Μεταξύ δύο Κρίσεων: Η ιστορία της Τραπέζης της Ελλάδος

Μιχάλης Ψαλιδόπουλος, Ιστορία της Τράπεζας της Ελλάδος 1928-2008: Από Τράπεζα του Κράτους Εγγυήτρια της Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, τόμοι 2, Αθήνα 2014, σελ. Ένα σημαντικό εκδοτικό γεγονός έλαβε χώρα τον περασμένο Ιούνιο, με την παρουσίαση δύο τόμων από την Τράπεζα της Ελλάδος (ΤτΕ), της Ιστορίας της Τράπεζας της Ελλάδος 1928-2008: Από Τράπεζα του Κράτους Εγγυήτρια της Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, με συγγραφέα τον καθηγητή Οικονομικής Ιστορίας και Ιστορίας Οικονομικών Θεωριών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μιχάλη Ψαλιδόπουλο, και Το Χρονικό της Μεγάλης Κρίσης: Η Τράπεζα της Ελλάδος 2008-2013, που αποτελεί μια καταγραφή και αποτίμηση της ίδιας της ΤτΕ για την ταραγμένη περίοδο της κρίσης χρέους και της βαθιάς ύφεσης στην οποία περιέπεσε η ελληνική οικονομία, καθώς και των προσπαθειών και των δημόσιων παρεμβάσεων που έγιναν από την ΤτΕ για την οικονομική πολιτική υπέρβασης της κρίσης και της διαφύλαξης της χρηματοοικονομικής σταθερότητας. Η επικαιρότητα και οι αποκαλύψεις του τελευταίου αυτού τόμου μονοπώλησαν το ενδιαφέρον του Τύπου και επισκίασαν τη σημασία και τη συμβολή της μελέτης του Ψαλιδόπουλου, η οποία αποτελεί ένα έργο-αναφορά για την νομισματική, και γενικότερα οικονομική, ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Ο συγγραφέας παρακολουθεί τις κυμάνσεις της οικονομικής ιστορίας της χώρας, μέσα από την εξέλιξη της πολιτικής της ΤτΕ, καταγράφοντας με αυστηρότητα και πληρότητα τις οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις που διαμόρφωσαν το προφίλ της ελληνικής οικονομίας, εμπλουτίζοντας την ανάλυσή του με τις διεθνείς θεωρητικές και επιστημονικές διεργασίες της σύγχρονης οικονομικής επιστήμης, ιδιαίτερα με τις συζητήσεις που αφορούν το ρόλο της νομισματικής πολιτικής και του τραπεζικού τομέα, γενικότερα. Η παράλληλη παρακολούθηση των εγχώριων και διεθνών οικονομικών εξελίξεων, που γίνεται στο πρώτο μέρος, αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα προτερήματα του βιβλίου, βοηθώντας έτσι να γίνει αντιληπτή η συνάφεια της πολιτικής της ΤτΕ με τις διεθνείς διεργασίες στο διεθνές χρηματοοικονομικό και νομισματικό σύστημα, καθώς η ΤτΕ «ήταν εξαρχής ίδρυμα με έντονες τις διεθνείς πλευρές στην πολιτική του και αυτό αποτελούσε σημαντικό θετικό χαρακτηριστικό της» (σ. 131). Στο δεύτερο μέρος καταγράφονται όσα προηγήθηκαν της ίδρυσης της ΤτΕ, ενώ σταχυολογούνται ορισμένες θεσμικές εξελίξεις (η ίδρυση και η παράλληλη λειτουργία της Νομισματικής Επιτροπής, μεταπολεμικά· ο ασφυκτικός πολιτικός έλεγχος την περίοδο 1982-4· η κατοχύρωση της ανεξαρτησίας της τη δεκαετία του ’90 και η συμμετοχή της στο Ευρωπαϊκό Σύστημα Κεντρικών Τραπεζών), οι οποίες αντανακλούν εν πολλοίς τις πολιτικές διεργασίες και προτεραιότητες στην άσκηση της οικονομικής πολιτικής. Στο τρίτο, και μεγαλύτερο, μέρος του βιβλίου εξιστορείται και αποτιμάται λεπτομερώς η λειτουργία και ο ρόλος της ΤτΕ, σε ένα διάστημα ογδόντα χρόνων που οριοθετείται από τις δύο μεγάλες οικονομικές υφέσεις: τη μεγάλη κρίση του 1929 και τη σύγχρονη χρηματοοικονομική κρίση του 2008, διάστημα κατά το οποίο ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών έχει μεταβληθεί ριζικά και η επίδρασή τους στην οικονομική πολιτική έχει αυξηθεί σημαντικά.[1] Η εξέλιξη αυτή, που εύστοχα έχει αποκληθεί ως «ήρεμη επανάσταση»,[2] αφορά σημαντικές και ουσιαστικές αλλαγές, τόσο στη λειτουργία και διοίκηση των κεντρικών τραπεζών, όσο και στη νομισματική πολιτική, οι οποίες προκλήθηκαν από τη σταδιακή μεταβολή του υποδείγματος της οικονομικής πολιτικής, ως αποτέλεσμα των εξελίξεων στον κλάδο της οικονομικής επιστήμης και των πολιτικών και κοινωνικών μετατοπίσεων που έλαβαν χώρα, ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση του συστήματος του Bretton Woods, τη δεκαετία του ’70.[3] Η σημαντικότερη εξέλιξη αφορά τη σχέση μεταξύ πολιτικής εξουσίας και κεντρικών τραπεζών, μια σχέση που μεταβλήθηκε προς την κατεύθυνση της αύξησης της ανεξαρτητοποίησης των τελευταίων από τις κυβερνήσεις, ιδιαίτερα στο επίπεδο της νομισματικής πολιτικής. Οι αναφορές αυτές είναι απαραίτητες για την κατανόηση της προβληματικής που αναπτύσσεται στη μελέτη του Ψαλιδόπουλου, η οποία φροντίζει με ενάργεια να αναδείξει τις αλληλεπιδράσεις και τους περιορισμούς που το διεθνές περιβάλλον άσκησε στην εγχώρια οικονομική πολιτική. Πράγματι, από τις πρώτες ήδη στιγμές της ίδρυσής της, η ΤτΕ αναγκάστηκε να αναπροσαρμόσει αρκετές φορές τα όρια δράσης της και τις προτεραιότητές της, παραμένοντας φορέας «σταθεροποίησης του νομίσματος και της οικονομίας, λαμβανομένων υπόψη των δυσκολιών που προέρχονταν τόσο από την ελληνική οικονομία όσο και από τις διεθνείς εξελίξεις» (σ. 94). Η περίοδος της κατοχής (1941-4), αλλά, κυρίως, η πρώτη μεταπολεμική περίοδος έθεσαν σε μεγάλη δοκιμασία την κεντρική τράπεζα, η οποία πάσχισε να αποκαταστήσει την αξιοπιστία του εγχώριου νομίσματος, ενώ ανέλαβε κεντρικό ρόλο στη χρηματοδότηση της οικονομίας, προκαλώντας αρκετές διενέξεις σχετικά με τα όρια της δικαιοδοσίας της γενικότερης πιστωτικής πολιτικής του τραπεζικού συστήματος (σ. 172-200). Η νομισματική μεταρρύθμιση του Απριλίου του 1953 και οι συνθήκες νομισματικής σταθερότητας που εξασφαλίσθηκαν στα πλαίσια του συστήματος του Bretton Woods για μια εικοσαετία (1953-1973), «λειτούργησε ως μοχλός ανάπτυξης» της ελληνικής οικονομίας (σ. 204), η οποία στηρίχθηκε με κάθε τρόπο από την ΤτΕ, υπό την ηγεσία του Ξενοφώντα Ζολώτα, ενώ ανέλαβε συμβουλευτικό ρόλο «προς το κράτος όσον αφορά τη στρατηγική, τη χάραξη και την εφαρμογή της οικονομικής πολιτικής» (σ. 216). Οι σχέσεις ΤτΕ-κράτους απέκτησαν στενότερους δεσμούς την περίοδο της δικτατορίας και η πολιτική της υποτάχθηκε στις προτεραιότητες των συνταγματαρχών για αύξηση της (επίπλαστης) οικονομικής ευημερίας, χωρίς, όμως, «τη Ζολώτεια πυξίδα της νομισματικής σταθερότητας, [ενώ] ανέχθηκε την υπερθέρμανση της οικονομίας, με μοναδική παρηγοριά την εξασφάλιση της πλήρους απασχόλησης στην οικονομία» (σ. 273). Η χειροτέρευση των μακροοικονομικών μεγεθών της ελληνικής οικονομίας δεν ήταν η μόνη πρόκληση που είχε να αντιμετωπίσει μεταπολιτευτικά η ΤτΕ. Η κατάρρευση του συστήματος των σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών του Bretton Woods και οι πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του ’70, αποτέλεσαν ισχυρή δοκιμασία για τη διοίκησή της, η οποία ανέλαβε πρωτοβουλίες για την επίτευξη της νομισματικής σταθεροποίησης και τον εκσυγχρονισμό του τραπεζικού συστήματος. Η ανάλυση των θεσμικών και νομισματικών ζητημάτων της υπό εξέταση περιόδου γίνεται από τον συγγραφέα με ακρίβεια και προσφυγή στο πρωτογενές αρχειακό υλικό της ΤτΕ, και εκμεταλλευόμενος την ευρεία και στέρεα γνώση των θεωρητικών και οικονομικών εξελίξεων, εντάσσει την αφήγησή του στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής, αποφεύγοντας, ωστόσο, μια δεσμευτική ερμηνεία, σεβόμενος τη δυνατότητα εναλλακτικών θεωρήσεων και την «αντικειμενικότητα που επιβάλλει η ιστορική απόσταση», η οποία αναγκάζει τον ερευνητή «να επιχειρεί [την] ιστορική ανασυγκρότηση της λήψης αποφάσεων σε συνάφεια με τη γενικότερη κοινωνικοπολιτική συγκυρία και τις γενικότερες εξελίξεις σε μια συγκεκριμένη χώρα» (σ. 8). Η επιστημονική αυτή αυστηρότητα δεν τον εμποδίζει να σταθεί ενίοτε κριτικά απέναντι στην πολιτική της ΤτΕ, διερευνώντας τον ρόλο της στην αναπτυξιακή διαδικασία και στην επίτευξη της κοινωνικής ευημερίας, αποφεύγοντας απλοποιήσεις και σχηματοποιήσεις και υπενθυμίζοντας τον καταστατικά καθορισμένο ρόλο της κεντρικής τράπεζας ως θεσμού προστασίας της χρηματοπιστωτικής και νομισματικής σταθερότητας και τις δυναμικές που αναπτύχθηκαν, συχνά εν μέσω πολιτικής αστάθειας και οικονομικής ασάφειας, με το εγχώριο πολιτικό σύστημα. Η ανάληψη λ.χ., το 1982, της ηγεσίας της ΤτΕ από τον υπουργό Εθνικής Οικονομίας, «ιδιότητες που σε άλλα κράτη θεωρούνταν ασυμβίβαστες» (σ. 304) και η άμεση χειραγώγηση της πολιτικής της στην κατεύθυνση διευκόλυνσης των πιστωτικών χορηγήσεων, ενίσχυσε τις πληθωριστικές πιέσεις που δεχόταν η ελληνική οικονομία, χωρίς να πετύχει τους αναπτυξιακούς στόχους που είχαν τεθεί από την πολιτική ηγεσία της εποχής, η οποία «διαπνεόταν από την πεποίθηση (ή την ελπίδα) ότι τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η ελληνική οικονομία μπορούσαν να επιλυθούν μάλλον άμεσα και ότι, εάν τα προβλήματα λύνονταν, η ανάπτυξη θα ήταν προ των θυρών» (σ. 306). Η μεταστροφή στην οικονομική πολιτική το 1985 και η πορεία προς τη νομισματική (και δημοσιονομική) σταθεροποίηση συνδέεται, μεταξύ άλλων, και με την ανάληψη της διοίκησης της ΤτΕ από τον Δημήτριο Χαλικιά (1984-1992), ο οποίος ανέλαβε να αποκαταστήσει την ανεξαρτησία της ΤτΕ έναντι της πολιτικής αρχής, αναλαμβάνοντας συχνά-πυκνά κριτικό ρόλο προς την ασκούμενη πολιτική, υπενθυμίζοντας τις αποκλίσεις στους στόχους και την καθυστέρηση των αναγκαίων προσαρμογών στην οικονομική πολιτική, εστιάζοντας στις λανθασμένες επιλογές που έγιναν τόσο στο μακροοικονομικό, όσο και στο μικροοικονομικό επίπεδο (σ. 314 κ.ε.). Η μεταστροφή αυτή συνδυάσθηκε με τις θεσμικές ανακατατάξεις στο εγχώριο πιστωτικό σύστημα που τροχοδρομήθηκαν με την «Έκθεση Καρατζά», το 1987, και οι οποίες έλαβαν τη μορφή χιονοστιβάδας τη δεκαετία του ’90, στην πορεία σύγκλισης με τον πυρήνα των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Η κυριαρχία της νομισματικής έναντι της δημοσιονομικής πολιτικής και η αυτονομία των νομισματικών αρχών έναντι των πολιτικών ηγεσιών, ιδιαίτερα στα πλαίσια της Οικονομικής και Νομισματικής Ενοποίησης (ΟΝΕ) των τελευταίων δύο, και πλέον, δεκαετιών εντός της ΕΕ, διαμόρφωσε σταδιακά ένα νέο ισοζύγιο ισχύος προς όφελος του χρηματοπιστωτικού τομέα,[4] εξέλιξη που ενισχύθηκε από την πολυπλοκότητα των νομισματικών και πιστωτικών μεταβολών που απαιτούν, πλέον, ένα εξειδικευμένο θεσμικό και διοικητικό δυναμικό που κατανοεί και διαχειρίζεται τα προβλήματα που ανέκυψαν από την απελευθέρωση των χρηματοοικονομικών συναλλαγών και τον αυξανόμενο αριθμό των παράγωγων χρηματοοικονομικών προϊόντων. Η διατήρηση της χρηματοοικονομικής σταθερότητας αποτέλεσε σταδιακά κεντρική μέριμνα για τις κεντρικές τράπεζες, εφάμιλλη με τη νομισματική και μακροοικονομική ισορροπία, καθώς αποτελούν συστατικά στοιχεία για την εμπέδωση της εμπιστοσύνης των αγορών και των πολιτών.[5] Στο τελευταίο κεφάλαιο που τιτλοφορείται «Η Οικονομία στην Εποχή του Ευρώ, 2001-2008», ο Ψαλιδόπουλος φροντίζει, μέσω πλήθους αναφορών στις εκθέσεις των διοικητών της ΤτΕ, να αναδείξει τα προβλήματα και τις ανισορροπίες της ελληνικής οικονομίας, η οποία, παρ' ότι μεγεθυνόταν με υψηλούς ρυθμούς, παρέμενε αθωράκιστη στις «αρνητικές επιδράσεις που ασκούσαν οι διεθνείς εξελίξεις στις χρηματοπιστωτικές αγορές, στο μέτωπο του πληθωρισμού και στη διαφαινόμενη μείωση του ρυθμού ανόδου της οικονομικής δραστηριότητας σε διεθνές επίπεδο» (σ. 414). Οι παραδοσιακές παθογένειες της ελληνικής οικονομίας (τεχνολογική υστέρηση, μικρό παραγωγικό «βάθος», ελλειμματικό εμπορικό ισοζύγιο κ.ά.) και οι πρωτόγνωρες προκλήσεις που κλήθηκε να αντιμετωπίσει η ελληνική οικονομία στο αυστηρό πλαίσιο της ΟΝΕ, καθώς και η ανερμάτιστη οικονομική πολιτική που άσκησαν την περίοδο αυτή οι κατεστημένες πολιτικές παρατάξεις, οι οποίες «αλληλοκατηγορούνταν για την εφαρμογή μεθόδων “δημιουργικής λογιστικής”, που καταρράκωναν την αξιοπιστία της χώρας στις διεθνείς χρηματαγορές» (σ. 439-440), κατέστησαν ιδιαίτερα ευάλωτη την ελληνική οικονομία, και σε συνδυασμό με την παροιμιώδη ανικανότητα της εγχώριας πολιτικής και οικονομικής ελίτ, την οδήγησαν στις συμπληγάδες της οικονομικής και πολιτικής εποπτείας των διεθνών δανειστών της. Οι θεσμικές και οργανωτικές αλλαγές που επέβαλε η υιοθέτηση του ευρώ, ο διευρυμένος εποπτικός ρόλος για τη λειτουργία του τραπεζικού συστήματος και, τέλος, η διαχείριση της κρίσης που ενέσκηψε το 2009 κ.ε. στην ελληνική οικονομία και ρίχνει ακόμα βαριά την σκιά της στις εγχώριες πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις, αναγκάζει τους διαμορφωτές της οικονομικής πολιτικής και τη νέα ηγεσία της ΤτΕ να αναστοχασθούν και να επανεκτιμήσουν τα όρια και τον ρόλο των θεσμών και της οικονομικής πολιτικής, γενικότερα, και να αποκτήσουν μια βαθύτερη ιστορική γνώση και στην κατεύθυνση αυτή η μελέτη του Ψαλιδόπουλου αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο. Η άρτια εκδοτική δουλειά του εκδοτικού τμήματος της ΤτΕ συμπληρώνει ιδανικά την επιστημονική εργασία του συγγραφέα, αποδίδοντας στο επιστημονικό και ευρύτερο αναγνωστικό κοινό ένα σημαντικό επιστημονικό έργο που θα συνοδεύει τις επιστημονικές αναζητήσεις της νεότερης επιστημονικής έρευνας των επόμενων ετών. [1] Βλ. C. Goodhart, The Evolution of Central Banks. Cambridge, Mass. & London: The MIT Press. J. Singleton (2011), Central Banking in the Twentieth Century. Cambridge: Cambridge University Press. [2] A.S. Blinder (2004), The Quiet Revolution: Central Banking Goes Modern. New Haven & London: Yale University Press. [3] J.-P. Touffut, ed. (2008), Central Banks as Economic Institutions. Cheltenham & Northampton: Edward Elgar. [4] R. Elgie and H. Thompson (1998), The Politics of Central Banks. London and New York: Routledge. [5] Brealy et al. (2001), Financial Stability and Central Banks: A Global Perspective. London and New York: Routledge.

Μεταξύ δύο Κρίσεων: Η ιστορία της Τραπέζης της Ελλάδος

Σύνδεση