Οι αστικές πολιτικές δυνάμεις: τα Δεκεμβριανά ως καταστροφή

Οι παλαιές «αστικές» δυνάμεις είχαν σημειώσει σημαντικές αποτυχίες κατά τον Μεσοπόλεμο.[1] Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929, φέροντας τη χρεωκοπία του 1932, είχε καταστρέψει την τελευταία μεταρρυθμιστική προσπάθεια του Ε. Βενιζέλου, είχε οδηγήσει στην αναβίωση του Εθνικού Διχασμού και τελικά στην άδοξη πτώση της δημοκρατίας το 1936. Τα παλαιά κόμματα παρέμειναν εν πολλοίς (αν και όχι εντελώς) ανενεργά στα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας.[2] Κατόπιν, στα χρόνια της Κατοχής, δεν οργάνωσαν ένοπλη αντίσταση, περιθωριοποιήθηκαν, και αντιμετώπισαν πρόσθετα προβλήματα. Το Λαϊκό Κόμμα, η παλαιά ραχοκοκαλιά του αντιβενιζελισμού, ήταν διασπασμένο σε πολλά τμήματα, ένα μόνον των οποίων παρέμενε φιλοβασιλικό – δείγμα της αποστασιοποίησης των στελεχών του από έναν βασιλιά που, όπως τόνιζαν, τους είχε «πουλήσει» και το 1935 για να γυρίσει, και το 1936 όταν επέβαλε τη δικτατορία του Μεταξά. Το Κόμμα Φιλελευθέρων, υπό την ηγεσία του γηραιού Θεμιστοκλή Σοφούλη, παρακολουθούσε αμήχανο μια κατάσταση την οποία δεν ήταν οργανωμένο για να διαχειριστεί· με τη στατική του έμφαση στο Πολιτειακό (δηλαδή στις εντάσεις του Διχασμού) καταδείκνυε ότι αδυνατούσε να λειτουργήσει συνεκτικά και να αναγνωρίσει τις ανάγκες των νέων καιρών.[3] Βέβαια, δεν θα πρέπει να υποθέσει κάποιος ότι τα πελατειακά τους δίκτυα είχαν πλήρως διαλυθεί. Αλλά επρόκειτο για κόμματα εθισμένα στην παραγωγή πολιτικής μέσω της κατοχής ή της διεκδίκησης της εξουσίας· δεν ήξεραν πώς να κινηθούν σε συνθήκες παρανομίας, και μάλιστα στο πρωτόγνωρο πλαίσιο του 1941-44. Οι πρώτες κινήσεις του αστικού πολιτικού κόσμου μετά την απελευθέρωση αντικατόπτριζαν αυτή την αμηχανία.[4] Ωστόσο, νέες δυνάμεις είχαν έλθει στο προσκήνιο. Τέτοια κόμματα –συχνά αυτοπροσδιορίζονταν ως «ριζοσπαστικά»– όπως το Εθνικό Ενωτικό Κόμμα του Π. Κανελλόπουλου και το Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό του Γ. Παπανδρέου (με κύριο ιδεολογικό εκπρόσωπο τον Γ. Θεοτοκά) δεν είχαν καταφέρει, έως το 1936, να αμφισβητήσουν την κυριαρχία των παλαιών δυνάμεων. Ωστόσο, στις σπαρακτικές συνθήκες της Κατοχής που καθιστούσαν σαφή την ανάγκη της αλλαγής, απέκτησαν ένα καινούργιο κοινό (κυρίως νέους ανθρώπους των αστικών κέντρων) και αξιόλογη ακτινοβολία. Στις αρχές του 1944, ως επικεφαλής τούτου του χώρου αναδύθηκε ο Παπανδρέου, ικανός να συνδυάζει την έκκληση για μεταρρύθμιση με τις πρακτικές ανάγκες της άσκησης της ηγεσίας – συμπεριλαμβανομένης της ικανότητάς του να αντιστέκεται στις πιέσεις ενός ιδιαίτερα επιθετικού ΕΑΜ.[5] Αυτά τα στοιχεία αποδείχθηκαν καταλυτικά για την ανάδειξή του στην πρωθυπουργία, έστω και μέσω της βρετανικής υποστήριξης. Από τον Απρίλιο του 1944, ο Παπανδρέου, de facto επικεφαλής των φιλοδυτικών δυνάμεων της χώρας, δόμησε μια συστηματική στρατηγική που απέβλεπε στη διατήρηση της χώρας στον δυτικό κόσμο. Με το ΕΑΜ να έχει σαφώς επικρατήσει στρατιωτικά στον κατοχικό εμφύλιο, ο Παπανδρέου επιδίωξε μια πολιτική νίκη, που θα επέτρεπε στην εξόριστη κυβέρνηση να επιστρέψει στην Ελλάδα. Στο συνέδριο του Λιβάνου, τον Μάιο 1944, οι εκπρόσωποι των αστικών δυνάμεων απομόνωσαν το ΕΑΜ που βρισκόταν στη θέση του κατηγορουμένου, λόγω και της πρόσφατης στυγερής δολοφονίας του Δ. Ψαρρού της ΕΚΚΑ. Το Συνέδριο αποφάσισε τη συγκρότηση μιας κυβέρνησης «Εθνικής Ενώσεως», στην οποία θα μετείχε και το ΕΑΜ ελέγχοντας σημαντικά υπουργεία, όχι όμως –στοιχείο κομβικής σημασίας, που διαφοροποιεί την κυβέρνηση αυτή από τις άλλες, κυριαρχούμενες από τους κομμουνιστές κυβερνήσεις της Ανατολικής Ευρώπης– τα υπουργεία των Στρατιωτικών ή της Δημοσίας Τάξεως. Για τούτη τη «συνεργασία» του με το ΕΑΜ ο Παπανδρέου αργότερα επικρίθηκε εντονότατα. Ωστόσο, ο αρχηγός του ΔΣΚ είχε δίκαιο: μόνον έτσι μπορούσε να επιστρέψει η εξόριστη κυβέρνηση. Όταν στα μέσα Οκτωβρίου 1944 επιτεύχθηκε τούτο, το ΕΑΜ δεν αντιμετώπιζε πλέον διάσπαρτους και ασυντόνιστους αντικομμουνιστές τοπικούς «καπετάνιους», τους οποίους μπορούσε να απομονώνει και να εξοντώνει έναν-έναν, αλλά ένα ολόκληρο πολιτικό σύστημα. Από εκεί και πέρα, οι πιθανότητες επικράτησης του ΕΑΜ στην εσωτερική σύγκρουση είχαν δραματικά περιοριστεί. Ουσιαστικά, η επιστροφή της εξόριστης κυβέρνησης, το μείζον επίτευγμα του Παπανδρέου, αποτέλεσε την νικητήρια κίνηση στο σύνολο των εμφυλίων πολέμων του 1943-49 και προδίκασε την παραμονή της χώρας στη Δύση. Όπως το έθεσε ο ίδιος: Είναι επομένως προφανές ότι η πολιτική της Εθνικής Ενώσεως με την συμμετοχήν του ΕΑΜ εις την Κυβέρνησι μας ήνοιξε τας πύλας της Ελλάδος, εις τρόπον ώστε την 3 Δεκεμβρίου 1944, αντί να είμεθα ημείς εξόριστοι και το ΕΑΜ Κράτος, να είμεθα ημείς Κράτος και το ΕΑΜ Στάσις.[6] Ο σχεδιασμός του Παπανδρέου δεν σταματούσε εκεί. Η χώρα ήδη βρισκόταν υπό τον στρατιωτικό έλεγχο του ΕΑΜ. Επομένως, κατά την επιστροφή της στην Ελλάδα, η κυβέρνηση έπρεπε να συνοδεύεται από βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις. Ο πρωθυπουργός ήλπιζε ότι η βρετανική παρουσία –σε συνδυασμό με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθετε όλες τις αντιστασιακές δυνάμεις (άρα και τον ΕΛΑΣ) υπό την ηγεσία ενός βρετανού διοικητή (του στρατηγού Ρόναλντ Σκόμπι)– θα απέτρεπε έναν νέο εμφύλιο πόλεμο. Έτσι, ο Παπανδρέου θα μπορούσε να ισορροπήσει μεταξύ των δυνάμεων της αντίδρασης και της επανάστασης, για να επιτύχει το ζητούμενό του, τη μεταρρύθμιση. Ήταν μια λογική στρατηγική. Απέτυχε, όχι επειδή δεν ήταν βάσιμη η ίδια, αλλά επειδή ο Παπανδρέου προϋπέθετε ότι με αντίστοιχα ορθολογικό τρόπο θα ενεργούσε το ΕΑΜ, και δεν θα προκαλούσε μια σύγκρουση. Σε κάθε περίπτωση, την ώρα της απελευθέρωσης, η κατάσταση παρέμενε ρευστή. Είναι αδύνατον να διαγνώσει κάποιος την επιρροή των πολιτικών δυνάμεων στα τέλη του 1944: δεν ήταν ακόμη σαφές ποια κόμματα θα συγκροτούνταν για να μετάσχουν στις μεταπολεμικές εκλογές· δεν ήταν γνωστό και το εκλογικό σύστημα, που καθαυτό επηρεάζει την συγκρότηση των πολιτικών δυνάμεων. Οι φιλοβασιλικοί ήταν σοβαρά αποδυναμωμένοι (το Λαϊκό Κόμμα παρέμενε διασπασμένο), το Κόμμα Φιλελευθέρων είχε απολέσει την παλαιά του αίγλη (και ήταν πιθανό να υποστεί τη σφήνα των μεταρρυθμιστών υπό τον Παπανδρέου), ενώ και του ΕΑΜ την λαϊκή βάση δεν μπορούμε να υπολογίσουμε σοβαρά, καθώς η ισχύς του απέρρεε από τον στρατιωτικό έλεγχό του σε εκτεταμένες περιοχές της χώρας. Εδώ όμως βρισκόταν το νέο πεδίο που ενδιέφερε τον Παπανδρέου. Διενέργεια μεταπολεμικών εκλογών –δηλαδή ομαλοποίηση– δεν μπορούσε να γίνει ενόσω διατηρούνταν ο στρατιωτικός έλεγχος του συνόλου σχεδόν της χώρας από τον ΕΛΑΣ. Εκλογές σε τέτοιες συνθήκες δεν θα έδιναν τίποτε διαφορετικό από τα ανατολικοευρωπαϊκά «εκλογικά» αποτελέσματα των επομένων ετών… Άλλωστε, τέτοιες «εκλογές» ήδη γίνονταν σε μέρη της Ελλάδας το φθινόπωρο του 1944, προσφέροντας αποτελέσματα που θυμίζουν τη μεταγενέστερη Αλβανία του Ενβέρ Χότζα…[7] Το ΕΑΜ είχε βασίσει τη δική του στρατηγική ακριβώς στη διατήρηση του στρατού του: δεν είχε πάρει ένοπλα την εξουσία, επειδή ήδη την είχε de facto – και επειδή υπολόγιζε ότι ο ΕΛΑΣ θα του επέτρεπε να κερδίσει τέτοιου τύπου εκλογές. Στο πλαίσιο αυτό, το ζήτημα της αποστράτευσης των αντιστασιακών δυνάμεων αποκτούσε υπαρξιακές διαστάσεις και για τις δύο πλευρές. Για τον αστικό κόσμο, διατήρηση του ΕΛΑΣ θα συνεπαγόταν μια ουσιαστική παράδοση στην ένοπλη δύναμη των κομμουνιστών. Για το ΕΑΜ, διάλυση του στρατού του θα συνεπαγόταν όχι μόνον μια εκλογική αναμέτρηση με όρους που δεν το ευνοούσαν, αλλά και την πιθανή έκθεση των μελών του σε αντίποινα για τις ωμότητες του κατοχικού εμφυλίου που είχε προηγηθεί. Η ανάδυση ενός τέτοιου υπαρξιακού αδιεξόδου είναι η προϋπόθεση για μια σύγκρουση μέχρις εσχάτων, όπως τα Δεκεμβριανά: και οι δύο πλευρές αισθάνονταν ότι, εάν έκαναν πίσω, διακύβευαν όχι απλώς την εξουσία, αλλά την ίδια τους την φυσική υπόσταση.[8] Έχουν χυθεί ποταμοί μελάνης πάνω στη συζήτηση εάν το ΕΑΜ είχε πληροφορηθεί –ή πότε πληροφορήθηκε, πριν ή μετά την 3η Δεκεμβρίου– την περιλάλητη «συμφωνία ποσοστών» Στάλιν και Τσώρτσιλ του Οκτωβρίου 1944, την ύπαρξη της οποίας δεν αποδέχονται τμήματα της Αριστεράς ακόμη και σήμερα… Το ουσιώδες, όμως, είναι ότι η συζήτηση αυτή ήταν πάντοτε εκτός θέματος. Ήδη πριν από τη σύναψη της συμφωνίας των ποσοστών, το ΕΑΜ είχε υπογράψει την Καζέρτα. Αυτό σήμαινε ότι είχε αυτοβούλως υπαγάγει τις δυνάμεις του στις διαταγές ενός συμμαχικού αρχιστράτηγου, του Σκόμπι. Η Καζέρτα συνεπαγόταν ότι η άρνηση του ΕΑΜ να υπακούσει στις διαταγές του Σκόμπι για αποστράτευση και η χρήση του ΕΛΑΣ στη δεκεμβριανή σύγκρουση ισοδυναμούσαν με αντισυμμαχική στρατιωτική ανταρσία. Γι’ αυτό και οι ίδιοι οι Σοβιετικοί σιώπησαν εκκωφαντικά κατά τα Δεκεμβριανά. Δεν ήταν, άλλωστε, τρελός ο Στάλιν να υποστηρίξει μια «αντισυμμαχική εξέγερση», σε μια χώρα που δεν τον ενδιέφερε ιδιαίτερα, και σε μια στιγμή κατά την οποία η ναζιστική Γερμανία ήταν ακόμη όρθια στον πόλεμο (τότε ακριβώς εξαπέλυσε την τελευταία της μεγάλη επίθεση στις Αρδέννες). Τα Δεκεμβριανά διατήρησαν την Ελλάδα στο δυτικό κόσμο. Παράλληλα, όμως, επέφεραν μια πολιτική καταστροφή που θα συνόδευε τη χώρα για δεκαετίες. Κατέστρεψαν όχι μόνον το ΕΑΜ, αλλά και τις νέες μεταρρυθμιστικές αστικές δυνάμεις υπό τον Παπανδρέου, ο οποίος κατηγορήθηκε ως «συνυπεύθυνος» για την τραγωδία, επειδή είχε συνεργαστεί με τους κομμουνιστές… Οι μόνοι που κέρδισαν από τα Δεκεμβριανά ήταν οι πλέον αδιάλλακτοι αντίπαλοι του ΚΚΕ. Πρώτον, κέρδισαν οι βασιλόφρονες: ο βασιλιάς προβλήθηκε ως το σύμβολο της ενότητας των αστικών δυνάμεων έναντι της κομμουνιστικής πρόκλησης· το διασπασμένο Λαϊκό Κόμμα επανενώθηκε, υπό την ηγεσία της φιλοβασιλικής του πτέρυγας, τον Φεβρουάριο 1945 (αμέσως μετά τα Δεκεμβριανά) και φερόταν πλέον ως κυβέρνηση εν αναμονή.[9] Δεύτερον, κέρδισαν οι δοσίλογοι, οι οποίοι –ειδικά μετά από τον θάνατο ομήρων στα χέρια του ΕΛΑΣ– μπόρεσαν να επικαλεστούν τον δικό τους «αντικομμουνιστικό αγώνα» και να διεκδικήσουν τη συμμετοχή τους στον νέο… Είναι βέβαια αλήθεια ότι, κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, ο υφυπουργός Στρατιωτικών της κυβέρνησης Παπανδρέου –ο πλαστηρικός Λεωνίδας Σπαής– ενέταξε παλαιούς Ταγματασφαλίτες στις δυνάμεις της κυβέρνησης, καθώς χρειαζόταν επειγόντως ενόπλους για τη σύγκρουση. Αυτό επισημαίνεται έντονα από πλευρές της αριστερής βιβλιογραφίας.[10] Βέβαια, κατά κανόνα δεν αναφέρεται σε τέτοιες αναλύσεις, ότι ο υπεύθυνος αυτής της πρωτοβουλίας, ο Σπαής, στις εκλογές του 1961, ήταν συνεργαζόμενος υποψήφιος με την ΕΔΑ[11] – κάτι που δείχνει ότι η «αυτολογοκριμένη μνήμη» μπορεί έχει πολλές εκδοχές… Στη Δυτική Ευρώπη, μετά την απελευθέρωση σχηματίστηκαν «μεγάλοι συνασπισμοί» με τη συμμετοχή και των κομμουνιστών. Αυτοί οι συνασπισμοί διαλύθηκαν το 1947, αλλά όχι πριν συγκροτήσουν νέα, προοδευτικά Συντάγματα και νέα πολιτικά συστήματα βασισμένα σε μια κουλτούρα ανοχής. Τέτοιος συνασπισμός ήταν και η κυβέρνηση «Εθνικής Ενώσεως» υπό τον Παπανδρέου. Αυτή όμως κατέρρευσε το 1944, λόγω των αποφάσεων του ΕΑΜ που οδήγησαν στα Δεκεμβριανά. Η κατάρρευσή της επέφερε την ελληνική απόκλιση από τον δυτικοευρωπαϊκό κανόνα: αντί ενός συστήματος ανοχής, επήλθε ένας νέος, ο δεύτερος, εμφύλιος πόλεμος, που, χάρη και στην αποχαλίνωση των ακραίων αντικομμουνιστών κατά τη «λευκή τρομοκρατία», προετοίμασε τον τρίτο.[12] Και αντί της κυριαρχίας των νέων, προοδευτικών μεταρρυθμιστικών δυνάμεων, επήλθε η επάνοδος στην εξουσία των παλαιών κομμάτων του 1936 –Λαϊκού και Φιλελευθέρων– που κυριάρχησαν έως το 1949. Οι μεταρρυθμιστές συνεθλίβησαν, και έπρεπε να αναμείνουν την μετεμφυλιακή εποχή για τη δική τους ανάδειξη, οπότε όμως θα καλούνταν να αντιμετωπίσουν τις πρόσθετες επιβαρύνσεις, υλικές, ηθικές και ψυχολογικές, των πρόσθετων εμφυλίων πολέμων. [1] Συνολική ανάλυση στο Gunnar Hering, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936, τόμος Β΄, μτφρ. Θ. Παρασκευόπουλος (ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2004). [2] Μανόλης Κούμας, «Ο “πολιτικός κόσμος” και το καθεστώς Μεταξά: στάσεις και αντίσταση, 1936-1939», στο Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά, 1936-1941 (Τα Νέα, Αθήνα, 2010), σ. 103-125. [3] Η βασική άποψη της απραξίας των παλαιών κομμάτων στο Ιωάννης Πετρόπουλος, «Τα ελληνικά παραδοσιακά κόμματα κατά την περίοδο της Κατοχής», στο Ι. Ο. Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950: ένα έθνος σε κρίση (Θεμέλιο, Αθήνα, 1984), σ. 55-67. Βλ. μια πιο λειτουργική θεώρηση στο Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα: η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-1944 (Παπαζήσης, Αθήνα, χ.η.), σ. 155-165, και Μανόλης Κούμας, Γεώργιος Καφαντάρης: πολιτική βιογραφία (Ίδρυμα της Βουλής, Αθήνα, 2012), σ. 249-269. [4] Σωτήρης Ριζάς, Απ’ την Απελευθέρωση στον Εμφύλιο (Καστανιώτης, Αθήνα, 2011), σ. 41-47 και 51-59. Βλ. επίσης, Μιχάλης Π. Λυμπεράτος, Στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου: Κοινωνική πόλωση, Αριστερά και αστικός κόσμος στη μεταπολεμική Ελλάδα. Από τα Δεκεμβριανά στις εκλογές του 1946 (Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2006), σ. 390-392 και 453-454. [5] Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Ελληνικός φιλελευθερισμός: το ριζοσπαστικό ρεύμα, 1932-1979 (Πατάκης, Αθήνα 2010), σ. 141-170. [6] Γ. Παπανδρέου, «Ο απολογισμός της κρίσης», στο Παύλος Πετρίδης και Γιώργος Αναστασιάδης (επιμ.), Γεώργιος Παπανδρέου: ο πολιτικός λόγος (University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1995), σ. 273-282. [7] Νίκος Μαραντζίδης, Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, 1946-1949 (Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010), σ. 155-171. [8] Η σημαντικότερη μελέτη για την πορεία προς τα Δεκεμβριανά παραμένει το John O. Iatrides, Revolt in Athens: the Greek Communist ‘second round’, (Princeton University Press, Πρίνστον 1972). [9] Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου, «Το πολιτικό πρόγραμμα του Λαϊκού Κόμματος στις εκλογές του 1946», στο Γρηγόριος Ψαλλίδας (επιμ.), Οι εκλογές του 1946: σταθμός στην πολιτική ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας (Πατάκης, Αθήνα, 2008), σ. 171-195. [10] Τάσος Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη μνήμη: τα Τάγματα Ασφαλείας και η μεταπολεμική εθνικοφροσύνη (Φιλίστωρ, Αθήνα, 2005), σ. 72 και 125. [11] Ηλίας Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία: κόμματα και εκλογές, 1946-1967 (Πατάκης, Αθήνα, 2001), σ. 274. [12] Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, «Οι εκλογές και το δημοψήφισμα του 1946, προοίμιο του εμφυλίου πολέμου», στο Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950, σ. 307-340.

Οι αστικές πολιτικές δυνάμεις: τα Δεκεμβριανά ως καταστροφή

Σύνδεση