παρελθόντος. Το βιβλίο προηγείται των οργανωμένων αρχείων προφορικής ιστορίας, του Yale (Ίδρυμα Fortunoff) και του Ιδρύματος Spielberg, τα οποία οργανώνονται στα μέσα της δεκαετίας του ’90.[6] Είναι δηλαδή πολύτιμο για την εξέλιξη της μνήμης του Ολοκαυτώματος καθώς φωτογραφίζει τη μνήμη των επιζώντων προτού αυτή η μνήμη αποκτήσει κοινωνική αναγνώριση και αξία, προτού οι ίδιοι οι επιζώντες δώσουν περισσότερες συνεντεύξεις και παγιώσουν την αφήγηση σε προκαθορισμένα σχήματα. Η σύγκριση με κατοπινές αφηγήσεις θα μας αποκαλύψει πώς εξελίχθηκε η μνήμη του Ολοκαυτώματος σε αυτό που είναι σήμερα. Το είδος επίσης είναι ιδιαίτερα σημαντικό όχι μόνο για την καταγραφή μοναδικών εμπειριών που αλλιώς θα έσβηναν με τους αφηγητές τους, αλλά και γιατί οι μαρτυρίες του Ολοκαυτώματος αποτέλεσαν μια από τις βασικότερες πηγές κατανόησης του φαινομένου. Όπως σημειώνει η Βιεβορκά, καταθέτοντας τη μαρτυρία τους οι επιζώντες ενσωμάτωναν τη μνήμη, ενώ συγχρόνως δήλωναν τη συνέχιση του παρελθόντος στο παρόν[7]. Για ποιο λόγο να θέλουν τα θύματα να αφηγηθούν την δραματική τους εμπειρία; Όπως έλεγε μία γυναίκα επιζώσα στο αρχείο των βίντεο μαρτυριών για το Ολοκαύτωμα (Video Archive for Holocaust του Yale), «θέλαμε να επιβιώσουμε ώστε να ζήσουμε μια μέρα μετά τον Χίτλερ για να είμαστε σε θέση να αφηγηθούμε την ιστορία μας»[8]. Όμως φαίνεται πως ίσχυε και το αντίστροφο, σημειώνει η ψυχίατρος Ντόρι Λάουμπ, επιζώσα του Ολοκαυτώματος και η ίδια: τα θύματα όχι μόνο έπρεπε να επιβιώσουν για να αφηγηθούν την ιστορία τους αλλά είχαν ανάγκη να αφηγηθούν προκειμένου να επιβιώσουν. Υπάρχει σε κάθε επιζώντα μία αδήριτη ανάγκη να αφηγηθεί· όσο αυτή η ανάγκη δεν ικανοποιείται και απωθείται, προκαλεί πόνο και διαστροφή της ίδιας της μνήμης της εμπειρίας του Ολοκαυτώματος. Στην ουσία η μη αφήγηση συνιστά την επιβολή πάνω στο άτομο ενός κακού που προέρχεται από το εξωτερικό περιβάλλον και όσο διαιωνίζεται αυτή η κατάσταση είναι σαν να διαιωνίζεται μια τυραννία[9]. Η Βιεβορκά γράφει πως σε αυτή τη φάση, σε ό,τι αφορά τη μαρτυρία του Ολοκαυτώματος, ζούμε στην εποχή του μάρτυρα, η οποία συνιστά την τρίτη διαδοχική φάση στην εξέλιξη του ρόλου και της εικόνας του μάρτυρα του Ολοκαυτώματος[10]. Ζούμε όμως και την εποχή του θύματος, γιατί οι μαρτυρίες των επιζώντων αποτελούν τις εξαιρέσεις της ζωής έναντι του κανόνα του θανάτου. Όπως έγραφε η Ζόι Γουάξμαν, καμιά μελέτη της μαρτυρίας δεν μπορεί να είναι αντιπροσωπευτική των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, καθώς η μεγάλη πλειονότητα χάθηκε χωρίς ποτέ να γράψει τις εμπειρίες της[11]. Κινούμαστε εντέλει σε ένα πεδίο όπου οι τομές μεταξύ συλλογικής μνήμης και ιστοριογραφίας είναι δυσδιάκριτες. Βεβαίως, οι μαρτυρίες δεν είναι αυθόρμητες εκρήξεις πληροφοριών, αντίθετα πηγάζουν από προσεκτική αναπαράσταση της εμπειρίας και της διαχείρισης της συμβατότητας της μνήμης με παγιωμένες γνωστικές δομές. Για παράδειγμα, η ανάπτυξη των Γυναικείων Σπουδών από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 συνέβαλε ώστε οι μαρτυρίες των γυναικών για το Ολοκαύτωμα να δώσουν μεγαλύτερη έμφαση σε εμπειρίες σχετιζόμενες με το φύλο (όπως για παράδειγμα ο φόβος του βιασμού) σε σχέση με τις μαρτυρίες της πρώτης περιόδου[12]. Η χρονική στιγμή της επανέκδοσης του βιβλίου δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητη, καθώς έρχεται σε μια φάση που η άνοδος της άκρας δεξιάς και του αντισημιτισμού στην Ευρώπη απειλούν να υπονομεύσουν ένα από τα σημαντικά θεμέλια πάνω στα οποία βασίστηκε η μεταπολεμική ευρωπαϊκή ταυτότητα: αυτό της μνήμης του Ολοκαυτώματος. Δυστυχώς βέβαια, όπως προαναφέρθηκε, στην ελληνική περίπτωση αυτή η μνήμη δεν αποτέλεσε σημαντικό συστατικό στοιχείο ούτε της μεταπολεμικής ούτε της μεταπολιτευτικής πραγματικότητας. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου πως σε όλες τις συγκριτικές έρευνες για τον αντισημιτισμό η Ελλάδα βρίσκεται εγγύτερα στις αραβικές χώρες παρά στην Ευρώπη. Υπό την παραπάνω οπτική, γίνεται αντιληπτό γιατί στη χώρα μας πολιτικές δυνάμεις και πολιτικά πρόσωπα που εύκολα θα κατέτασσε κανείς ως αντισημίτες, οι οποίοι ξεδιάντροπα δείχνουν τάσεις άρνησης ή υποβάθμισης του Ολοκαυτώματος, μπορούν δυστυχώς να ξεπλένονται εύκολα τόσο από τις παραδοσιακές διαιρετικές τομές «δεξιάς-αριστεράς», όσο και από πιο πρόσφατες όπως αυτή του «μνημονίου-αντιμνημονίου». Είναι θλιβερό και εξοργιστικό ταυτόχρονα ο αντισημιτισμός να γίνεται αντιληπτός από το καθιερωμένο πολιτικό σύστημα ως «λεπτομέρεια» που πρέπει είναι διαχειρίσιμη επικοινωνιακά και όχι ως στάση που αντίκειται σε θεμελιώδεις αξίες για την ίδια την κοινωνία μας και το μέλλον της. Δυστυχώς στην Ελλάδα οι προτεραιότητες δείχνουν συχνά να είναι τόσο διαφορετικές από αυτές του υπόλοιπου δυτικού κόσμου, αλλά ακριβώς για αυτόν τον λόγο η επανέκδοση του τόμου Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα αποκτά τώρα μεγαλύτερη αξία. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον Γιώργο Αντωνίου για την πολύτιμη συμβολή και βοήθειά του στη σύνταξη του παρόντος κειμένου. [1] Έρικα Αμαρίλιο-Κούνιο, «Γενοκτονία των Ελληνοεβραίων. Συλλογή μαρτυριών από μια επιζώσα», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 2002, 107: 185-190. [2] “Μαρτυρία και Ιστορία”, Ερευνητικό Πρόγραμμα «Από τον Μεσοπόλεμο στην Ανασυγκρότηση (1930-1960). Η εμπειρία των Εβραίων της Ελλάδας στις οπτικοακουστικές μαρτυρίες», http://gjst.ha.uth.gr/el/theproject.php [3] Annette Wieviorka, “The Witness in History”, Poetics Today, 2006, 27(2): 385-398. Επίσης “Μαρτυρία και Ιστορία”, ό.π. [4] Γιώργος Κόκκινος, Το Ολοκαύτωμα – Η διαχείριση της τραυματικής μνήμης – Θύτες και θύματα, Gutenberg, Αθήνα 2015. [5] «Μαρτυρία και Ιστορία», ό.π. [6] Αμαρίλιο-Κούνιο, ό.π., σ. 186. [7] Wieviorka, ό.π., σ. 291. [8] Susan Brison, “Acts of Memory”, in Aftermath: Violence and the Remaking of a Self, Princeton University Press, 2002, pp. 67-84. http://www.jstor.org/stable/j.ctt7rvsb.7 [9] Dori Laub, “An Event Without a Witness: Truth, Testimony and Survival”, στο Shoshana Felman, Dori Laub, Testimony. Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis and History, Routledge, Νέα Υόρκη και Λονδίνο 1992, σ. 75-92. [10] Annette Wieviorka, The Era of the Witness, Ithaca, Cornell University Press, 2006. [11] Zoë Waxman, Unheard Testimony, Untold Stories: The representation of women's Holocaust experiences, Women's History Review, 2003, 12(4): 661-677. [12] Ό.π.

Ολοκαύτωμα: άρχισε να μας αφορά;

Σύνδεση