Δεκεμβριανά: Τα όρια της διπλής στρατηγικής

Το διεθνές κομμουνιστικό σύστημα στο τέλος του πολέμου Την ώρα που Γιουγκοσλάβοι και Αλβανοί κομμουνιστές, με τη συναίνεση των συντρόφων τους στη Μόσχα, επέβαλαν το μονοπώλιο της εξουσίας τους μπροστά στα μάτια των ανήμπορων να αντιδράσουν δυτικών συμμάχων, τρία κομμουνιστικά κόμματα, σε χώρες εκτός των ζωνών επιρροής της ΕΣΣΔ, φλέρταραν με την εξέγερση ή προχώρησαν σε αυτήν. Στο Βέλγιο, στη Γαλλία και την Ελλάδα, μέσα σε διάστημα λίγων ημερών, από τον Νοέμβριο μέχρι τις αρχές Δεκεμβρίου 1944, ξέσπασαν σημαντικές κρίσεις με αφορμή το ζήτημα αποστράτευσης, δηλαδή την άρνηση των κομμουνιστών να παραδώσουν τα όπλα τους προκειμένου να αναδιοργανωθεί ο εθνικός στρατός, σύμφωνα με την εντολή των νομίμων κυβερνήσεων. Και στις τρεις περιπτώσεις, στην Ελλάδα περισσότερο, οι συγκρούσεις ανέπτυξαν δυναμική ένοπλης εξέγερσης. Και στις τρεις χώρες οι κομμουνιστές είχαν ήδη οικοδομήσει παράλληλες διοικητικές και στρατιωτικές δομές με αυτές του επίσημου κράτους. Και στις τρεις περιπτώσεις τα κομμουνιστικά κόμματα ίδρυσαν ένοπλες πολιτοφυλακές αποτελούμενες από μέλη του κόμματος. Πολλές συμπτώσεις για να τις προσπεράσουμε στα γρήγορα.[1] Γνωρίζουμε πως σε καμιά από τις τρεις περιπτώσεις δεν ήταν η Μόσχα που υποκίνησε την εξέγερση. Για τη μεν γαλλική περίπτωση, επιπλέον, τα πρακτικά των συνομιλιών του Γάλλου Γενικού Γραμματέα Μ. Τορέζ με τον Ι. Στάλιν αποκάλυψαν τη συμβουλή του Στάλιν να ανασταλεί κάθε τέτοια σκέψη και να κρυφτούν τα όπλα προκειμένου να χρησιμοποιηθούν υπό καλύτερες συνθήκες[2]. Στην ελληνική περίπτωση, η άρνηση του Στάλιν να υποστηρίξει το ΚΚΕ έγινε γνωστή σε αυτό από τον ίδιο τον Δημητρόφ. Στις 8 Δεκεμβρίου 1944, ο βούλγαρος ηγέτης προώθησε προς τη Μόσχα αίτημα για βοήθεια και την επόμενη μέρα ήρθε η αρνητική απάντηση στο ηγετικό στέλεχος του κόμματος Π. Ρούσο. Οι Βούλγαροι ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν μόνον εφόσον οι Σοβιετικοί έδιναν τη συγκατάθεσή τους.[3] Όμως, πώς έφτασαν τα πράγματα ως εκεί; Στην πραγματικότητα, μέχρι το φθινόπωρο του 1944 κάθε κομμουνιστικό κόμμα, εκμεταλλευόμενο τις συνθήκες ρευστότητας, προχώρησε μέχρι εκεί που του επέτρεπε η ισχύς του. Στην Αλβανία και τη Γιουγκοσλαβία, για παράδειγμα, οι κομμουνιστές επέβαλαν ήδη από το 1944-1945 μονοκομματικά καθεστώτα. Όταν τα πράγματα δεν προχωρούσαν προς την επιθυμητή κατεύθυνση και η κατάσταση δημιουργούσε προβλήματα στις προτεραιότητες της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής, τότε το κέντρο του διεθνούς κομμουνιστικού συστήματος επιχειρούσε να σταματήσει την ορμή των κατά τόπους κομμουνιστικών κομμάτων, επιθυμία που δεν ήταν πάντα εύκολο να πραγματοποιηθεί. Παρά την πεποίθηση πως η σιδερένια πειθαρχία και η υποταγή στη Μόσχα χαρακτήριζε τη συμπεριφορά των απανταχού τον κόσμο κομμουνιστών, στις δυναμικές συνθήκες του τέλους του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι κομμουνιστές δεν ακολουθούσαν κατά γράμμα τις συμβουλές της Μόσχας. Ο ίδιος ο Στάλιν, εξάλλου, είχε αναγνωρίσει πως ο Μάο δεν είχε ακολουθήσει τη συμβουλή του, και πως τελικά ο Κινέζος ήταν αυτός που δικαιώθηκε. Προκειμένου λοιπόν να ισορροπήσει ανάμεσα στην επιθυμία της επέκτασής του και τους διεθνείς συσχετισμούς, το διεθνές κομμουνιστικό σύστημα υιοθέτησε ιδιαίτερα προς το τέλος του πολέμου μία διπλή, ευέλικτη, στρατηγική: την παράλληλη (ή εκ περιτροπής) επιλογή της ειρηνικής οδού με αυτήν του βίαιου / επαναστατικού δρόμου. Ανάλογα με τη στιγμή και τη χώρα, μπορούσε να προκρίνεται πότε η μία και πότε η άλλη οδός και καμιά φορά και οι δύο ταυτόχρονα. Αυτό εξαρτιόταν από πολλούς παράγοντες όπως: ο βαθμός εμπλοκής της Μόσχας (άλλο ήταν η Πολωνία και άλλο η Ελλάδα για την ΕΣΣΔ) ή οι γεωπολιτικές συνθήκες (άλλο να συνορεύεις με τη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία και άλλο με τη Γαλλία και τη Δ. Γερμανία). Η διπλή στρατηγική λοιπόν αποτέλεσε ένα ευέλικτο, αν και κυνικό, πλάνο προσαρμογής στις γεωπολιτικές αβεβαιότητες του τέλους του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, συνέχεια της πολιτικής των λαϊκών και των εθνικών μετώπων που είχε υιοθετήσει η Κομιντέρν, με στόχο την κατάληψη της εξουσίας. Ακριβώς αυτή η διπλή στρατηγική υιοθετήθηκε από το ΚΚΕ στο τέλος του πολέμου. Η διπλή στρατηγική του ΚΚΕ Όπως έχει καταδειχθεί πλέον καθαρά, η προοπτική της εξουσίας εμπεδώθηκε στο ΚΚΕ πριν το τέλος της κατοχής. Τόσο οι διεθνείς συνθήκες (παρουσία του Κόκκινου Στρατού στη Βουλγαρία, άνοδος Τίτο και Χότζα στην εξουσία) όσο και ο εγχώριος συσχετισμός δύναμης (λίγο πριν την απελευθέρωση ο ΕΛΑΣ ήλεγχε το 90% περίπου των εδαφών της χώρας) εγκαθίδρυσαν την πεποίθηση στην ηγεσία και τα μέλη του ΚΚΕ πως η χώρα ήταν στα πρόθυρα να μετασχηματιστεί σε Λαϊκή Δημοκρατία. Το δίλημμα για το ΚΚΕ ήταν αν θα επιχειρούσε να ανέλθει στην εξουσία με τον ειρηνικό τρόπο, διαμέσου εκλογών, που ένα τμήμα της ηγεσίας του ήταν πεισμένο πως θα τις κέρδιζε άνετα, ή με τον βίαιο δρόμο διαμέσου μιας ένοπλης σύγκρουσης. Αναποφάσιστη, η ηγεσία του ΚΚΕ υιοθέτησε τελικά μια άλλη στρατηγική· ακολούθησε ταυτόχρονα τους δύο προσανατολισμούς, που η ίδια θεώρησε ως συμπληρωματικούς και όχι αλληλοαναιρούμενους: τον πολιτικό ειρηνικό δρόμο και τον βίαιο. Καταρχήν, η συμμετοχή σε ελεύθερες και δημοκρατικές εκλογές, για πολλά στελέχη του κόμματος είχε νόημα επειδή θεωρούσαν πως σε αυτές το ΚΚΕ (μαζί με τους συμμάχους του) θα πετύχαινε να κερδίσει ίσως και περισσότερο από το 50% των ψήφων. Σε μια τέτοια περίπτωση, εφόσον όλα κυλούσαν ομαλά, δεν θα υπήρχε πράγματι κανένας λόγος για βίαιη αναμέτρηση. Το ΚΚΕ είχε βάσιμους λόγους να πιστεύει πως θα κέρδιζε τις εκλογές. Το κόμμα, μέσω του ΕΑΜ και των άλλων μετωπικών οργανώσεών του (ΕΠΟΝ, Εθνική Αλληλεγγύη κ.λπ.), επηρέαζε εκατοντάδες χιλιάδες άτομα. Η δύναμή του στα Εργατικά Συνδικάτα και τα Εργατικά Κέντρα ήταν τεράστια. Αποκτώντας τον έλεγχο των θεσμών της Αντίστασης ηγεμόνευσε πολιτικά και οργανωτικά και απομόνωσε (ή και τρομοκράτησε) τους αντιπάλους του. Το κυριότερο: συγκρότησε υπό τον απόλυτο έλεγχό του μηχανισμούς ασφαλείας, την Εθνική Πολιτοφυλακή, που αποτελούνταν ουσιαστικά μόνο από μέλη του ΚΚΕ. Έτσι λοιπόν, αν η κυβέρνηση Παπανδρέου ασκούσε την εξουσία της στην Αθήνα, το ΚΚΕ κυριαρχούσε σχεδόν σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα, που βίωνε μια ντε φάκτο Λαϊκή Δημοκρατία. Ακριβώς αυτήν την κυριαρχία θέλησε το ΚΚΕ να προστατέψει με τα Δεκεμβριανά και όχι απλώς τον στρατό του, τον ΕΛΑΣ. Την εναλλακτική οδό αποτελούσε η προσφυγή στην ένοπλη δράση και η δημιουργία συνθηκών μέσω των οποίων το ΚΚΕ θα μπορούσε από προνομιούχα θέση να επιβάλει τους όρους του. Το ΚΚΕ δεν είχε απαραίτητα κατά νου μια κατάσταση εμφυλίου πολέμου, αλλά περισσότερο το υπόδειγμα της Οκτωβριανής Επανάστασης, όπου οργανωμένες ένοπλες ομάδες κομματικών μελών καταλαμβάνουν καίριας σημασίας δημόσια κτίρια, παραλύουν κάθε κρατική λειτουργία και προκαλούν την κατάρρευση των κυβερνητικών δυνάμεων.[4] Για να συμβεί αυτό έπρεπε να έχει εκ των προτέρων αναμφισβήτητη στρατιωτική υπεροχή. Προκειμένου να το πετύχει, το ΚΚΕ κατά τους πρώτους μήνες της Απελευθέρωσης (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος) επιτέθηκε και διέλυσε όλες τις αντίπαλες ένοπλες δυνάμεις, ακόμη και τις μικρότερες. Η επιδίωξη του μονοπωλίου της ένοπλης ισχύος ήταν κομβικής σημασίας για το ΚΚΕ, γι’ αυτό και το κόμμα αντέδρασε έντονα στην άφιξη της 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας στην Αθήνα στις 9 Νοεμβρίου 1944, καθώς αυτό το στρατιωτικό σώμα επηρέαζε σε κάποιο βαθμό τους συσχετισμούς δύναμης στην πρωτεύουσα. Αρκετά στελέχη, όπως ο Άρης Βελουχιώτης, επιδίωκαν την άμεση κατάληψη της εξουσίας θεωρώντας πως ο χρόνος κυλούσε εις βάρος του κόμματος. Στη σκέψη τους, η διπλή στρατηγική είχε κοντινό ορίζοντα, γιατί εκτιμούσαν πως η παρέμβαση των Βρετανών και η ανασυγκρότηση των κρατικών δομών θα είχαν ως συνέπεια να χαθεί η ευκαιρία. Εντούτοις, ένα σημαντικό τμήμα της ηγετικής ομάδας του ΚΚΕ ήταν περισσότερο διστακτικό και ανέμενε ευνοϊκότερες συνθήκες. Σε αυτό είχε συμβάλει η συγκρατημένη στάση της ΕΣΣΔ και του Στάλιν που δεν ήθελε ακόμη να διακινδυνεύσει τη συμμαχία με την Αγγλία. Οι Σοβιετικοί είχαν στείλει τα δικά τους μηνύματα νωρίτερα, την άνοιξη του 1944, όταν επέβαλαν στους Έλληνες συντρόφους τους τη συμμετοχή στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και τη συνεννόηση με την ελληνική πολιτική τάξη και τους Βρετανούς. Η ρήξη Τα Δεκεμβριανά δεν έπεσαν, λοιπόν, ως κεραυνός εν αιθρία. Είναι αφελές να αντιμετωπίζεται η επιλογή του ΚΚΕ ως αυθόρμητη, αντανακλαστική ή αμυντική αντίδραση στους πυροβολισμούς της αστυνομίας εναντίον των διαδηλωτών την 3η Δεκεμβρίου. Η άρνηση του Γ. Σιάντου να συναινέσει στο σχέδιο του Γ. Παπανδρέου για αφοπλισμό των ανταρτικών οργανώσεων και στη συνέχεια οι παραιτήσεις των υπουργών του από την κυβέρνηση εθνικής ενότητας την 1η Δεκεμβρίου ήταν ουσιαστικά η απαρχή της μεταφοράς των συγκρούσεων από την περιφέρεια στην πρωτεύουσα. Εξάλλου τα στρατιωτικά σχέδια από πλευράς ΚΚΕ είχαν εκπονηθεί πριν την διαδήλωση, την 1η και την 2α Δεκεμβρίου. Από τη στιγμή που οι αντίπαλοί του δεν αποδέχονταν την ηγεμονία του ΚΚΕ στον στρατό και τους μηχανισμούς ασφαλείας (Πολιτοφυλακή, Φρουραρχεία), τα πράγματα έφτασαν στο κομβικό εκείνο σημείο όπου το ΚΚΕ έπρεπε να διαλέξει: είτε να αφεθεί στην αβεβαιότητα της ειρηνικής οδού είτε να πάρει το ρίσκο μιας ένοπλης αναμέτρησης. Όσο περνούσε ο καιρός, η ηγεσία, αλλά και τα απλά μέλη του κόμματος, συνειδητοποιούσαν πως είχαν παραχωρήσει σημαντικό μέρος της εξουσίας που είχε κατοχυρώσει ο στρατός τους, ο ΕΛΑΣ, στην Απελευθέρωση και δεν ήταν έτοιμοι να αποδεχθούν την περαιτέρω συρρίκνωση της ισχύος τους. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, το ΚΚΕ οργάνωσε και διηύθυνε ένα στρατιωτικό κίνημα ως απάντηση στην προοπτική εξουδετέρωσης του στρατού του. Με την επιλογή της κλιμάκωσης της βίας επιδίωξε μια γρήγορη νίκη ώστε να θέσει τις εξελίξεις υπό τον απόλυτο έλεγχό του πριν προλάβουν να αντιδράσουν οι Βρετανοί. Η αποτυχία του ΚΚΕ να επιτύχει τους στόχους του κατά τη διάρκεια των πρώτης εβδομάδας των συγκρούσεων και η αποφασιστική εμπλοκή των Άγγλων άλλαξε τη φορά των πραγμάτων. Η ηγεσία του ΚΚΕ επέλεξε την οδό της ένοπλης ρήξης, έχοντας την πεποίθηση πως οι Βρετανοί δεν θα επενέβαιναν (όπως δεν το έπραξαν στη Θεσσαλονίκη όταν καταπατήθηκε η συμφωνία της Καζέρτας και ο ΕΛΑΣ εισήλθε στην πόλη τον Οκτώβριο), και πως η σύγκρουση δεν θα έπαιρνε τον χαρακτήρα ενός παρατεταμένου εμφυλίου πολέμου. Οι κομμουνιστές θεωρούσαν δεδομένη τη γρήγορη νίκη, την κατάρρευση της κυβέρνησης Παπανδρέου και τη συνεπακόλουθη αντικατάστασή της από μια άλλη φιλική και περισσότερο ελεγχόμενη από αυτούς. Εκ του αποτελέσματος γίνεται φανερό πως είχαν κάνει μερικά σοβαρά λάθη. Σε στρατιωτικό επίπεδο, είχαν υποτιμήσει τη μαχητική δύναμη των αντιπάλων τους (Χωροφυλακής και 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας), υπερτιμώντας ταυτόχρονα τις δυνατότητες των μαχητών του ΕΛΑΣ να πολεμήσουν σε κατοικημένες περιοχές. Σε διεθνές επίπεδο, υποτίμησαν την αποφασιστικότητα των Βρετανών και υπερτίμησαν τις δυνατότητες των βόρειων συντρόφων τους να παράσχουν τη βοήθεια που τους είχαν υποσχεθεί. Μάλιστα, η άρνηση του Κ.Κ. Γιουγκοσλαβίας να αποστείλει τη βοήθεια που είχε υποσχεθεί στην ηγεσία του ΚΚΕ ένα μήνα νωρίτερα, αιφνιδίασε τους Έλληνες.[5] Συμπερασματικά Η στρατηγική των κομμουνιστικών κομμάτων προς το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, παρά τις όποιες εθνικές ιδιομορφίες, υπήρξε ταυτόσημη τόσο στη Δυτική όσο και στην Ανατολική Ευρώπη. Αξιοποίησαν την Αντίσταση προκειμένου να καταλάβουν την εξουσία τόσο πολιτικά όσο και στρατιωτικά. Σε κάποιες περιοχές τα πράγματα άλλαξαν γρήγορα και ριζικά (Γιουγκοσλαβία, Αλβανία), σε κάποιες άλλες απαιτήθηκαν προσεκτικά βήματα και προσωρινοί συμβιβασμοί (Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία), ενώ υπήρξαν και χώρες όπου η επιλογή της κατάκτησης και μονοπώλησης της εξουσίας έπρεπε να αναβληθεί επ’ αόριστον και να υιοθετηθεί ο κοινοβουλευτικός δρόμος, γιατί οι κίνδυνοι λόγω της ισχυρής στρατιωτικής παρουσίας των δυτικών συμμάχων δεν ήταν διαχειρίσιμοι (Γαλλία, Βέλγιο, Ιταλία). Εντέλει, τα κομμουνιστικά κόμματα που πέτυχαν να βρεθούν στην εξουσία ήταν εκείνα που στηρίχτηκαν στη στρατιωτική παρουσία της ΕΣΣΔ.[6] Η Ελλάδα υπήρξε ιδιαίτερη περίπτωση για πολλούς λόγους. Από τη μια, λόγω της ισχυρής δύναμης του ΕΛΑΣ, της αναιμικής παρουσίας δυτικών συμμαχικών στρατευμάτων κατά την Απελευθέρωση και της γειτνίασης με κομμουνιστικές χώρες, η κατάσταση έδινε στο ΚΚΕ δυνατότητες προκειμένου να επιβάλει γρήγορα το μονοπώλιο της ισχύος του ακολουθώντας τον γιουγκοσλαβικό δρόμο. Η γεωγραφία της χώρας έστελνε την Ελλάδα στην αγκαλιά της Μόσχας. Από την άλλη όμως, ο πολιτικός συσχετισμός ήταν εις βάρος του ΚΚΕ (δεν θα ξεπερνούσε στις εκλογές το ένα τέταρτο των ψήφων), η εγχώρια θεσμική αρχιτεκτονική (θρόνος, κυβέρνηση και πολιτικός κόσμος) ήταν εχθρική, οι κοινοβουλευτικές πρακτικές ασθενείς αλλά υπαρκτές και ο βρετανικός παράγοντας περισσότερο αποφασιστικός απ’ ό,τι υπολογιζόταν. Τελικά, το ΚΚΕ ηττήθηκε εξαιτίας της ενεργοποίησης της βρετανικής εμπλοκής και της ενοποίησης του αστικού κόσμου ενώπιον της «κομμουνιστικής απειλής». Η χώρα δεν έγινε Λαϊκή Δημοκρατία διά πυρός και σιδήρου. Άλλοι στα Βαλκάνια δεν είχαν αυτήν την τύχη. [1] Για τη Γαλλία και το Βέλγιο βλ. Gilbert Mathieu, The French and the Belgian Communist Parties in Relation to Soviet Objectives towards Western Europe in 1940 and 1944, Ph.D. Thesis, University of Wisconsin Madison, 1971, σ. 148-149, 152. Natalia Naoumova, “Moscow, The Parti Communiste Français, and France’s Political Recovery”, στο Andrew Knapp (επιμ.), The Uncertain Foundation. France at the Liberation, 1944-1947, Palgrave, Νέα Υόρκη 2007, σ. 166-167. Phillipe Buton, Les lendemains qui déchantent. Le parti communiste français à la libération, Presses de la Fondation Nationale des Sciences Politiques, Παρίσι 1993. Philippe Buton, “Méthodologie et historiographie de la stratégie communiste à la Libération”, Communisme, 1996, τχ. 45-46, σ. 15-16. [2] “Notes de l’entretien du Cam. I.V. Staline avec le secrétaire général du C.C. du Parti communiste français le camarade Thorez”, Communisme, 1996, τχ. 45-46, σ. 25. [3] Ivo Banac, The Diary of Georgi Dimitrov, 1933-1949, Yale University Press, Νιου Χέιβεν και Λονδίνο 2003, σ. 345, 352-353. John O. Iatrides, “Revolution or Self-Defense? Communist Goals, Strategy and Tactics in the Greek Civil War”, Journal of Cold War Studies, 2005, τχ. 7(3), σ. 17. Ιορντάν Μπάεφ, Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα. Διεθνείς διαστάσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα 1997, σ. 71-89. [4] Σάκης Μουμτζής, Η κόκκινη βία 1943-1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 150. [5] Milan Ristović, “L’insurrection de décembre à Athènes. Intervention britannique et réaction yougoslave (décembre 1944-janvier 1945)”, Balkanica, 2007, τχ. 37, σ. 272. [6] Ph. Buton, ό.π.

Δεκεμβριανά: Τα όρια της διπλής στρατηγικής

Σύνδεση