«Εάν ο αντίπαλος ήταν περισσότερο θρασύς …»: το ΚΚΕ στα Δεκεμβριανά

1. Στάσις ή αντίσταση; Η πολιτική του ΚΚΕ από την άνοιξη του 1944 ως τον Φεβρουάριο του 1945 ευνοεί τις ερμηνευτικές αμφισημίες και προκαλεί επιστημολογικούς προβληματισμούς και ιστοριογραφικές εμμονές. Οι διαθέσιμες πηγές συγκροτούν ένα χάος υποσχέσεων, απειλών, σχεδίων και προγνώσεων που περιπλέκει και πολλαπλασιάζει τις ερμηνείες. Ελάχιστες είναι οι απόψεις που δεν μπορούν να υποστηριχθούν από μια επιλογή και κατάλληλη διάταξη διαθέσιμων πηγών, και μάλιστα με τέτοιο τρόπο ώστε η αιτιοκρατική νομοτέλεια να αρνείται το γίγνεσθαι εν ονόματι του είναι. Δυνατότητες και πιθανότητες προβάλλονται ως βεβαιότητες που βασίζονται στα γεγονότα, τα οποία όμως δεν αποτελούν παρά εκδηλώσεις δυνατοτήτων και πιθανοτήτων. Στην ερμηνεία της πολιτικής του ΚΚΕ στα Δεκεμβριανά ο εξοστρακισμός των δυνατοτήτων κωδικοποιήθηκε ήδη από τότε ως η αντιπαράθεση μεταξύ δύο αφηγημάτων – ενός επαναστατικού και ενός αντιστασιακού. Έκτοτε η αντιπαράθεση ανατροφοδοτείται από τον «επαρχιωτισμό του χρόνου»,[1] την αντίληψη δηλαδή ότι το παρελθόν είναι ίδιο με το παρόν, τις ιστοριογραφικές μόδες και τις διακυμάνσεις μετοχών στο ακαδημαϊκό χρηματιστήριο. Το αντιστασιακό αφήγημα υιοθετούσε ο αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα Λίνκολν Μακβέη, ο οποίος στις 8 Δεκεμβρίου 1944 έγραφε στον πρόεδρο Φραγκλίνο Ρούζβελτ ότι οι Έλληνες δεν ήταν «ιθαγενείς της Βρετανικής Αυτοκρατορίας»[2] – τρεις ημέρες νωρίτερα το είχε υιοθετήσει και ο Κλέμεντ Άτλυ, αρχηγός του βρετανικού Εργατικού Κόμματος και αντιπρόεδρος της κυβέρνησης συνασπισμού του Ουίνστον Τσώρτσιλ, ο οποίος κατηγορούσε τον βρετανό πρέσβη στην Αθήνα Ρεξ Λήπερ για «προφανή προκατάληψη» και «εξαιρετικά δικτατορική» στάση έναντι των αριστερών ελλήνων πολιτικών.[3] Το επαναστατικό αφήγημα είχε ήδη ορίσει από τις αρχές Ιανουαρίου 1944 ο Γεώργιος Παπανδρέου: το ΕΑΜ και το ΚΚΕ ήταν η «ένοπλος συνωμοσία» που «ενεδρεύει προς βιαίαν κατάληψιν της Αρχής».[4] Η ΕΑΜική και η κομμουνιστική παρέμβαση ως εναλλακτική εκδοχή της νεωτερικότητας παραμένει στις αποθήκες απολεσθέντων ενός «διαλόγου για την Ιστορία», για την κατανόηση του οποίου πρέπει να μελετηθούν τα ειδικά χαρακτηριστικά των ομάδων που τον προκαλούν και τον αναπαράγουν.[5] Ο δρόμος προς τον Δεκέμβριο του 1944 δεν περνούσε αναγκαστικά από τους σταθμούς της επανάστασης και της αντίστασης. Τη στιγμή της απελευθέρωσης, τον Οκτώβριο του 1944, βασιζόμενοι στην αυθεντική λαϊκή υποστήριξη προς το ΕΑΜ, οι κομμουνιστές απέρριψαν τη σύγκρουση και πρόκριναν την πολιτική δράση, εκτιμώντας ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα τους επέτρεπε να επιβάλουν το πρόγραμμά τους διά της κοινοβουλευτικής οδού. Η συνύπαρξη πολιτικών προθέσεων και στρατιωτικής κινητοποίησης απέρρεε από την προτίμηση του ΚΚΕ σε νόμιμες μορφές πολιτικής πάλης και την αντίδρασή του όταν συνειδητοποίησε ότι αυτό σήμαινε τη συνεργασία με κάποιες από τις δυνάμεις που θα έπρεπε να εξοβελισθούν από την πολιτική σκηνή, προκειμένου να πραγματωθεί ο πολιτικός μετασχηματισμός που οραματιζόταν το ΕΑΜ. 2. Επανάσταση – αλλά τίνος; Η παραδοξότητα αυτή δεν εμπόδισε την ηγεσία του ΚΚΕ να αποδεχθεί τη συμμετοχή του ΕΑΜ στην βρετανικής κατασκευής κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» του Γεωργίου Παπανδρέου. Όπως εξήγησε το ΚΚΕ στις οργανώσεις του τον Αύγουστο του 1944, η άρνηση συμμετοχής θα επέσειε κατηγορίες για παρεμπόδιση της εθνικής ενότητας. Την ίδια στιγμή, ενώ στην «Ελεύθερη Ελλάδα» το ΕΑΜ υλοποιούσε μέρος του προγράμματός του, στο Κάιρο ο Παπανδρέου αναγνώριζε την ανάγκη μιας απροσδιορίστου περιεχομένου «επανάστασης» στη χώρα· μόνο που, όπως έλεγε στον Γιώργο Σεφέρη τον Ιούλιο του 1944, την «επανάσταση» δεν θα την έκανε «ο συρφετός» του ΕΑΜ αλλά η «επαναστατική Κυβέρνηση» του ιδίου. Ενέδρα ανδρών του ΕΛΑΣ. Στις 21 Αυγούστου 1944, με την απελευθέρωση της χώρας ορατή, μετά από αίτημά του ο Παπανδρέου συνάντησε στη Ρώμη τον Τσώρτσιλ και του ζήτησε τη συνδρομή των βρετανικών όπλων για τη διάλυση του ΕΛΑΣ, στην περίπτωση που δεν θα ήταν δυνατή η συμφωνία με το ΕΑΜ για την αποστράτευση όλων των ανταρτικών σχηματισμών. Ο Τσώρτσιλ, ωστόσο, είχε ήδη αποφασίσει από τον Σεπτέμβριο του 1943 την αποστολή βρετανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα. Με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να κυριαρχεί σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα εκτός της πρωτεύουσας, στις αρχές Οκτωβρίου ο Παπανδρέου εκμυστηρεύτηκε στον Κωνσταντίνο Τσάτσο την ανησυχία του ότι «αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί, μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσα». Στις 8 Οκτωβρίου διαμήνυσε στους Βρετανούς να σπεύσουν ενόσω παρέμεναν ακόμη γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος: διαφορετικά, «θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού». Όμως «γιουρούσι» δεν έγινε, και η κυβέρνηση Παπανδρέου έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944.[6] 3. «Το μεγάλο βιβλίο της σκλαβιάς ανοίγει» Τις επόμενες έξι εβδομάδες και την ολίσθηση προς τις «ημέρες οργής» του Δεκεμβρίου 1944 παρομοίασε ο Πέτρος Χάρης στο ομώνυμο μυθιστόρημά του σαν το άνοιγμα ενός βιβλίου, στο οποίο είχε καταγραφεί ποιοι πόνεσαν πολύ αλλά δεν είχαν τη δύναμη να αγωνιστούν, ποιοι σήκωσαν κεφάλι στον κατακτητή, πήραν τουφέκι κι ανέβηκαν στα βουνά, μα και ποιοι πρόδωσαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο και δεν έχουν πια μοίρα κάτω από τον ήλιο της χώρας που βασανίστηκε. Το μεγάλο αυτό βιβλίο της σκλαβιάς, που έμεινε κλειστό σχεδόν τέσσερα χρόνια, άνοιξε τώρα.[7] Για το ΕΑΜ, το βιβλίο άνοιξε στη σελίδα της πολιτικής συνεργασίας με την κυβέρνηση Παπανδρέου. Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της 4ης Αυγούστου στη θεωρία των σταδίων της επανάστασης και στη συγκρότηση λαϊκού μετώπου, το ΚΚΕ είχε αναβάλει επ’ αόριστον την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε συμμάχους ακόμη και εντός του αστικού πολιτικού και κοινωνικού χώρου. Στην αναζήτηση αυτή το ΕΑΜ λειτουργούσε νομιμοποιητικά για το ΚΚΕ, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις ανάδυσης ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος που θα διεκδικούσε την εξουσία στη μεταπελευθερωτική Ελλάδα μέσω της εκλογικής διαδικασίας.[8] Καθώς πλησίαζε η απελευθέρωση, το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ ζήτησε από τις κομματικές οργανώσεις να προσέχουν ακόμη και «το ύφος των γραπτών μας», το οποίο δεν θα έπρεπε να «περιέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική». Στις 19 Οκτωβρίου η κομματική ηγεσία έκανε αυστηρές συστάσεις σε κομματικά μέλη που αδημονούσαν για την έλευση της «Λαϊκής Δημοκρατίας» και την «κατάληψη» της εξουσίας: οι εν λόγω απόψεις ήταν «έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ» και «δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων» σε έναν αγώνα «εθνικοαπελευθερωτικό» για την «εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα». Τον Νοέμβριο στάλθηκαν οδηγίες στις κομματικές οργανώσεις να συνεργαστούν με τους συμμάχους και να αναλάβουν συντονισμένη προσπάθεια προσέγγισης των μεσαίων στρωμάτων.[9] 4. Εκχωρήσεις και αυτοεγκλωβισμοί Όμως και οι δύο διεκδικητές της εξουσίας είχαν αυτοεγκλωβιστεί σε πολιτικές εκχώρησης. Στο όνομα της ομαλής μετάβασης, το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης «εθνικής ενότητας» ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης. Εξίσου συνειδητός, αλλά περισσότερο επωφελής για τον ίδιο, ήταν ο αυτοεγκλωβισμός του αστικού κόσμου. Επιδιώκοντας την εξουδετέρωση του ΕΑΜ, στα τέλη Νοεμβρίου οι Βρετανοί κατηγόρησαν τον Παπανδρέου για «δειλία και αβουλία» έναντι του ΚΚΕ, καθώς στις διαπραγματεύσεις για την αποστράτευση των ενόπλων σχηματισμών και τη δημιουργία εθνικού στρατού συνέκλιναν οι ανταγωνισμοί για την εξασφάλιση και αναπαραγωγή υπέρτερης πολιτικής ισχύος. Για τον Παπανδρέου προείχε η εξουδετέρωση του ΕΑΜ, κατά προτίμηση με πολιτικά μέσα. Ο αυτοεγκλωβισμός και το αδιέξοδό του φάνηκαν τον Νοέμβριο του 1944, τρεις μήνες αφότου είχε ζητήσει από τον Τσώρτσιλ βρετανική ένοπλη βοήθεια για τη διάλυση του ΕΛΑΣ: όταν τότε ο Παπανδρέου προσπάθησε να ελιχθεί και να επιτύχει πολιτικό συμβιβασμό με το ΕΑΜ στο ζήτημα της αποστράτευσης, η ανώτατη και διόλου αόρατος αρχή τον επανέφερε στην τάξη. 5. 3-6 Δεκεμβρίου 1944 Μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων για την αποστράτευση των ένοπλων σχηματισμών και την προσπάθεια του Παπανδρέου να επιρρίψει τις ευθύνες στην αριστερά, την 1η Δεκεμβρίου το ΕΑΜ ζήτησε γενική αποστράτευση· την επομένη παραιτήθηκαν από την κυβέρνηση οι υπουργοί του και αναγγέλθηκε διαδήλωση για τις 3 Δεκεμβρίου. Στις 11 το πρωί της Κυριακής 3 Δεκεμβρίου 1944, όταν η κεφαλή της ειρηνικής διαδήλωσης έφτασε μπροστά από τις ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις που βρίσκονταν παρατεταγμένες στο Αρχηγείο της Αστυνομίας, στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου και Βασιλίσσης Σοφίας, απέναντι από το ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία», η αστυνομία άνοιξε πυρ κατά των διαδηλωτών. Νεκροί έπεσαν τουλάχιστον δεκαπέντε. Στις 4 Δεκεμβρίου μονάδες του εφεδρικού ΕΛΑΣ επιτέθηκαν σε αστυνομικά τμήματα αλλά απέφυγαν να συγκρουστούν με τις βρετανικές δυνάμεις. Οι στρατιωτικές ενέργειες του ΕΛΑΣ στην αρχή των Δεκεμβριανών ήταν περιορισμένες και αποσκοπούσαν στην αντικατάσταση του Παπανδρέου. Τη νύχτα της 4ης προς την 5η Δεκεμβρίου αυτός υπέβαλε την παραίτησή του και όλα τα πολιτικά κόμματα συμφώνησαν στην ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον 84χρονο αρχηγό του Κόμματος Φιλελευθέρων Θεμιστοκλή Σοφούλη. Τη λύση απέτρεψε ο Τσώρτσιλ, ο οποίος τηλεγράφησε στον Λήπερ «να εξαναγκάσει τον Παπανδρέου να πράξει το καθήκον του. Εάν υποβάλει την παραίτησή του, θα πρέπει να κλειδωθεί σε ένα δωμάτιο ώσπου να ξαναβρεί τα λογικά του». Με τελικό στόχο τη στρατιωτική συντριβή του ΕΑΜ, το πρωί της 6ης Δεκεμβρίου ο βρετανικός στρατός άρχισε τις επιχειρήσεις εναντίον του ΕΛΑΣ, ενώ η βρετανική κυβέρνηση απέρριπτε τις προτάσεις του ΕΑΜ για ειρήνευση (αντιβασιλεία, γενική αποστράτευση, νέα κυβέρνηση και διεθνή επιτροπή για τη διερεύνηση των αιτίων της σύγκρουσης).[10] 6. «Στάγδην» επανάσταση; Στην αρχή των Δεκεμβριανών ο ΕΛΑΣ υπερίσχυε των αντιπάλων του λόγω της αριθμητικής υπεροχής του. Όμως οι περιορισμένοι πολιτικοί στόχοι του δεν επέβαλαν την πλήρη χρησιμοποίηση του στρατιωτικού δυναμικού του. Οι δυνάμεις του Γενικού Στρατηγείου, υπό την ηγεσία του Στέφανου Σαράφη και του Άρη Βελουχιώτη, στάλθηκαν στην Ήπειρο να διαλύσουν τον ΕΔΕΣ του Ναπολέοντα Ζέρβα και να αποτρέψουν την κάθοδό του στην Αθήνα· στην πρωτεύουσα τη διεύθυνση των ασυντόνιστων και αποσπασματικών επιχειρήσεων ανέλαβε η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ υπό τον Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ Γιώργη Σιάντο και τους στρατηγούς Εμμανουήλ Μάντακα και Μιχάλη Χατζημιχάλη. Αργότερα, τον Ιανουάριο του 1945, ο Λήπερ, σε ιδιωτική επιστολή του προς τον Ορμ Σάρτζεντ, μόνιμο υφυπουργό Εξωτερικών της Βρετανίας, έγραψε ότι βρεθήκαμε σε μια εξαιρετικά δυσάρεστη θέση εδώ, η οποία θα μπορούσε να έχει γίνει καταστροφική εάν ο αντίπαλος ήταν περισσότερο θρασύς.[11] Η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ άρχισε τη σύγκρουση με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ της Αθήνας και με μικρά τμήματα από μονάδες της ΕΛΑΣ Στερεάς Ελλάδας, της Εύβοιας και της Πελοποννήσου. Όμως οι δυνάμεις αυτές, όπως σημείωσε ο Θόδωρος Μακρίδης (Έκτορας), ταγματάρχης του ελληνικού στρατού, επιτελικός αξιωματικός στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ και στρατιωτικός σύμβουλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, προωθήθηκαν «στάγδην […] προς το επίκεντρον Αττικής», με αποτέλεσμα να έχουν μικρή ή μηδαμινή συμβολή στην εξέλιξη των επιχειρήσεων.[12] Εν τούτοις, ως τις 12 Δεκεμβρίου ο ΕΛΑΣ κατόρθωσε να περιορίσει τις βρετανικές δυνάμεις στην κατάσταση «πολιορκημένων στην καρδιά της πόλης», με τρόφιμα για έξι ημέρες, πυρομαχικά για τρεις και χωρίς τον έλεγχο του λιμανιού του Πειραιά για τον ανεφοδιασμό τους. Οι Βρετανοί αποφάσισαν την άμεση αποστολή μεγάλων στρατιωτικών ενισχύσεων και κυρίως την αποφυγή «οποιαδήποτε προσφοράς όρων» στο ΕΑΜ, εφόσον αυτό «θα θεωρείτο σημάδι αδυναμίας».[13] Μετά τα μέσα Δεκεμβρίου, όταν άρχισαν να καταφθάνουν οι βρετανικές ενισχύσεις που τελικά ανήλθαν σε 80.000-90.000 άνδρες, ο ΕΛΑΣ περιορίστηκε σε αυτοσχέδιες αμυντικές ενέργειες χωρίς κανένα περιθώριο διαπραγμάτευσης. Ο Νικόλαος Πλαστήρας, ο οποίος σχημάτισε νέα κυβέρνηση στις 3 Ιανουαρίου 1945, είχε ήδη αποκλείσει κάθε ενδεχόμενο. Όταν την ημέρα των Χριστουγέννων ο Μιχάλης Κύρκος τον είχε επισκεφθεί για να του ζητήσει να αναλάβει πρωτοβουλία για συμβιβαστική λύση, ο Πλαστήρας απάντησε ότι «δε θ’ αφήσω ’γώ τον Θανάση τον Κλάρα να σφάξει την Ελλάδα»: οι ΕΑΜίτες και οι ΕΛΑΣίτες «είναι κοινοί δολοφόνοι», «πίνουν αίμα» και «πρέπει να εξοντωθούν μέχρις ενός για να ησυχάσουμε όσοι απομείνουμε».[14] Στις 4-5 Ιανουαρίου 1945 ο ΕΛΑΣ υποχώρησε από την Αθήνα, λίγες ημέρες αργότερα συμφωνήθηκε ανακωχή, και τον Φεβρουάριο υπογράφηκε η Συμφωνία της Βάρκιζας. Όσοι απέμειναν δεν «ησύχασαν» για μερικά ακόμη χρόνια. 7. «Δρόμος δύσκολος αλλά σωστός» Στις πρώτες ημέρες του Δεκεμβρίου ο Πέτρος Ρούσος εξήγησε εκ μέρους της ηγεσίας του ΚΚΕ σε αξιωματούχους του Κ.Κ. Βουλγαρίας ότι το κόμμα του, γνωρίζοντας ότι δεν θα λάμβανε εξωτερική βοήθεια, «ήταν έτοιμο για όλους τους συμβιβασμούς, όλες τις παραχωρήσεις, που θα συνοδεύονταν όμως από ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας. Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής, δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσεις»: «ο άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας. Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστό.»[15] Η ισχύς του ΕΑΜ βασιζόταν στη λαϊκή στήριξη, στο κοινωνικό έργο του αλλά και στα όπλα του ΕΛΑΣ, ενώ η αδυναμία του εντοπιζόταν στην προσήλωση του ΚΚΕ στην πολιτική του λαϊκού μετώπου, για την οποία το ΕΑΜ ήταν το απαραίτητο όχημα, και στις αμφίσημες παρεκκλίσεις όταν η πολιτική αυτή φάνηκε να μην λειτουργεί. Η σύγκρουση του Δεκεμβρίου ήλθε ως η ένοπλη –αλλά περιορισμένης έκτασης– άρνηση του ΚΚΕ να αποδεχθεί άνευ όρων τις επίμονες προσπάθειες των Βρετανών και του διορισμένου από αυτούς πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου να αποδυναμώσουν και να χαλιναγωγήσουν τη δυναμική του ΕΑΜ. Από τον τρόπο διεξαγωγής των μαχών, τις συλλήψεις και τις συνοπτικές εκτελέσεις που διέπραξαν και οι δύο αντιμαχόμενοι στα Δεκεμβριανά, κάποιες λεπτομέρειες ίσως δεν έγιναν ποτέ γνωστές, όπως η έκκληση του διοικητή της 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας, συνταγματάρχη Θρασύβουλου Τσακαλώτου, προς τη βρετανική στρατιωτική διοίκηση στις 8 Δεκεμβρίου «να καταφέρει ένα βαρύ πλήγμα στην Καισαριανή», κατά προτίμηση με τη χρήση της βρετανικής αεροπορίας, εφόσον «οι υπερασπιστές της Καισαριανής είναι Γερμανοί, Βούλγαροι και τίποτε άλλο».[16] Αντίθετα, εκείνες που αξιοποιήθηκαν για τον πολιτικό αποκλεισμό του ΕΑΜ μετά τη Βάρκιζα ήταν οι υπερβάσεις και οι αντεκδικήσεις της ΟΠΛΑ και του ΕΛΑΣ, και κυρίως η απόφαση για τη σύλληψη ομήρων: έκτοτε τα Δεκεμβριανά χρησιμεύουν ως μια στρεβλή απάντηση στο ερώτημα «τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ». Και όμως, σε μια από τις πιο κρίσιμες στιγμές της σύγκρουσης, στις 21 Δεκεμβρίου, ο Χάρολντ Μακμίλαν, υπουργός αρμόδιος για τη Μεσόγειο και απεσταλμένος του Τσώρτσιλ στην Αθήνα, έγραψε ιδιωτικά στον βρετανό υπουργό Εξωτερικών Άντονυ Ήντεν: «Είμαι βέβαιος ότι υπάρχει ένας μεγάλος βαθμός συμπάθειας για το ΕΑΜ στην Ελλάδα».[17] Μετά τα Δεκεμβριανά αυτός ο «μεγάλος βαθμός συμπάθειας» φαίνεται να μειώθηκε. Ενώ το αντιεαμικό μέτωπο, και ιδίως η μοναρχική συνιστώσα του, ενισχύθηκε τόσο ώστε η σύμπλευση με την βασιλόφρονα δεξιά να εμφανίζεται για το μεγαλύτερο μέρος του αστικού κόσμου σχεδόν υποχρεωτική, για το ΚΚΕ η εφαρμογή της στρατηγικής του λαϊκού μετώπου συνάντησε μεγαλύτερες δυσχέρειες μετά τις αρχές του 1945. Όπως ενημέρωσε το ίδιο το ΚΚΕ τα «αδελφά κόμματα» τον Αύγουστο του 1946, από τα 420.000 μέλη που διέθετε το κόμμα κατά την απελευθέρωση, σχεδόν 100.000 «διέρρευσαν μετά τον Δ[εκέμ]βρη του 1944».[18] Τότε όμως, επειδή ο «μεγάλος βαθμός συμπάθειας» δεν είχε μηδενιστεί, είχε ήδη αρχίσει η τρίτη και τελευταία προσπάθεια λύσης του προβλήματος. [1] T.S. Eliot, What is a Classic? (Faber & Faber, Λονδίνο 1945), σ. 30. [2] Ambassador McVeagh Reports: Greece, 1933-1947, επιμ. J.O. Iatrides (Princeton University Press, Πρίνστον 1980), σ. 660: επιστολή Μακβέη προς Ρούζβελτ (8 Δεκεμβρίου 1944). [3] TNA-UK, Αρχείο Eden, FO 954/11B/332: Άτλυ προς Ήντεν, 5 Δεκεμβρίου 1944. [4] Γ. Παπανδρέου, Η απελευθέρωσις της Ελλάδος (Εκδόσεις «Άλφα», Αθήνα 1945), σ. 32. [5] T.S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions (The University of Chicago Press, Σικάγο 31996), σ. 210. [6] Βλ. Θ.Δ. Σφήκας, Το «χωλό άλογο»: οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης, 1941-1949 (Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007), σ. 128-136, 141-142. [7] Π. Χάρης, Ημέρες οργής (Δεκέμβρης 1944) (Εστία, Αθήνα 1992), σ. 19-20. [8] Ι. Παπαθανασίου, «Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της Ιστορίας, 1940-1945», στο Χ. Χατζηιωσήφ και Π. Παπαστράτης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τόμος Γ2 (Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007), σ. 79-151. [9] Αρχείο ΚΚΕ (ΑΣΚΙ: Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, Αθήνα), ΤΚ 408, Φ=23/1/93α και 94: ΚΟΠΜ προς Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου, 19 Οκτωβρίου 1944· ό.π., ΤΚ 408, Φ=23/1/144: Γραφείο Περιοχής Μακεδονίας προς όλες τις Περιφερειακές Επιτροπές, 30 Νοεμβρίου 1944. [10] Θ.Δ. Σφήκας, ό.π., σ. 147-149. [11] TNA-UK, Αρχείο Sargent, FO 800/276/GR/45/1 folios 85-86: Λήπερ προς Σάρτζεντ, 12 Ιανουαρίου 1945. [12] Αρχείο ΚΚΕ (ΑΣΚΙ), ΤΚ 570, Φ=2: Έκθεση Μακρίδη, 1946· [Μ. Γραμμένος, (επιμ.)], Η Έκθεση Σιάντου για τα Δεκεμβριανά (Γλάρος, Αθήνα 1988;), σ. 15. [13] TNA-UK, Αρχείο Eden, FO 954/11B/347 (folios 347-348): Αλεξάντερ προς Τσώρτσιλ, 11 Δεκεμβρίου 1944· TNA-UK, Αρχεία Βρετανικού Υπουργικού Συμβουλίου, CAB 65/48/16: WM (44), 165th and 166th Conclusions, Confidential Annex, 12 Δεκεμβρίου 1944. [14] Αρχείο Μιχάλη Κύρκου (ΑΣΚΙ): Φάκελος 9.4: Χειρόγραφο πρακτικό της συνάντησης του Μιχάλη Κύρκου με τον Νικόλαο Πλαστήρα, 25 Δεκεμβρίου 1944. [15] [Δ. Πατέλης] (επιμ.), 1931-1944. Φάκελος Ελλάς: τα αρχεία των μυστικών σοβιετικών υπηρεσιών (Νέα Σύνορα, Αθήνα 1993), αρ. 46, σ. 210: Πληροφορίες και αιτήματα Ρούσου προς σοβιετική κυβέρνηση [Δεκέμβριος 1944]. [16] TNA-UK, Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Στρατιωτικών, WO 204/9282: Τσακαλώτος προς HQ Arkforce, 8 Δεκεμβρίου 1944. [17] TNA-UK, Αρχείο Eden, FO 954/11B/376: Μακμίλαν προς Ήντεν, 21 Δεκεμβρίου 1944. [18] Αρχείο ΚΚΕ (ΑΣΚΙ), ΤΚ 383, Φ=20/33/1: «Η κατάσταση στην Ελλάδα και τα επείγοντα προβλήματα του κινήματός μας», Έκθεση ΚΚΕ προς ΚΚΣΕ και «αδελφά κόμματα», τέλη Αυγούστου 1946.

«Εάν ο αντίπαλος ήταν περισσότερο θρασύς …»: το ΚΚΕ στα Δεκεμβριανά

Σύνδεση