Ποιος ήταν ο Ντέιβιντ Χιουμ;

ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS James A. Harris, Hume: An Intellectual Biography , Cambridge University Press, 2015, σελ. 621 Ο Ντέιβιντ Χιουμ, ο οποίος πέθανε στη γενέτειρά του Εδιμβούργο το 1776, έχει σχεδόν αίγλη ήρωα μεταξύ των πανεπιστημιακών που ασχολούνται με τη φιλοσοφία. Το 2009 κέρδισε την πρώτη θέση σε μια μεγάλη διεθνή δημοσκόπηση, όπου καθηγητές και μεταπτυχιακοί φοιτητές κλήθηκαν να ονομάσουν τον στοχαστή του παρελθόντος με τον οποίο ταυτίζονται περισσότερο. Οι επιλαχόντες σε αυτή την ιδιότυπη κούρσα ήταν ο Αριστοτέλης και ο Καντ. Ο Χιουμ τους νίκησε με άνετη διαφορά. Ο Σωκράτης ίσα που κατάφερε να περιληφθεί στους πρώτους είκοσι. Η νίκη αυτή σηματοδοτεί μια αντιστροφή της τύχης για τον Χιουμ, ο οποίος απέτυχε και στις δύο προσπάθειές του να καταλάβει ακαδημαϊκή θέση. Στην εποχή του, αλλά ακόμη και κατά τον δέκατο ένατο αιώνα, τα φιλοσοφικά του γραπτά θεωρούνταν διεστραμμένα και επιβλαβή. Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια Britannica, έκδοση 1815-1817, ο στόχος τους ήταν να «υπονομεύσουν πλήρως κάθε εμπιστοσύνη του αναγνώστη στις διανοητικές του δυνάμεις». Το καλύτερο που θα μπορούσε τότε να ειπωθεί για τον Χιουμ ως φιλόσοφο ήταν ότι παρακινούσε τους σοφότερους στοχαστές να τον αντικρούσουν με ενδιαφέροντες τρόπους. Εν τούτοις, ως ιστορικός και δοκιμιογράφος, ο Χιουμ γνώρισε σχεδόν αμέσως την επιτυχία. Όταν, προτού ακόμη γίνει αφοσιωμένος θαυμαστής του Δρ Σάμιουελ Τζόνσον στα 1762, ο Τζέιμς Μπόσγουελ[1] τον αποκάλεσε «τον μεγαλύτερο συγγραφέα στην Βρετανία», είχε κατά νου κυρίως την Ιστορία της Αγγλίας του Χιουμ, η οποία παρέμεινε δημοφιλής για ένα μεγάλο διάστημα του δέκατου ένατου αιώνα. «ΧΙΟΥΜ (Ντέιβιντ), ο Ιστορικός» είναι ο τρόπος με τον οποίο η Βρετανική Βιβλιοθήκη τον καταλογογραφούσε μάλλον συντηρητικά έως και τη δεκαετία του 1980. Οπωσδήποτε ο Χιουμ ο φιλόσοφος είχε κάποιους πρώιμους θαυμαστές, όμως κι εκείνοι έπρεπε να προσέχουν τι έλεγαν για αυτόν. Έξι μήνες μετά τον θάνατο του Χιουμ, ένας από τους στενότερους φίλους του, ο Άνταμ Σμιθ, τον παρομοίασε εμμέσως με τον Σωκράτη, προκαλώντας σκάνδαλο. Ο Σμιθ είχε δημοσιεύσει πρόσφατα μια αμφιλεγόμενη πραγματεία για την οικονομία με τίτλο Ο πλούτος των εθνών (The Wealth of Nations, 1776), ωστόσο το εγκώμιο του Χιουμ, και ιδιαίτερα η περιγραφή της στάσης του Χιουμ ενώπιον του θανάτου «προκάλεσε εναντίον μου δέκα φορές μεγαλύτερο μένος από ό,τι είχε προκαλέσει η πολύ βίαιη επίθεση που είχα κάνει εναντίον όλου του εμπορικού συστήματος της Μεγάλης Βρετανίας». Σε μια δημοσιευμένη μαρτυρία της επίσκεψής του στον ετοιμοθάνατο Χιουμ, ο Σμιθ ανέφερε ότι τον είχε βρει ευδιάθετο, ως συνήθως, να κάνει αστεία για τον άλλο κόσμο με αφορμή μια σάτιρα του Λουκιανού: Έτσι πέθανε ο πιο εξαίρετος κι αξέχαστος φίλος μας. … Με δυο λέξεις, πάντα τον θεωρούσα, τόσο κατά τη διάρκεια της ζωής του, όσο και μετά τον θάνατό του, ως κάποιον που προσεγγίζει τόσο στην ιδέα τού τέλεια σοφού και ενάρετου ανθρώπου, όσο ίσως θα επέτρεπε ποτέ η εύθραυστη ανθρώπινη φύση. Οι μορφωμένοι αναγνώστες της εποχής θα αναγνώρισαν στα διαχυτικά λόγια του Σμιθ τον απόηχο του εγκωμίου που έγραψε ο Πλάτωνας για τον θάνατο του Σωκράτη («Αυτό ήταν … το τέλος του συντρόφου μας, ανθρώπου … ο οποίος ήταν ο καλύτερος από όλους όσους εμείς γνωρίσαμε, κι επίσης ο σοφότερος και ο δικαιότερος»[2]). Το πρόβλημα ήταν ότι ο Χιουμ εθεωρείτο ευρύτερα πως ήταν κάποιου είδους άθεος. Ήταν, επομένως, αν και πρόσχαρος, ένας σαφώς αξιοκατάκριτος τύπος, και έτσι ανάξιος ενός ήρεμου θανάτου, πόσο μάλλον έμμεσων συγκρίσεων με τον Σωκράτη. Όπως ξερά σημειώνει ο Τζέιμς Χάρρις στην έξοχη βιογραφία του, οι ιδιωτικές επιστολές του Χιουμ δείχνουν ότι «δεν τα κατάφερνε καλά όταν έπρεπε να δείχνει ευσεβής». Η απουσία θρησκευτικής πίστης και οι έντεχνα συγκαλυμμένες επιθέσεις στον θεϊσμό που συναντά κανείς στα δημοσιευμένα κείμενά του, πιθανόν να εξηγούν εν μέρει την σύγχρονη ακαδημαϊκή δημοφιλία του έργου του. Σήμερα οι περισσότεροι επαγγελματίες φιλόσοφοι είναι άθεοι – το 73% από αυτούς, σύμφωνα με έρευνα του 2009. Ίσως το πρόσχαρο πνεύμα του Χιουμ και η απόλαυση της ζωής που προέκρινε, να βοηθούν στη λειτουργία του ως προτύπου για τους σημερινούς φιλοσόφους, για όσους δεν αρέσκονται να παίρνουν τους εαυτούς τους υπερβολικά στα σοβαρά όποτε βρίσκονται εκτός υπηρεσίας. Όταν στις αρχές της πέμπτης δεκαετίας της ζωής του ο Χιουμ ζούσε στο Παρίσι φημιζόταν ήδη για τη νηφαλιότητα και την καλή του διάθεση και έγινε δεκτός με ενθουσιασμό στα σαλόνια ως le bon David (ο καλός Ντέιβιντ). Ένα πειστικό ρεπορτάζ σε λονδρέζικη εφημερίδα φέρει τον Χιουμ να απορρίπτει τις παρακλήσεις του εκδότη του για συγγραφή και άλλων τόμων της κερδοφόρας Ιστορίας του, με την αιτιολογία πως τώρα πια ήταν «πολύ γέρος, πολύ χοντρός, πολύ τεμπέλης, και πολύ πλούσιος.» Ο Ντέιβιντ Χιουμ, από τον Λουί Καρόγκις (Λουί ντε Καρμοντέλ), περ. 1764, Εθνική Πινακοθήκη της Σκωτίας, Εδιμβούργο. Ωστόσο, ενδεχομένως η άνοδος του λεγόμενου «νατουραλισμού» στη φιλοσοφία εξηγεί καλύτερα γιατί εσχάτως ο Χιουμ είναι τόσο ελκυστικός. Ο νατουραλισμός έχει πολλές συνιστώσες, κι όλες είναι εξίσου εμφανείς στο έργο του. Ο Χιουμ τόνιζε τις ομοιότητες του ανθρώπου με τα άλλα ζώα: έναν αιώνα πριν από την Καταγωγή του Ανθρώπου (The Descent of Man, 1871) του Δαρβίνου, υποστήριξε ότι δεν υπάρχει και μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον νου των ανθρώπων και κάποιων πλασμάτων που συναντά κανείς στους ζωολογικούς κήπους. (Ο Χιουμ επίσης προετοιμάζει το έδαφος για τον Δαρβίνο, όταν υπονοεί πως ορισμένες εγκεφαλικές λειτουργίες υπηρετούν την αναπαραγωγή). Αντιμετώπιζε τη θρησκεία ως ένα φυσικό φαινόμενο, εξηγήσιμο με όρους ψυχολογικούς και ιστορικούς –άποψη που κατά κανόνα προκαλούσε ενόχληση στους ευσεβείς– και υποστήριζε ότι η μελέτη του νου και των ηθών θα πρέπει να συμμορφώνεται με τις ίδιες εμπειρικές μεθόδους που είχαν αρχίσει να ρίχνουν νέο φως στον υπόλοιπο φυσικό κόσμο. Επομένως, η φιλοσοφία για τον Χιουμ δεν διέφερε ριζικά από την επιστήμη. Αυτή η οπτική γωνία είναι πολύ πιο συνηθισμένη στην εποχή μας από ό,τι ήταν στην δική του. Οι φιλόσοφοι σήμερα δεν βλέπουν σε ό,τι έγραψε ο Χιουμ για την έλλογη σκέψη (reason) κανένα κακόβουλο σχέδιο προκειμένου να την υπονομεύσει, αλλά μια προσπάθεια να εξηγήσει την λειτουργία της. Όπως θέτει το ζήτημα ο Χάρρις, ο Χιουμ ανέπτυξε «μια εντελώς νέα θεωρία της ορθολογικής σκέψης». Αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως έξυπνα ζώα των οποίων οι πεποιθήσεις για τα περισσότερα πράγματα βασίζονται στις «έξεις» (custom) τους, εφόσον τείνουν να προσδοκούν ότι το μέλλον θα μοιάζει με το παρελθόν – μια τάση, υποστήριξε ο Χιουμ, η οποία είναι απαραίτητη για τη συντήρηση της ζωής, αλλά δεν τεκμηριώνεται βάσει κανενός ανεξάρτητου συλλογιστικού επιχειρήματος. Αυτή η θέση έγινε γνωστή ως «το πρόβλημα της επαγωγής», αν και ο ίδιος ο Χιουμ δεν θεωρούσε ότι συνιστά μεγάλο πρόβλημα. Έδωσε σημασία σε ό,τι αποκάλεσε «πειραματικό» ή «πιθανολογικό» συλλογισμό στην γνωσιοθεωρία, και υποβίβασε την σημασία του μαθηματικού και σχεδόν μαθηματικού παραγωγικού συλλογισμού [ήτοι της αξιωματικής μεθόδου]. Αυτή ήταν μια σημαντική καινοτομία, καθότι για περίπου δύο χιλιάδες χρόνια οι φιλόσοφοι, παρασυρμένοι από την ελληνική γεωμετρία, έκαναν ως επί το πλείστον το αντίθετο. Η έμφαση του Χιουμ στο είδος των εμπειρικών και διαψεύσιμων πεποιθήσεων που οι άνθρωποι μοιράζονται με κάποια κατώτερα πλάσματα ερμηνευόταν πολύ βιαστικά ως δυσφήμιση της εγκυρότητας της ανθρώπινης νόησης. Ο Χιουμ ανέπτυξε για πρώτη φορά τη νέα του θεωρία για τον ορθό λόγο στην Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση (A Treatise of Human Nature, 1738), το μεγαλύτερο μέρος της οποίας είχε συγγράψει ως τα είκοσι έξι του, και την οποία, όπως ο ίδιος υποστήριξε, είχε σχεδιάσει ενώ ήταν ακόμα έφηβος. Όταν η Πραγματεία δεν προκάλεσε ακριβώς τη φιλοσοφική επανάσταση στην οποία ήλπιζε, ο Χιουμ έριξε το φταίξιμο για την αποτυχία αυτή κυρίως στο ύφος, παρά στις βασικές ιδέες του βιβλίου. Στη συνέχεια αναζήτησε άλλους τρόπους για να τις κοινολογήσει και στράφηκε σε νέα συγγραφικά σχέδια. Ενδεχομένως λοιπόν η ζωή του Χιουμ να μοιάζει με δράμα σε δύο πολύ διαφορετικές πράξεις. Στην πρώτη προσπάθησε ανεπιτυχώς να αφήσει το στίγμα του στην φιλοσοφία. Στη δεύτερη συνέγραψε λιγότερο φιλόδοξα έργα, προκειμένου να βγάλει χρήματα και να γίνει διάσημος. Έτσι ο Χιουμ ο φιλόσοφος, έγινε ο Χιουμ ο δημοφιλής ιστορικός και δοκιμιογράφος. Αλλά είναι αυτός ο καλύτερος τρόπος για να δούμε την καριέρα του; Μήπως ο Χιουμ «στρογγύλεψε» τις ιδέες του για να τις κάνει πιο ελκυστικές «στους θαμώνες των καφενείων», όπως έγραψε υπεροπτικά κάποιος από τους επιμελητές των έργων του στον δέκατο ένατο αιώνα;[3] Και είχε δίκιο κάποιος άλλος επιμελητής, όταν ισχυρίστηκε πως «λίγοι άνθρωποι των γραμμάτων υπήρξαν στο βάθος της ψυχής τους τόσο ματαιόδοξοι και άπληστοι για φήμη»;[4] Στη βιογραφία του ο Χάρρις υποστηρίζει ότι στο πνευματικό ταξίδι του Χιουμ υπήρχε μεγαλύτερη συνέπεια και ακεραιότητα απ’ ό,τι τέτοια σχόλια αφήνουν να εννοηθεί. Η αγάπη για τα γράμματα ήταν πάντα το «πάθος που με οδηγεί», έγραψε ο Χιουμ στο τέλος της ζωής του, και όπως επισημαίνει ο Χάρρις, τα «γράμματα» ήταν στον αιώνα του Χιουμ μια ευρεία έννοια που κάλυπτε ολόκληρο τον κόσμο της μάθησης, συμπεριλαμβανομένης της ιστορίας, της θεολογίας, της φιλοσοφίας και της πολιτικής. Ο Χιουμ έβλεπε πάντα τον εαυτό του ως «άνθρωπο των γραμμάτων» που καμία συγκεκριμένη ακαδημαϊκή ειδικότητα δεν περιόριζε, και το εύρος των ενδιαφερόντων του ήταν εμφανές εξαρχής. Η Σκωτία του δέκατου όγδοου αιώνα με τα τέσσερα ακμάζοντα πανεπιστήμιά της, καθώς και η πληθώρα από λέσχες συζητήσεων ήταν το ιδανικό μέρος για μια τέτοια πολυμάθεια. Η Πραγματεία του Χιουμ σχεδιάστηκε ως ένα έργο σε πέντε μέρη, τα οποία αφορούν την νόηση, τα πάθη, τα ήθη, την πολιτική και τις τέχνες, που όλα επρόκειτο να φωτιστούν από μια νέα, εμπειρική επιστήμη της ανθρώπινης φύσης. Σύμφωνα με τον νεαρό Χιουμ, ο λόγος για τον οποίο μόνο λίγα πράγματα θεωρούνταν βέβαια σε αυτούς τους τομείς της μάθησης ήταν ότι μέχρι τότε αυτοί ήταν συνυφασμένοι «με την επινόηση μάλλον, παρά με την εμπειρία». Η προσεκτική παρατήρηση της πραγματικής λειτουργίας του νου –πώς προκύπτουν οι σκέψεις και τα συναισθήματα και πώς οδηγούν σε περαιτέρω σκέψεις και συναισθήματα– θα παρείχε «ένα πλήρες σύστημα…. χτισμένο πάνω σε μια σχεδόν εντελώς νέα βάση, τη μόνη πάνω στην οποία μπορούν να στηριχθούν με κάποια ασφάλεια [οι επιστήμες].» Τα δύο πρώτα μέρη της Πραγματείας του Χιουμ, τα οποία ασχολούνται με τη νόηση και τα πάθη, δημοσιεύθηκαν στις αρχές του 1739, όταν αυτός ήταν είκοσι επτά ετών, και το επόμενο έτος ακολούθησε ένα τρίτο, που αφορούσε τα ήθη. Τα μέρη που αφορούσαν την πολιτική και τις τέχνες δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ, γιατί ο Χιουμ σύντομα έκρινε πως το όλο εγχείρημα είχε ήδη αποτύχει. Η Πραγματεία, έγραψε σε ένα αυτοβιογραφικό δοκίμιο, «πέθανε κυριολεκτικά στη γέννα, καθώς το μελάνι του τυπογραφείου ακόμη στέγνωνε, δίχως καν να ξεχωρίσει αρκετά ώστε να προλάβουν ν’ αρχίσουν τη μουρμούρα τους οι ζηλωτές»[5]. Τούτη η εκτίμηση ήταν υπερβολική: η κριτικογραφία όχι μόνον είχε αρκούντως άμεσα και ευρέως προσέξει την Πραγματεία, αλλά και οι ζηλωτές μουρμούριζαν εναντίον της τόσο δυνατά, ώστε ο Χιουμ να εκδώσει ένα ανώνυμο φυλλάδιο υπερασπιζόμενός την ενάντια σε διάφορες κατηγορίες. Οι κατηγορίες αυτές ήταν, μεταξύ άλλων, ότι η Πραγματεία υποστήριζε έναν γενικευμένο ή «καθολικό σκεπτικισμό»[6] και ότι υπέσκαπτε «τα θεμέλια της ηθικής, αρνούμενος τη φυσική και ουσιώδη διαφορά ανάμεσα στο ορθό και το λάθος»[7] – ιδέες που μάλλον παρέπεμπαν σε θρησκευτική ασέβεια. Η απάντηση του Χιουμ στην κατηγορία του καθολικού σκεπτικισμού ήταν ότι ο συγγραφέας της Πραγματείας –ο Χιουμ προσποιούνταν πως ήταν κάποιος άλλος– ήθελε απλώς να «μετριάσει την αλαζονεία όσων βασίζονταν μόνον στον ορθό λόγο (reasoners).» Υποστήριζε την «σεμνότητα … και ταπεινότητα σε ό,τι αφορά τη λειτουργία των φυσικών μας ικανοτήτων.» Όσο για τα θεμέλια της ηθικής, ο Χιουμ αντέτεινε ανώνυμα πως ο συγγραφέας της Πραγματείας είχε απλώς αρνηθεί ότι «οι προτάσεις της ηθικής ήταν ίδιας λογής με τις αλήθειες των μαθηματικών και των αφηρημένων επιστημών.» Το βιβλίο δεν αμφισβητούσε το γεγονός ότι υπήρχε διαφορά μεταξύ ορθού και λάθους, αλλά υποστήριζε ότι αυτή η διαφορά αντικατοπτρίζει τις «εσωτερικές προτιμήσεις και τα συναισθήματα (Sentiments)» της ανθρωπότητας, πράγμα που σύμφωνα με το φυλλάδιο του Χιουμ δεν θα έπρεπε να θεωρείται δα και καμιά σοκαριστική ιδέα. Η ίδια η Πραγματεία είχε δημοσιευθεί ανώνυμα, κάτι που δεν ήταν ασυνήθιστο σε αμφιλεγόμενα έργα νέων συγγραφέων. Όμως το ποιος την είχε γράψει δεν ήταν καθόλου μυστικό. Σε τέτοιες περιπτώσεις η ανωνυμία αποτελούσε συμβατική δήλωση σεμνότητας, όσο και προσπάθεια να αποφύγει κανείς τις συνέπειες της λογοκρισίας. Αλλά η πρώτη φορά που ο Χιουμ παραδέχθηκε γραπτώς ότι ο ίδιος ήταν πράγματι ο συγγραφέας της Πραγματείας ήταν όταν την αποκήρυξε κατηγορηματικά ως πρωτόλειο έργο. Σχεδόν αμέσως μόλις τη δημοσίευσε, ο Χιουμ μετάνιωσε που είχε δώσει το τυπωθήτω τόσο βιαστικά. Παρέλειψε την Πραγματεία από τις εκδόσεις των Απάντων του και παρακάλεσε το κοινό να τον κρίνει μόνο από τα άλλα έργα του. Πορτρέτο του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ από τον Άλαν Ράμσεϊ, Εθνική Πινακοθήκη της Σκωτίας, Εδιμβούργο. Οι θιασώτες της φιλοσοφίας του αγνόησαν εντελώς την παράκληση αυτή, πράγμα ατυχές, διότι οι χαρακτηριστικές θεωρίες του Χιουμ για τον νου και τα όρια της ανθρώπινης γνώσης αναδύονται μάλλον ευκρινέστερα σε μια συλλογή συναφών δοκιμίων που δημοσίευσε προς το τέλος της τρίτης δεκαετίας της ζωής του. Αυτά τα δοκίμια (που τώρα είναι γνωστά ως Έρευνα σχετικά με την ανθρώπινη νόηση (Enquiry Concerning Human Understanding, 1748) είναι περισσότερο οργανωμένα και πιο προσεκτικά ως προς την επιχειρηματολογία τους από το αντίστοιχο τμήμα της Πραγματείας του. Από αυτήν τη νέα εκδοχή της φιλοσοφίας του παραλείπεται το συγκεχυμένο υλικό της Πραγματείας σχετικά με τις ιδέες του χώρου και του χρόνου, και την πραγμάτευση της ιδέας της προσωπικής ταυτότητας, την οποία ο Χιουμ γρήγορα θεώρησε «πολύ προβληματική». Εξάλλου, στο ώριμο έργο του ο Χιουμ ξεκαθαρίζει η άποψή του για τη σχέση λογικής και παθών. Η λογική, έγραψε, δεν είναι «παρά ένα γενικό και ήρεμο πάθος, το οποίο υιοθετεί μια συνολική και αποστασιοποιημένη θεώρηση του αντικειμένου της.» Ως εκ τούτου, το ότι κυριαρχώ στα πάθη μου δεν σημαίνει, όπως ο ίδιος παραπλανητικά άφηνε να εννοηθεί στην Πραγματεία, ότι η λογική συναγωνίζεται τα πάθη, αλλά μάλλον ότι τρέπω τα πάθη μου σε ηπιότερες και λιγότερο ταραχώδεις μορφές. Τα νέα δοκίμια του Χιουμ δεν ήταν μια νερωμένη έκθεση των θεμελιωδών ιδεών του, αλλ’ αντιθέτως ήταν από πολλές απόψεις πιο τολμηρά από την Πραγματεία. Καταρχάς γίνονταν σαφέστερες οι αντιθρησκευτικές συνέπειες της σκέψης του, έστω με διακριτικό τρόπο. Ο Χιουμ περιέλαβε στα δοκίμια αυτά μια εξέταση των θαυμάτων[8] που δεν είχε περιλάβει στην Πραγματεία. Η πραγμάτευση εκκινούσε από την χιουμιανή ανάλυση του πιθανολογικού συλλογισμού, καταλήγοντας ότι οι μαρτυρίες θρησκευτικών θαυμάτων δεν θα πρέπει ποτέ να γίνονται πιστευτές. Υποστήριξε επίσης ότι το διαχρονικά δημοφιλές «επιχείρημα του σχεδιασμού», το οποίο συνάγει την ύπαρξη του Θεού από τα εμφανή τάχα σημάδια ευφυούς σχεδιασμού στη φύση, κατέληγε σε αυθαίρετο συμπέρασμα. Όπως πάντα, ο Χιουμ παρουσίασε τις ασεβείς ιδέες του ωσάν να στρέφονταν κατά της «ψευδούς θρησκείας» μόνον, και όχι εναντίον της ασαφούς «αληθινής θρησκείας», την οποία, για λόγους δημόσιας εικόνας, προσποιούνταν πως ασπάζεται. Προσποιούνταν πως ο εχθρός ήταν η δεισιδαιμονία και ο «ενθουσιασμός» –δηλαδή ο φανατισμός– κι όχι η ίδια η θρησκευτική πίστη. Ο Χιουμ τοποθέτησε ποικίλα προστατευτικά προκαλύμματα μεταξύ του ιδίου και της επίθεσής του στο επιχείρημα του σχεδιασμού. Έβαλε τις ανατρεπτικές ιδέες του στο στόμα ενός ανώνυμου φίλου του, ο οποίος εμφανίζεται να βγάζει λόγο για λογαριασμό του Επίκουρου, με τον οποίο ο Χιουμ προσποιούνταν ότι διαφωνεί. Στα χρόνια που μεσολάβησαν ανάμεσα στην Πραγματεία και στην Έρευνα σχετικά με την ανθρώπινη νόηση, ο Χιουμ δημοσίευσε δύο τόμους πολιτικών, λογοτεχνικών, και διαφόρων άλλων δοκιμίων (Essays, Moral, Political and Literary, 1758 [1741])[9] που μπορεί κανείς σε κάποιο βαθμό να πει ότι υποκαθιστούν τα ανολοκλήρωτα μέρη της Πραγματείας, έστω και αν ο Χιουμ δεν ισχυριζόταν πλέον πως οι προσπάθειές του αποτελούν μέρος «ενός ολοκληρωμένου συστήματος». Χάρη στα δοκίμια αυτά ο Χιουμ απέκτησε κάποια φήμη ως άνθρωπος των γραμμάτων, αλλά και επιπλέον εργασία ως οικοδιδάσκαλος και σύντροφος μιας από τις θαυμάστριές του, της Μαρκησίας του Άναντεϊλ, η οποία αποδείχθηκε ότι ήταν τρελή. Σε μια έκρηξη οργής η Μαρκησία τον απέλυσε και σαν να μην αρκούσε αυτό ο Χιουμ πληροφορήθηκε πως η αίτησή του για μια έδρα φιλοσοφίας είχε απορριφθεί. Δέχτηκε τότε μια πρόταση να συνδράμει έναν μακρινό συγγενή σε κάποια στρατιωτική αποστολή. Ο αρχικός προορισμός ήταν το Κεμπέκ, μα η αποστολή κατέληξε στη Βρετάνη, και είχε στοιχεία φαρσοκωμωδίας. Ο Βολταίρος την διακωμώδησε σε ένα από τα ιστορικά έργα του.[10] Πάντως έδωσε χρόνο στον Χιουμ για να γράψει την Έρευνα, ενώ τρία χρόνια αργότερα ολοκλήρωσε μια ανάλογη συλλογή δοκιμίων με εσωτερική συνοχή υπό τον τίτλο Μια έρευνα για τις αρχές των ηθών (An Enquiry Concerning the Principles of Morals, 1751). Αυτή η δεύτερη Έρευνα, κατά την άποψη του Χιουμ, «απέχει παρασάγγας» από τα άλλα έργα του, αλλά το κοινό, τόσο στη Βρετανία όσο και στη Γαλλία, γοητεύτηκε περισσότερο από τους Πολιτικούς διαλόγους (Political Discourses), συλλογή δοκιμίων για οικονομικά κυρίως θέματα που ακολούθησε ένα χρόνο αργότερα, το 1752. Ο Άνταμ Σμιθ έγραψε ότι ο Χιουμ ήταν, από όσο γνώριζε, ο πρώτος συγγραφέας που υποστήριξε ότι η παραγωγή αγαθών και το εμπόριο τείνουν προοδευτικά να παρέχουν μεγαλύτερη ελευθερία και ασφάλεια στους πολίτες. Τα οικονομικά δοκίμια του Χιουμ ήταν ιδιαιτέρως οξυδερκή σε ό,τι αφορά τη νομισματική θεωρία και το εμπόριο. Επέμενε στη σημασία της αμοιβαίας ωφέλειας που συνεπάγεται το διεθνές εμπόριο, προειδοποιούσε για την πιθανή διόγκωση του εθνικού χρέους, και απέρριπτε την μερκαντιλιστική εμμονή με τον χρυσό. Έχει λεχθεί ότι αν o Χιουμ είχε αναπτύξει τα επιχειρήματά του πιο συστηματικά, ως ληξιαρχική πράξη γέννησης των σύγχρονων οικονομικών θα καταγραφόταν το 1752 κι όχι το 1776, οπότε εκδόθηκε ο Πλούτος των εθνών του Σμιθ. Ο Χάρρις εξετάζει με επιδεξιότητα τα διανοητικά συμφραζόμενα των οικονομικών και άλλων δοκιμίων του Χιουμ, καθώς και όλων των υπόλοιπων έργων του, περιγράφοντας σε βάθος τις συζητήσεις στις οποίες αυτά συνέβαλαν και τις επιδράσεις που δέχθηκε ο Χιουμ από τα διαβάσματά του, ιδιαίτερα από τη μελέτη του Μπέρναρντ ντε Μάντεβιλ, του Φράνσες Χάτσεσον, του Πιερ Μπέιλ και του Κικέρωνα. Με έκπληξη διαπιστώνει κανείς ότι το βιβλίο του Χάρρις όντως φαίνεται να είναι, όπως ο ίδιος ισχυρίζεται, η πρώτη διανοητική βιογραφία του Χιουμ. Όπως ο ίδιος αναγνωρίζει, όσοι αναγνώστες ενδιαφέρονται κατά κύριο λόγο για τη ζωή του Χιουμ θα πρέπει καταρχάς να διαβάσουν τη βιογραφία που έγραψε ένας αμερικανός μελετητής, ο Έρνεστ Κάμπελ Μόσσνερ, η οποία εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1954.[11] Ο βίος του Χιουμ που συνέγραψε ο Μόσσνερ είναι διαποτισμένος με τόση συμπάθεια για τον Χιουμ, ώστε, σύμφωνα με τον Χάρρις, να εμποδίζει μερικές φορές την «προσηκόντως νηφάλια» εξέταση των δεδομένων. Και όμως, στην περίπτωση του Μόσσνερ ενδεχομένως αξίζει να πληρώσει κανείς ένα τέτοιο τίμημα και να θυσιάσει ολίγη νηφαλιότητα. Διότι οι θαυμαστές τού le bon David πιθανόν να ζητούν λίγο περισσότερο ενθουσιασμό, με τη σύγχρονη έννοια του όρου, από όσο μπορεί να δείξει ο Χάρρις. Κατά τα άλλα, βέβαια, οφείλουν οι μελετητές του Χιουμ να ευγνωμονούν τον Χάρρις για ένα μοναδικό επίτευγμα. Κανένα άλλο έργο δεν καταβάλλει τέτοιες προσπάθειες να ρίξει φως σε όλα τα πολυσχιδή γραπτά του Χιουμ, συμπεριλαμβανομένης της Ιστορίας της Αγγλίας (The History of England, 1754-1761) του, και να παρουσιάσει έναν απολογισμό της συγγραφικής σταδιοδρομίας του ως ένα συνεπές, αν όχι και ενιαίο, σύνολο. Ο Χιουμ έπαιζε για καιρό με την ιδέα να γράψει ένα ιστορικό έργο, αλλά δεν ξεκίνησε σοβαρά την συγγραφή του, ωσότου το 1752 τοποθετήθηκε επικεφαλής της επιβλητικής βιβλιοθήκης της Faculty of Advocates του Εδιμβούργου. Αφού περιγράφει με λίγα λόγια τους «αγενείς και ταραχώδεις» αρχαίους Βρετανούς και τους απωθητικούς Δρυίδες τους, η εξάτομη Ιστορία του Χιουμ ιχνηλατεί την ιστορία της Αγγλίας από την άφιξη του Καίσαρα ως την ανατροπή του Βασιλιά Ιακώβου Β΄ το 1688. Οι απάνθρωπες συνέπειες του θρησκευτικού φανατισμού αποτελούν ένα μοτίβο που επανέρχεται. Η έμφαση με την οποία ο Χιουμ τόνιζε τις βλάβες που τόσο εύκολα προκύπτουν από την θρησκεία δεν χαροποίησε διόλου πολλούς κληρικούς. Ο Χάρρις υποστηρίζει ότι η Ιστορία του Χιουμ θα πρέπει να αποτιμηθεί ως φιλοσοφική υπό την ευρεία έννοια, εφόσον εστιάζεται μάλλον σε γενικές αρχές της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής μεταβολής, παρά σε πράξεις συγκεκριμένων προσώπων. Μερικές φορές η Ιστορία του Χιουμ θεωρήθηκε ανάλογη των ιστοριογραφικών έργων του Βολταίρου – αυτή ήταν, για παράδειγμα, η κρίση του Δρ. Τζόνσον, την οποία μάλιστα δεν εννοούσε ως φιλοφρόνηση. Ο ίδιος ο Βολταίρος εξήρε τον Χιουμ για την υπέρβαση της πολιτικής μεροληψίας προηγούμενων ιστοριών γραμμένων στην αγγλική γλώσσα. Ο Χιουμ δεν ήταν ούτε βασιλόφρων, ούτε κοινοβουλευτικός, έγραψε ο Βολταίρος, αλλά “un homme équitable” [ένας δίκαιος άνθρωπος]. O Χάρρις δείχνει ότι αυτό ήταν αλήθεια – μολονότι οι αναγνώστες θα βρεθούν μερικές φορές ενώπιον περισσότερων λεπτολογιών από ό,τι χρειάζονται, εκτός βεβαίως αν τυχαίνει να ενδιαφέρονται ιδιαιτέρως για την στάση που τήρησε ο Χιουμ στο ζήτημα των διαφορετικών τρόπων με τους οποίους αντιμετώπισαν οι Γουίγκς και οι Τόρις την Ένδοξη Επανάσταση του 1688. Ο Χιουμ και ο Βολταίρος δεν γνωρίστηκαν ποτέ. Ώσπου να μετακομίσει ο Χιουμ στο Παρίσι το 1763 για να εργαστεί στη βρετανική πρεσβεία, ο Βολταίρος είχε αποσυρθεί στο κτήμα του. Ο Χιουμ βρέθηκε κοντά στους δύο συντάκτες της Encyclopédie του Γαλλικού Διαφωτισμού, στον Ντιντερό και τον Ντ’ Αλαμπέρ, και ανάλωσε κάμποσο χρόνο στα σαλόνια της στενής φίλης του κοντέσας Ντε Μπουφλέρ καθώς και σε εκείνα του ματεριαλιστή βαρόνου Ντ’ Ολμπάχ, ο οποίος ήταν λίγο-πολύ δηλωμένος άθεος. Η αθεΐα που διατυμπανιζόταν από τον βαρόνο Ντ’ Ολμπάχ και ορισμένα μέλη του κύκλου του παραήταν δογματική και ζηλωτική για τα γούστα του Χιουμ· εκείνοι με τη σειρά τους φαίνεται πως θεωρούσαν την εκδοχή της αντιθρησκευτικότητας του Χιουμ ως μάλλον χλιαρή. Ένας άλλος Βρετανός, θαμώνας κι αυτός του σαλονιού του βαρόνου Ντ’ Ολμπάχ, ο νεαρός θαυμαστής του Χιουμ Έντουαρντ Γκίμπον, ανέφερε ότι «γελούσαν με τον σκεπτικισμό του Χιουμ», αν κι αυτό φαίνεται να γινόταν με καλοπροαίρετη διάθεση. Με τον όρο «σκεπτικισμός» ο Γκίμπον εννοούσε ό,τι σήμερα θα λέγαμε «αγνωστικισμό». Οι αρχές της φιλοσοφίας του Χιουμ άφηναν να εννοηθεί ότι το ερώτημα για την ύπαρξη του Θεού δεν μπορεί να απαντηθεί οριστικά με μια κατάφαση ή άρνηση, άρα υπό μια έννοια ήταν αγνωστικιστής. Ωστόσο, δεδομένου ότι δεν φαίνεται να είχε καμία πίστη στον Θεό, είναι πιθανότατα εξίσου δόκιμο να τον πούμε άθεο – όχι όμως και ζηλωτή άθεο. Πορτρέτο του Ντέιβιντ Χιουμ, 1754 από τον Άλαν Ράμσεϊ, Εθνική Πινακοθήκη της Σκωτίας, Εδιμβούργο. Ένα χαρακτηριστικό των γραπτών του Χιουμ για την θρησκεία, το οποίο τα κάνει να ξεχωρίζουν, είναι ότι ο Χιουμ προσπαθούσε να πείσει με ήρεμο τρόπο παρά να εμπλακεί σε αντιπαραθέσεις. Φρόντιζε να τηρεί τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στους συγγραφείς εκείνους, των οποίων τα έργα αποδοκιμάζονταν μεν, τα ανέχονταν ωστόσο, και σε εκείνους τους συγγραφείς, των οποίων τα έργα δεν επιτρεπόταν καν να έχει κανείς στο σπίτι. Για να αποφύγει τη συμπερίληψή του στη δεύτερη κατηγορία συγγραφέων, άρα όσων τα έργα είχαν λιγότερες πιθανότητες να πείσουν το κοινό τους, αρκούσε να φορέσει ένα προσωπείο θρησκευτικής πίστης. Φυσικά δεν θα πείραζε ιδιαίτερα αν κάποιοι αναγνώστες αντιλαμβάνονταν τι παιχνίδι πράγματι παιζόταν. Ο Χιουμ έπαιζε αυτό το παιχνίδι με τρόπο ιδιοφυή στο έργο του Διάλογοι για τη φυσική θρησκεία (Dialogues Concerning Natural Religion, 1779)[12] που εκδόθηκε μετά θάνατον, και στο οποίο έκανε αλλαγές τις τελευταίες εβδομάδες της ζωής του. Αρκετοί φίλοι του που είχαν δει το χειρόγραφο, συμπεριλαμβανομένου του Άνταμ Σμιθ, θεωρούσαν ότι το παρατραβούσε, και τον παρακαλούσαν να μην αφήσει να δημοσιευτεί, έστω μετά θάνατον, φοβούμενοι πιθανότατα ότι θα κατέστρεφε τη φήμη του και ότι θα έκανε και τα άλλα έργα του να μην διαβαστούν. Προσπαθώντας να καθησυχάσει τον Σμιθ, στον οποίο είχε εναποθέσει τις ελπίδες για την έκδοση του έργου, ο Χιουμ του είπε πως κανένα κείμενο δεν ήταν «πιο προσεκτικά και πιο επιδέξια γραμμένο.» Το χειρόγραφο ήταν πράγματι τόσο επιδέξια γραμμένο που όσοι δεν είναι εξοικειωμένοι με τις συμβάσεις του «θεολογικού ψεύδους» (theological lying) του δέκατου όγδοου αιώνα, όπως έχει ονομαστεί το φαινόμενο αυτό της θρησκευτικής προσποίησης, ακόμα νομίζουν ενίοτε ότι ο Χιουμ κατέληξε να συμφωνήσει πως η ύπαρξη ενός σχεδιασμού εγγενούς στη φύση υποδεικνύει τάχα την ύπαρξη ενός Θεού.[13] Στους Διαλόγους του, που είχαν ως πρότυπο ένα έργο του Κικέρωνα[14], ο Χιουμ ανέπτυξε και επεξεργάστηκε τα κριτικά επιχειρήματα που είχε άλλοτε αποδώσει στον φανταστικό επικούρειο φίλο του, τούτη τη φορά βάζοντας να τα ξεστομίζει ένας χαρακτήρας που ονόμασε Φίλωνα, τον οποίο ο αφηγητής των Διαλόγων παρουσιάζει ως τον ηττημένο του διαλόγου. Ο Φίλων καταλήγει να παραδεχθεί πως «το αίτιο ή τα αίτια της συμπαντικής τάξης μάλλον διέπονται από κάποια μακρινή αναλογία προς την ανθρώπινη νοημοσύνη», δήλωση που ικανοποιεί ως αποδοχή του θεϊσμού. Ωστόσο, οι προσεκτικοί αναγνώστες θα παρατηρήσουν ότι η αναλογία που διαπιστώνει ο Φίλων αποδεικνύεται πως είναι τόσο μακρινή, ώστε στην πραγματικότητα μάλλον συνάδει με τον αθεϊσμό.[15] Ο Χιουμ κάποτε παρατήρησε σε μια επιστολή του προς την κόμισσα Ντε Μπουφλέρ ότι ο κακόμοιρος ο Ρουσσώ είχε μπλέξει άσχημα επειδή αμελούσε να «συγκαλύπτει κάπως τα συναισθήματά του». Τέτοιο λάθος ο Χιουμ δεν ήταν διατεθειμένος να διαπράξει, ούτε καν μετά θάνατον. Όταν το 1766 επέστρεψε στη Βρετανία από το Παρίσι, ο Χιουμ πήρε μαζί του και τον Ρουσσώ. Προσφέρθηκε μάλιστα να τον βοηθήσει να βρει άσυλο και να εξασφαλίσει μια βασιλική επιχορήγηση. Ο βαρόνος Ντ’ Ολμπάχ προειδοποίησε τον Χιουμ ότι δεν επρόκειτο για φρόνιμη κίνηση, δεδομένου ότι ο Ρουσσώ είχε τη συνήθεια να δαγκώνει το χέρι που τον έτρεφε. Η ευγένεια του Χιουμ πράγματι ανταμείφθηκε με άσχημο τρόπο. Εκείνη την περίοδο ο Ρουσσώ ταλαντευόταν πια σε μια νεκρή ζώνη μεταξύ λογικής και τρέλας και δεν άργησε να κατηγορήσει δημόσια τον Χιουμ ότι είχε συνωμοτήσει εναντίον του. Τρομοκρατημένος, ο Χιουμ αποφάσισε να δημοσιεύσει την δική του εκδοχή της θλιβερής αυτής ιστορίας. Ο Χάρρις φέρνει τον Χιουμ ενώπιον των ευθυνών του. Ο Χιουμ, γράφει, θα έπρεπε να είχε υπομείνει τις συκοφαντίες του Ρουσσώ, και να υιοθετήσει «μια πιο αντικειμενική και συμπονετική στάση απέναντι στην καταφανώς βασανισμένη νοητική κατάσταση [του Ρουσσώ].» Οπωσδήποτε, όποιος έχει τέτοιες προσδοκίες μάλλον ζητεί πάρα πολλά από τον le bon David. Όπως παραδέχθηκε ακόμη κι ο Άνταμ Σμιθ, οι αρετές του Χιουμ έφταναν μόνον ως εκεί που «επιτρέπει η φύση της ανθρώπινης αδυναμίας». © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2016 — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη Σημ. ARB: Ευχαριστούμε τον καθηγητή Παύλο Καλλιγά που διάβασε τη μετάφραση για τις παρατηρήσεις του και τον Νικήτα Σινιόσογλου για τη βοήθεια και τις σημειώσεις του τις οποίες επισημαίνουμε με τα αρχικά ΝΣ. *** ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΙΟΥΜ, «ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΘΑΥΜΑΤΩΝ» […] Αυτό μας οδηγεί σε ένα γενικό και αξιοσημείωτο αξίωμα: «Καμία μαρτυρία δεν είναι αρκετή για να καταστήσει αδιαμφισβήτητο ένα θαύμα, εκτός εάν η μαρτυρία είναι του είδους εκείνου που η αναλήθειά της συνιστά μεγαλύτερο θαύμα από το θαύμα που επιχειρεί να βεβαιώσει. Και ακόμη και σε αυτήν την περίπτωση έχουμε μια αμοιβαία ανασκευή των επιχειρημάτων, και αυτό που υπερισχύει μας δίνει μόνο μια βεβαιότητα ανάλογη με την ισχύ που απομένει αφού αφαιρέσουμε την ισχύ του άλλου». Όταν κάποιος μου πει ότι είδε έναν νεκρό να επανέρχεται στη ζωή, σκέφτομαι αμέσως ότι είναι πιο πιθανό αυτό το πρόσωπο να με εξαπατά ή να έχει εξαπατηθεί παρά να αληθεύει αυτό που ισχυρίζεται. Σταθμίζω το ένα θαύμα έναντι του άλλου, και σύμφωνα με την υπεροχή την οποία διαπιστώνω, αποφαίνομαι και απορρίπτω πάντα το μεγαλύτερο θαύμα. Αν η αναλήθεια της μαρτυρίας του συνιστά μεγαλύτερο θαύμα από το γεγονός που αφηγείται, τότε μόνον μπορεί να ισχυριστεί ότι εξουσιάζει την πίστη μου ή την κρίση μου. […] Συνεπώς, μπορούμε εν γένει να συμπεράνουμε ότι η χριστιανική θρησκεία όχι μόνο συνοδεύτηκε εξαρχής από θαύματα, αλλά ότι ακόμη και σήμερα δεν μπορεί να γίνει πιστευτή από κανέναν λογικό άνθρωπο χωρίς θαύματα. Ο ορθός λόγος δεν αρκεί για να μας πείσει για την αλήθεια της· όποιος κινείται από την πίστη για να την αποδεχθεί, συνειδητοποιεί ότι τελείται εντός του ένα συνεχές θαύμα που υπονομεύει όλες τις αρχές της νοημοσύνης του και του δίνει τη δύναμη να πιστεύει πράγματα που αντικρούονται από τη συνήθεια και την εμπειρία. (Από τη Βίβλο του άθεου, ανθολόγηση Κρίστοφερ Χίτσενς, μτφρ. Άρης Μπερλής, Polaris, Αθήνα 2012, σ. 64 και 74) ΤΖΕΪΜΣ ΜΠΟΣΓΟΥΕΛ, «ΔΙΗΓΗΣΗ ΤΗΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑΣ ΜΟΥ ΣΥΝΤΑΝΤΗΣΗΣ ΜΕ ΤΟΝ ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΙΟΥΜ» […] Είχα μεγάλη περιέργεια να μάθω αν εξακολουθούσε να μην πιστεύει σε μια μέλλουσα ζωή, τώρα που είχε μπροστά του τον θάνατο. Πείστηκα από αυτά που είπε, και από τον τρόπο που τα είπε, ότι συνέχιζε να μην πιστεύει. Τον ρώτησα αν είναι δυνατόν να υπάρχει μέλλουσα ζωή. Απάντησε ότι είναι δυνατόν, αν βάλουμε ένα κάρβουνο στη φωτιά, να μην καεί· και πρόσθεσε ότι είναι παράλογη φαντασιοπληξία η ιδέα ότι θα υπάρχουμε εσαεί. Είπε ότι η αθανασία, αν υπάρχει, θα πρέπει να είναι γενική· ότι η συντριπτική πλειονότητα του ανθρώπινου είδους δεν έχει πνευματικές αρετές· ότι οι περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν στη νηπιακή ηλικία, προτού αποκτήσουν λογικό· ότι παρ’ όλα αυτά, όλοι πρέπει να είναι αθάνατοι· ότι ένας πορτιέρης που είναι ήδη μεθυσμένος στις δέκα η ώρα το πρωί, πρέπει να είναι αθάνατος· ότι οι τιποτένιοι όλων των εποχών πρέπει να περισωθούν και ότι νέα σύμπαντα πρέπει να δημιουργηθούν για να βρουν κατάλυμα αυτές οι αναρίθμητες μάζες. Το τελευταίο μού φάνηκε όχι και τόσο φιλοσοφικό και του είπα: «Κύριε Χιουμ, γνωρίζετε ότι το πνεύμα δεν πιάνει χώρο». […] (Από τη Βίβλο του άθεου, ανθολόγηση Κρίστοφερ Χίτσενς, μτφρ. Άρης Μπερλής, Polaris, Αθήνα 2012, σ. 76) [1] H «Διήγηση της τελευταίας [τ]ου συνάντησης με τον Ντέιβιντ Χιουμ» (“An Account of my Last Interview with David Hume”, July 7, 1776), από τα Private papers of James Boswell, έχει μεταφραστεί στα ελληνικά από τον Άρη Μπερλή (Η Βίβλος του άθεου. Με τον λόγο κορυφαίων διανοητών, ανθολόγηση-εισαγωγή Κρίστοφερ Χίτσενς, Polaris, Αθήνα 2012, σ. 75-79). (Σ.τ.Μ.). [2] Πλάτων, Φαίδων 118a: ἥδε ἡ τελευτή, ὦ Ἐχέκρατες, τοῦ ἑταίρου ἡμῖν ἐγένετο, ἀνδρός, ὡς ἡμεῖς φαῖμεν ἄν, τῶν τότε ὧν ἐπειράθημεν ἀρίστου καὶ ἄλλως φρονιμωτάτου καὶ δικαιοτάτου (Σ.τ.Μ.). [3] Πρόκειται για τον Sir Lewis Amherst Selby-Bigge. Βλ. σ. xii της Εισαγωγής που έγραψε το 1893 στο: David Hume, Enquiries Concerning the Human Understanding and Concerning the Principles of Morals, ed. L.A. Selby-Bigge (2η έκδοση, Clarendon Press, Οξφόρδη 1902, βασισμένη στην μεταθανάτια έκδοση του 1777· 3η έκδοση του έργου με επιμέλεια-σημειώσεις: P.H. Nidditch, Oxford University Press, Οξφόρδη 1975). Διαθέσιμο στο http://goo.gl/8aVhNY (Σ.τ.Μ.). [4] Tο έγραψε ο Thomas Hodge Grose στο “History of the Editions”, σ. 36. Βλ. τρίτο τόμο τού David Hume, The Philosophical Works (four volumes), T.H. Green and T.H. Grose, eds., Longmans, Green and Co., Λονδίνο 1875 ή τον πρώτο τόμο του Essays Moral, Political, and Literary, T. H. Green and T. H. Grose, eds., Longmans, Green and Co., Λονδίνο 1882. Διαθέσιμο στα https://goo.gl/HbtfoV και https://goo.gl/2w9obz (Σ.τ.Μ.) [5] Το κείμενο του Χιουμ “My own life” δημοσιεύθηκε στον τόμο The Life of David Hume, Esq: Written by himself (Λονδίνο και Δουβλίνο, 1777). Η πρόσφατη ελληνική έκδοση (David Hume, «Η δική μου ζωή») κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άγρα σε μετάφραση Άννυς Σπυράτου και Κώστα Πόταγα, μαζί με το «Σκέψεις για τον επικείμενο θάνατο» του Όλιβερ Σακς, Αθήνα 2015. (Σ.τ.Μ.) Το ίδιο κείμενο έχει μεταφραστεί και παλαιότερα και περιλαμβάνεται στον τόμο Ντέιβιντ Χιουμ, Κείμενα αυτοβιογραφικά, γνωσιολογικά, ηθικά, μετάφραση Μ. Πουρνάρη, Χ. Μητσοπούλου, Εκκρεμές, Αθήνα 2006, σ. 40-53. [σημ. ΝΣ] [6] Όπως διαβάζουμε στη «σύνοψη του κατηγορητηρίου» που παραθέτει ο Χιουμ στην Επιστολή ενός Κυρίου στον φίλο του στο Εδιμβούργο (A Letter from a Gentleman to his Friend in Edinburgh, 1745): «Ο συγγραφέας φαίνεται να υποστηρίζει τα εξής: 1. Τον καθολικό σκεπτικισμό. Βλέπε τους ισχυρισμούς του, με τους οποίους αμφιβάλλει για τα πάντα –εξαιρουμένης της δικής του ύπαρξης– και υποστηρίζει πως είναι ανόητη η αξίωση να πιστεύουμε οτιδήποτε μετά βεβαιότητας.» Το παράθεμα είναι από την ελληνική μετάφραση της Επιστολής, η οποία περιλαμβάνεται στον τόμο Nτέιβιντ Χιουμ, Κείμενα αυτοβιογραφικά, γνωσιολογικά, ηθικά, ό.π. (σημ. 2), σ. 102. [σημ. ΝΣ] [7] Στο ίδιο, σ. 103. [Σημ. ΝΣ] [8] Το «Περί των θαυμάτων» από το David Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Άρη Μπερλή και περιλαμβάνεται στην Βίβλο του άθεου, ό.π., σ. 60-74. (Σ.τ.Μ.) [9] Στα ελληνικά κυκλοφορεί μια επιλογή τεσσάρων από τα δοκίμια αυτά: D. Hume, Ο σκεπτικιστής - ο επικούρειος - ο στωικός - ο πλατωνικός, μτφρ. Γ. Λειβαδίτης, επιμ. Α. Βέλιος, Ροές, Αθήνα 2012. [Σημ. ΝΣ] [10] Βλ. Paul H. Meyer, “Voltaire and Hume's Descent on the Coast of Brittany”, Modern Language Notes, Vol. 66, No. 7 (Nov. 1951), pp. 429-435. (Σ.τ.Μ.) [11] Ernest Campbell Mossner, The Life of David Hume (University of Texas Press, Ώστιν, Thomas Nelson and Sons, Εδιμβούργο και Clarendon Press, Οξφόρδη 1954, ανατύπωση Clarendon Press 1970), δεύτερη έκδοση Clarendon Press, Οξφόρδη 1980 και ανατύπωση το 2001. (Σ.τ.Μ.) [12] Ελληνική μετάφραση: Ντέιβιντ Χιουμ, Διάλογοι για τη φυσική θρησκεία, μτφρ. Χ. Γρηγορίου, Νήσος, Αθήνα 2012. [Σημ. ΝΣ] [13] Έτσι, ο Ντάνιελ Ντένετ στο Darwin’s Dangerous Idea: Evolution and the Meanings of Life [Η επικίνδυνη ιδέα του Δαρβίνου: Η εξέλιξη και τα νοήματα της ζωής] (Simon and Schuster, 1995) υποστηρίζει πως ο Χιουμ «υποχωρεί πλήρως» και αποδέχεται το επιχείρημα του σχεδιασμού. (Σ.τ.Σ.) [14] Το De natura deorum [Για τη φύση των θεών]. (Σ.τ.Μ.) [15] Αξίζει να προσέξει κανείς από την άποψη αυτή και το παλαιότερο δοκίμιο του Χιουμ με τίτλο Η φυσική ιστορία της θρησκείας (ελληνική μετάφραση Α. Σακελλαρίου, Σαββάλας, Αθήνα 2011) που πρωτοδημοσιεύτηκε ως μέρος της συλλογής δοκιμίων Four Dissertations (1757), όπου η θρησκευτική πίστη προσεγγίζεται με όρους συναισθηματικούς και ψυχολογικούς. [σημ. ΝΣ]

Ποιος ήταν ο Ντέιβιντ Χιουμ;

Σύνδεση