Οι σύγχρονες ζωές των βαρβάρων του Καβάφη

Το “Περιμένοντας του βαρβάρους” του Καβάφη (1904) έχει στοιχειώσει το συλλογικό φαντασιακό μας. Το ποίημα, τοποθετημένο σε μια ανώνυμη παρηκμασμένη αυτοκρατορία, εκτυλίσσεται ως διάλογος μεταξύ (πιθανόν) δύο προσώπων, εκ των οποίων ο ένας θέτει ερωτήματα σχετικά με την αναστάτωση στην πόλη. Ο δεύτερος ομιλητής επαναλαμβάνει την ίδια απάντηση: «γιατί οι βάρβαροι θα φτάσουν σήμερα.» Η επανάληψη της απάντησης λειτουργεί καθησυχαστικά: οι βάρβαροι έρχονται, και αποτελούν τη λύση στο αδιέξοδο του πολιτισμού. Όσο συχνότερα επαναλαμβάνεται η φράση όμως, τόσο μεγαλύτερη είναι η απογοήτευση όταν τελικά δεν εμφανίζονται. Έτσι, οι βάρβαροι παραμένουν μια έννοια στη φαντασία του πολιτισμού, χωρίς υπόσταση, ίσως γιατί πάντα υπήρχαν μόνο ως κατασκεύασμα του πολιτισμού: το αρνητικό Άλλο, το οποίο χρειάζεται κάθε πολιτισμός για να αυτοπροσδιοριστεί. Στη στάση των πολιτών απέναντι στους βάρβαρους διακρίνουμε ένα μίγμα φόβου και έλξης. Οι πολίτες έχουν εναποθέσει σ’ αυτούς τις ελπίδες τους για την αναδόμηση της παρηκμασμένης κοινωνίας τους. Η συνάντηση όμως με το Άλλο δεν υλοποιείται, και η πόλη έρχεται αντιμέτωπη με την πτώση της, όχι ως αποτέλεσμα κάποιας ένδοξης μάχης, αλλά λόγω εσωτερικών παραγόντων. Έτσι το ποίημα σκηνοθετεί τις αυτοκαταστροφικές διαδικασίες σε μια κοινωνία που δεν καταφέρνει να κάνει ένα πραγματικό άνοιγμα προς το Άλλο, το διαφορετικό. Όταν μαθαίνεται «πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν», ένα κλίμα ενδοσκόπησης αντικαθιστά τον ενθουσιασμό της αναμονής: «Τα πρόσωπα τι σοβαρά που εγίναν», «κι όλοι γυρνούν στα σπίτια τους πολύ συλλογισμένοι.» Έπονται οι τελικοί στίχοι: Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους. Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις. Το ποίημα δεν προσφέρει σαφή απάντηση στο αδιέξοδο, παρά μόνο την αμφιλεγόμενη και αβέβαιη δήλωση “μια κάποια λύσις.” Όμως η αποτυχία της συνάντησης με τους βάρβαρους ενθαρρύνει την αναζήτηση μιας άλλης λύσης – ίσως μέσα από μια διαφορετική προσέγγιση προς το Άλλο. Βάρβαροι και λογοτεχνία, μουσική, εικαστικές τέχνες Το ποίημα έχει μεταφραστεί, ερμηνευτεί, διασκευαστεί, και παρατεθεί στα πιο ετερόκλιτα κείμενα εκτός ελληνικών συνόρων: στη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, τον δημοσιογραφικό λόγο κτλ. Έχει ουσιαστικά μετεξελιχθεί σε λογοτεχνικό τόπο, τον οποίο πολλά λογοτεχνικά έργα ιχνηλατούν, όπως το μυθιστόρημα Η Έρημος των Ταρτάρων (Il Deserto dei Tartari, 1938) του Ιταλού Ντίνο Μπουτζάτι, το θεατρικό έργο Περιμένοντας τον Γκοντό (En attendant Godot, 1952) του Σάμιουελ Μπέκετ, το μυθιστόρημα Τα παράλια της Σύρτης (Le Rivage des Syrtes) του Ζυλιέν Γκρακ (1951), και φυσικά το μυθιστόρημα Waiting for the Barbarians (1980) του νομπελίστα συγγραφέα Τζ. Μ. Κούτσι. Το τελευταίο μυθιστόρημα, που συνιστά τον γνωστότερο λογοτεχνικό διάλογο με το ποίημα, εντάσσει το σενάριο του ποιήματος σε ένα ιστορικά ακαθόριστο αποικιακό πλαίσιο, φέρνοντας το σημασιολογικό του φάσμα πιο κοντά σε ζητήματα της μεταποικιακής κριτικής. Αξίζει να σημειωθεί και η πρόσφατη θεατρική διασκευή του μυθιστορήματος του Κούτσι από τον Ρώσο Αλεξάντρ Μαρίν, η οποία ανέβηκε για πρώτη φορά το 2012 στο Κέιπ Τάουν της Νότιας Αφρικής. Πολυάριθμα είναι και τα ποιήματα που διαλέγονται με τους βάρβαρους του Καβάφη, προερχόμενα από διάφορες χώρες (π.χ. Αργεντινή, Αυστραλία, Βουλγαρία, Καναδά, Αίγυπτο, Μεγάλη Βρετανία, Νέα Ζηλανδία, Ολλανδία, Ρουμανία Σερβία, ΗΠΑ).[1] Παραδείγματα είναι το “After Cavafy” του Τζέιμς Μέρριλ; το “Waiting for the Terrorists” (Περιμένοντας τους τρομοκράτες) του Αμερικανού Ρίτσαρντ O’Κόνελ, το οποίο αναφέρεται στον αντίκτυπο των γεγονότων της 11ης Σεπτεμβρίου 2001; και το “Waiting for the Pakeha” (Περιμένοντας τον Πακέχα) της Νεοζηλανδής Άλισταιρ Τε Αρίκι Κάμπελ, στο οποίο οι ντόπιοι περιμένουν τους Ευρωπαίους αποίκους. Το θέμα της αναμονής των βαρβάρων έχει εμπνεύσει και μουσικές συνθέσεις. Το τραγούδι του Αμερικανού συνθέτη Νεντ Ρόρεμ “Waiting for the Barbarians” (2001) είναι γραμμένο πάνω στους στίχους του ποιήματος. Ο γνωστός συνθέτης Φίλιπ Γκλας συνέθεσε την όπερα Waiting for the Barbarians, βασισμένη στο μυθιστόρημα του Κούτσι, της οποίας η πρεμιέρα πραγματοποιήθηκε στην Ερφούρτη της Γερμανίας το 2005. Πρόσφατα ο Ελληνοαυστραλός συνθέτης Κωνσταντίνος Κουκιάς συνέθεσε την όπερα Barbarians βασισμένος στο καβαφικό ποίημα, της οποίας η πρεμιέρα έγινε στο Χόμπαρτ της Τασμανίας το 2012 στo πλαίσιο του φεστιβάλ MONA FOMA. Το “Περιμένοντας τους βαρβάρους” έχει στοιχειώσει και τη φαντασία καλλιτεχνών. Πολλά έργα ζωγραφικής δανείζονται τον τίτλο του ποιήματος, όπως πίνακες του Ολλανδού Άρι βαν Χέιστ (2002)· του Γερμανού Νέο Ράουχ (Warten auf die Barbaren, 2007)· του Βρετανού Ντέιβιντ Μπαρνέτ (2004)· και της Βρετανίδας Λίντα Σάττον. Στην έκθεση γλυπτικής “The Barbarians” (2002) του Βρετανού μοντερνιστή Άντονι Κάρο το ποίημα παρατίθεται στον κατάλογο της έκθεσης ως κύρια πηγή έμπνευσης του καλλιτέχνη, μαζί με ένα απόσπασμα από το ποιητικό έργο “The Age of Anxiety” του Γ.Χ. Όντεν. Ας ρίξουμε μια πιο λεπτομερή ματιά σε δύο καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις.[2] Η εγκατάσταση Waiting for the Barbarians (2001) του Νοτιοαφρικανού Κέντελ Γκίερς (Kendell Geers) είναι ένας λαβύρινθος έκτασης 900 τ.μ. τοποθετημένος μόνιμα έξω από το μοναστήρι Γκράβενχορστ κοντά στην πόλη Hörstel της Γερμανίας. Το έργο διαλέγεται κυρίως με το μυθιστόρημα του Κούτσι, και έμμεσα με το ποίημα του Καβάφη. Ο λαβύρινθος είναι κατασκευασμένος από συρμάτινους φράχτες με συρματοπλέγματα στην κορυφή, από αυτά που χρησιμοποιούνται στα εθνικά σύνορα και σε στρατιωτικές βάσεις. Αντίθετα με το ποίημα του Καβάφη, στο οποίο ο πολιτισμένοι βρίσκονται σε αναμονή, το έργο του Γκίερς καλεί τον επισκέπτη να περιπλανηθεί στο λαβύρινθο, αναζητώντας ίσως μια βάρβαρη παρουσία – θυμόμαστε εδώ και τον μύθο του Μινώταυρου. Σαν άλλος Θησέας, ο επισκέπτης θέλει να βρει και να εξουδετερώσει το βάρβαρο στοιχείο στον λαβύρινθο. Έτσι, ο λαβύρινθος ξυπνά στον επισκέπτη το πνεύμα του Δυτικού εξερευνητή/αποικιοκράτη, που εισέρχεται σε μια άγνωστη περιοχή με στόχο να τη δαμάσει, να την εκπολιτίσει ή να αφανίσει κάθε «βάρβαρο» στοιχείο στο εσωτερικό της. Φυσικά, όπως στο ποίημα, βάρβαροι δεν μας περιμένουν. Ο λαβύρινθος είναι ένας άδειος χώρος σαν μεταλλικό κλουβί (που μας θυμίζει ίσως κι ένα άλλο ποίημα του Καβάφη, τα “Τείχη”). Το έργο συνθέτει μια μεταφορική εικόνα της αυτοπαγίδευσης του Δυτικού (και κάθε) πολιτισμού σε ένα κλειστό σύστημα, όταν αρνείται να είναι ανοιχτός στο «άλλο», αντιμετωπίζοντάς το ως κάτι βάρβαρο που πρέπει να εξουδετερώσει ή να αποκλείσει από τα σύνορά του. Καθώς οι βάρβαροι απουσιάζουν, η προσοχή μας στρέφεται στη δομή του λαβύρινθου, στην κατασκευή την ίδια. Ο λαβύρινθος σηματοδοτεί την εγγενή βαρβαρότητα του πολιτισμού. Οι ρίζες της βαρβαρότητας δεν εντοπίζονται σε ένα εξωτερικό «άλλο», αλλά στις πρακτικές των αρχιτεκτόνων του λαβύρινθου. Το έργο (δεδομένης και της καταγωγής του καλλιτέχνη) ανακαλεί τις βίαιες ιεραρχικές διακρίσεις στο πλαίσιο του απαρτχάιντ στη Ν. Αφρική και γενικότερα τη βία των αποικιοκρατικών σχέσεων, η οποία αισθητοποιείται στα συρματοπλέγματα του λαβύρινθου. H τοποθεσία του έργου στη Γερμανία σφραγίζει όμως και τον συσχετισμό του με ένα από τα πιο κραυγαλέα παραδείγματα βαρβαρότητας στην ιστορία, το Ολοκαύτωμα, με τα συρματοπλέγματα να θυμίζουν στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι ιστορικές μνήμες βαρβαρότητας που ενεργοποιεί ο λαβύρινθος, η εγκατάστασή του το 2001, και η συνεχιζόμενη παρουσία του σήμερα, υπενθυμίζουν ότι ο φόβος του Δυτικού κόσμου για τους βάρβαρους απειλεί να μετατρέψει εμάς σε βάρβαρους. Το έργο μας προκαλεί όμως να σκεφτούμε και τρόπους διαφυγής από τον λαβύρινθο: αισθητοποιώντας εικαστικά τη βία των διακρίσεων και των τεχνητών συνόρων, γεννά την προοπτική μιας εναλλακτικής λύσης, που θα άνοιγε το δρόμο για μια ουσιαστική συνάντηση με το Άλλο. Η εγκατάσταση Esperando a los bárbaros (1996) της Γκρασιέλα Σάκκο (Graciela Sacco) από την Αργεντινή επίσης αναζητά εικαστικά μια άλλη «κάποια λύση» στο αδιέξοδο του ποιήματος.[3] Το έργο αποτελείται από εκατό ζευγάρια μάτια τυπωμένα σε χαρτί με την τεχνική της ηλιογραφίας, περιστοιχισμένα από κομμάτια ξύλου. Η πλαισίωση δημιουργεί την εντύπωση ότι κάποια άτομα (για τα οποία δεν γνωρίζουμε τίποτα) κρύβονται πίσω από ένα φράχτη προσπαθώντας να κρυφοκοιτάξουν μέσα από τα ανοίγματα. Με βάση τον τίτλο, μπορούμε να υποθέσουμε ότι τα μάτια είναι οι βάρβαροι, ή, αντίθετα, ότι τα μάτια ανήκουν στους πολιτισμένους που περιμένουν τους βάρβαρους. Ο προσδιορισμός «βάρβαρος» μετατρέπεται κυριολεκτικά σε ζήτημα οπτικής γωνίας. Αντίθετα με το σενάριο του ποιήματος όπου το Άλλο απουσιάζει, το έργο αυτό σκηνοθετεί μια συνάντηση ανάμεσα στο «εμείς» και τους άλλους – τους θεατές και τα μάτια. Ωστόσο, καμιά ολοκληρωμένη εικόνα των ανθρώπων πίσω από τον φράχτη δεν προσφέρεται, που θα επέτρεπε στο θεατή να τους τοποθετήσει σε αναγνωρίσιμο πλαίσιο. Έχουμε πρόσβαση μόνο στα μάτια, που είναι ωστόσο το πιο οικείο στοιχείο του προσώπου, μέσω του οποίου συνδεόμαστε με άλλους ανθρώπους. Το έργο ενθαρρύνει συνεπώς μια συνάντηση με τους άλλους πρόσωπο με πρόσωπο (ή «μάτι με μάτι»), πριν ο θεατής προβεί σε οποιαδήποτε διαδικασία σημασιοδότησης των άλλων μέσω στερεοτύπων ή προκαταλήψεων. Οι πολίτες στο ποίημα περιμένουν τους βάρβαρους με τους δικούς τους όρους, όπως τους έχουν κατασκευάσει στη δική τους φαντασία. Έτσι, οι ύπατοι και οι πραίτορες «εβγήκαν σήμερα με τες κόκκινες, τες κεντημένες τόγες», στολισμένοι με φανταχτερά κοσμήματα, γιατί «τέτοια πράγματα θαμπώνουν τους βαρβάρους». Και οι ρήτορες σιωπούν, γιατί πιστεύουν πως οι βάρβαροι «βαρυούντ’ ευφράδειες και δημηγορίες». Αντίθετα, το έργο της Σάκκο διαπραγματεύεται μια μη προκαθορισμένη σχέση του «εμείς» με τους άλλους. Όταν εστιάζουμε στα μάτια, η διπολική διάκριση μεταξύ πολιτισμένων και βάρβαρων μετατρέπεται σε μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε ένα «εγώ» κι ένα «εσύ». Οι άλλοι γίνονται συνομιλητές σε δεύτερο πρόσωπο, κι όχι ένα αντικειμενοποιημένο, βάρβαρο άλλο. Το έργο υποδηλώνει πως λύση στο αδιέξοδο του ποιήματος δεν θα έρθει από τους εξωτερικούς βάρβαρους που κάθε πολιτισμός κατασκευάζει, αλλά μέσα από μια ζώνη επαφής μεταξύ του εαυτού μας και των άλλων, σε μια συνάντηση επί ίσοις όροις. Οι βάρβαροι σε σύγχρονα πολιτικά πλαίσια Το ποίημα –κυρίως οι δύο τελευταίοι στίχοι– απαντάται τακτικότατα σε άρθρα εφημερίδων, περιοδικών και κειμένων πολιτισμικής κριτικής στον Δυτικό κόσμο στη δεκαετία του 1990, και ακόμα περισσότερο μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Συχνά στα κείμενα αυτά το ποίημα λειτουργεί ως αλληγορία, η οποία καλείται να φωτίσει ζητήματα κοινωνικά, πολιτικά και διεθνών σχέσεων. Οι βάρβαροι του Καβάφη συχνά πλαισιώνουν κριτικές προσεγγίσεις της ιδεολογίας και των (νεο-)ιμπεριαλιστικών πρακτικών της «Αμερικανικής Αυτοκρατορίας». Έτσι το ποίημα βοηθά συγγραφείς να υπογραμμίσουν τον φόβο για τον ερχομό των βαρβάρων (ιδίως μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου) καθώς και την ανάγκη κάθε αυτοκρατορίας να κατασκευάζει έναν βάρβαρο εξωτερικό εχθρό, μέσω του οποίου ενισχύει τη νομιμότητά της. Έτσι σε πολλά άρθρα οι σύγχρονοι βάρβαροι προβάλλονται τελικά ως προϊόντα του πολιτισμού του ίδιου παρά ως εξωτερικοί εχθροί.[4] Ο Λιούις Λάφαμ, για παράδειγμα, στη συλλογή κειμένων του για την αμερικανική κοινωνία Περιμένοντας τους Βαρβάρους, ισχυρίζεται πως οι βάρβαροι ελλοχεύουν στο εσωτερικό της Αμερικανικής Αυτοκρατορίας.[5] Η ανεμπόδιστη κυριαρχία του παγκόσμιου καπιταλισμού συνιστά την πραγματική βαρβαρότητα σε μια εποχή (δεκαετία του 1990) στην οποία εξωτερικοί βάρβαροι φαίνονταν να εκλείπουν. Το ποίημα είναι ιδιαιτέρως δημοφιλές ως αλληγορία σε άρθρα που πραγματεύονται τη νέα τάξη πραγμάτων μετά το τέλος του Ψυχρού πολέμου και την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η απουσία του αντίπαλου δέους της Σοβιετικής Ένωσης οδήγησε είτε σε υπεραισιόδοξες διακηρύξεις του θριάμβου της φιλελεύθερης δημοκρατίας είτε σε προφητικά σενάρια για την επικείμενη πτώση της Αμερικανικής Αυτοκρατορίας υπό το βάρος της εσωτερικής της βαρβαρότητας. Πολλοί κριτικοί, όπως ο Λάφαμ και ο Μορίς Μπέρμαν, χρησιμοποιούν το ποίημα σε ιστορικές συγκρίσεις ανάμεσα στη σύγχρονη αμερικανική αυτοκρατορία και την αρχαία Ρώμη, καθώς και τους «σκοτεινούς αιώνες» που ακολούθησαν. Σε τέτοιους, συχνά απλοϊκούς, παραλληλισμούς, η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας λόγω εσωτερικών προβλημάτων λειτουργεί ως αποδεικτικό στοιχείο για την υποτιθέμενη επικείμενη πτώση της αμερικανικής αυτοκρατορίας. Μετά την 11η Σεπτεμβρίου, στα εσωτερικά προβλήματα προστίθεται και η απειλή εξωτερικών βαρβάρων, που ευνοεί συγκρίσεις με τις λεγόμενες «βαρβαρικές επιδρομές» στη Ρωμαϊκή εποχή.[6] Δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε γιατί το ποίημα του Καβάφη, το οποίο λειτουργεί σε ένα μεταφορικό, αφηρημένο επίπεδο και ταυτόχρονα εμπεριέχει και έμμεσες αναφορές στη Ρώμη σε περίοδο παρακμής, προσφέρει ένα ιδανικό αλληγορικό μέσο που «φιλοξενεί» και τα δύο ιστορικά πλαίσια (τις δύο μεγάλες αυτοκρατορίες) δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι συμπίπτουν. Το ποίημα γίνεται έμβλημα της λεγόμενης μεταπολιτικής εποχής μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, στην οποία οι βάρβαροι της αμερικανικής αυτοκρατορίας (η κομμουνιστική απειλή) «πια δεν υπάρχουν». Η ανεμπόδιστη κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού γέννησε όχι μόνο σκοτεινά σενάρια, αλλά, κυρίως, πανηγυρικές διακηρύξεις του «τέλους της ιστορίας» σε ένα κόσμο χωρίς βαρβάρους.[7] Κάθε αυτοκρατορία όμως χρειάζεται ένα εχθρό, καθώς η υποτιθέμενη απειλή των βαρβάρων εγγυάται τη νομιμότητα της κυριαρχίας της και των στρατιωτικών της επιχειρήσεων. Οι τρομοκράτες της 11ης Σεπτεμβρίου, κατά την Ανν ΜακΚλίντοκ, κλήθηκαν λοιπόν να προσφέρουν «μια κάποια λύση» σε αυτό το έλλειμμα του εχθρού μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την «κρίση της αυτοκρατορικής νομιμότητας» που ακολούθησε. Το ποίημα, γράφει η ΜακΚλίντοκ, «στοιχειώνει τον απόηχο της 11ης Σεπτεμβρίου με τη δύναμη ενός ανοίκειου και προφητικού déjà vu».[8] Οι βάρβαροι αυτοί, ωστόσο, δεν ήταν αρκετά αληθινοί και χειροπιαστοί. Οι τρομοκράτες λειτουργούν ως άπιαστα φαντάσματα, για τα οποία ελάχιστα στοιχεία είναι γνωστά, γεγονός που εντείνει τη διαρκή απειλή της επανεμφάνισής τους στο μέλλον. Έτσι η άφιξη των βαρβάρων δεν πραγματοποιήθηκε ουσιαστικά με την πτώση των δίδυμων πύργων, καθώς η απειλή της επαναληπτικής τους άφιξης, υπερτονισμένη στον Δυτικό πολιτικό λόγο, δημιούργησε ένα κλίμα συνεχούς φόβου για τους «βάρβαρους» μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Κι ο φόβος αυτός έχει βέβαια σοβαρότατες συνέπειες για το πώς πολλές ευρωπαϊκές χώρες αντιμετώπιζαν και αντιμετωπίζουν τους «άλλους» εντός και εκτός των συνόρων τους, όχι μόνο όσον αφορά (επίδοξους) τρομοκράτες, αλλά και μετανάστες ή άλλες περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες. Οι βάρβαροι, η κρίση, και η αναμονή του Nέου Στις περισσότερες αλληγορικές χρήσεις του ποιήματος στο παραπάνω πολιτικό πλαίσιο, οι βάρβαροι σημασιοδοτούνται μόνο αρνητικά: είναι οι καταστροφείς που ο πολιτισμός αναμένει με φόβο. Η επιθυμία για την άφιξη του άλλου και η προοπτική μιας νέας αρχής μέσω μιας βάρβαρης εισβολής –καίρια συστατικά της αμφισημίας του ποιήματος και των εικαστικών μεταφράσεών του από τους Σάκκο και Γκίερς– εξαφανίζονται από το φάσμα σημασιών στις αλληγορικές εφαρμογές του ποιήματος στο δημοσιογραφικό και πολιτικό λόγο. Ωστόσο, το ποίημα μετέχει ταυτόχρονα σε δύο παραδόσεις σημασιοδότησης του «βάρβαρου». Από τη μία, ο βάρβαρος δηλώνει το αρνητικό Άλλο του πολιτισμού στο πλαίσιο μιας παραδοσιακής διχοτομίας. Από την άλλη, μπορεί να σηματοδοτεί την προοπτική μιας ριζικής αλλαγής και νέας αρχής, συχνά μέσω της καταστροφής του παλιού. Αυτή η δεύτερη έννοια απαντάται συχνά στην αβάν-γκαρντ τέχνη (π.χ. οι σουρρεαλιστές και οι ντανταϊστές αυτοποκαλούνταν «βάρβαροι») καθώς και στην κριτική σκέψη φιλοσόφων όπως ο Φρίντριχ Νίτσε και αργότερα ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, ο οποίος οραματίστηκε μια «θετική βαρβαρότητα» ως αντίβαρο στην επερχόμενη βαρβαρότητα του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού. Η προσμονή των πολιτών του ποιήματος και η απογοήτευσή τους όταν οι βάρβαροι δεν εμφανίζονται υποδηλώνουν πως οι βάρβαροι ενσαρκώνουν την ελπίδα για κάτι νέο που θα αντικαταστήσει τις παρηκμασμένες δομές της κοινωνίας τους. Αυτή η ριζική αλλαγή, ωστόσο, δεν μπορεί να έρθει από τους «παλιούς» βάρβαρους που «πια δεν υπάρχουν», γιατί αυτοί είναι κατασκευάσματα του κορεσμένου λόγου του πολιτισμού. Όπως είδαμε, οι πολίτες υποθέτουν ότι γνωρίζουν ήδη πώς θα είναι οι βάρβαροι, ποια πράγματα τους αρέσουν και πώς θα κυβερνήσουν όταν καταλάβουν την πόλη. Αν όμως οι βάρβαροι σηματοδοτούν τον ερχομό κάτι ριζικά διαφορετικού, μιας νέας τάξης πραγμάτων, τότε οι πολίτες είναι ακούσια υπεύθυνοι για την αποτυχία της άφιξης των βαρβάρων, καθώς δεν τολμούν να φανταστούν το Νέο με όρους διαφορετικούς από αυτούς που έχουν ήδη θέσει οι ίδιοι. Το Νέο μπορεί να έλθει μόνο από βάρβαρους ως φορείς από ένα άγνωστο μέλλον που δεν έχει φτάσει ακόμα: αυτοί είναι οι βάρβαροι που, θα λέγαμε, δεν έχουν φτάσει ακόμα στο ποίημα. Έτσι το ποίημα διαπραγματεύεται και τη δυνατότητα μιας άλλης «κάποιας λύσης», που δεν περιλαμβάνει τους βάρβαρους όπως οι πολίτες τους έχουν πλάσει, αλλά μια ιδέα του «βάρβαρου» ως φορέα του ριζικά διαφορετικού. Η τελευταία –θετική– σημασιοδότηση του βάρβαρου είναι ιδιαιτέρως επίκαιρη στο πλαίσιο της σημερινής κρίσης. Ο σύγχρονος κόσμος κυριαρχείται από τον φόβο των βαρβάρων, αλλά κι από την επιθυμία για νέους τρόπους ζωής, διακυβέρνησης, κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης. Εξεγέρσεις, διαδηλώσεις και κινήματα διαμαρτυρίας εντός και εκτός Δύσης τα τελευταία χρόνια ενισχύουν τη συνειδητοποίηση πως ο υποτιθέμενος θρίαμβος των νεοσυντηρητικών δημοκρατιών της «μεταπολιτικής» εποχής πλέον θυμίζει δυστοπικό σενάριο. Η ψευδαίσθηση πως ζούμε στον καλύτερο δυνατό κόσμο έχει διαρραγεί, δημιουργώντας την ευθύνη να οραματιστούμε εναλλακτικά σενάρια.[9] Πρόσφατα κινήματα και εξεγέρσεις, ακόμα κι όταν αποτυγχάνουν ή δεν πείθουν, είναι πολύτιμες εκδηλώσεις μιας επιθυμίας για αλλαγή. Βρισκόμαστε λοιπόν σε θέση ανάλογη με εκείνη του ομιλητή στο ποίημα, ο οποίος, μπροστά στο αδιέξοδο, θέτει το ερώτημα «και τώρα, τι;». Το αίτημα για ριζική αλλαγή δεν μπορεί εύκολα να διατυπωθεί με τους όρους του υπάρχοντος ηγεμονικού λόγου, καθώς επιδιώκει τη ριζική ανάπλαση του λόγου αυτού και των πλαισίων που τον στηρίζουν. Γι’ αυτό και τα αιτήματα λ.χ. σε πρόσφατα κινήματα διαμαρτυρίας συχνά ακούγονται ασαφή, ακατανόητα, «βάρβαρα» με την ετυμολογική έννοια της λέξης: ακατάληπτα (σαν το «βαρ βαρ βαρ» της γλώσσας του άλλου), επειδή ανήκουν σε ένα λόγο μελλοντικό που δεν έχει ακόμα (πλήρως) διαμορφωθεί. Στο παρόν του ποιήματος είναι σαφές πως οι υπάρχουσες κοινωνικές δομές δεν είναι βιώσιμες ή ικανές να εγγυηθούν ένα επιθυμητό μέλλον. Ταυτόχρονα, το παρόν αυτό κυριαρχείται από την προσδοκία μιας ριζικής αλλαγής: μιας νέας αφήγησης πάνω στην οποία θα χτιστεί μια άλλη λύση. Αυτή η αφήγηση, ωστόσο, δεν υπάρχει ακόμα. Έτσι, η ζωή σε ένα παρατεταμένο μεταβατικό παρόν βρίσκεται σε τέλμα. Καθώς όμως «όλοι γυρνούν στα σπίτια τους πολύ συλλογισμένοι», η πραγματική πρόκληση ξεκινά: η απουσία των βαρβάρων υποχρεώνει τους πολίτες να αναπτύξουν νέες πρακτικές ζωής εν καιρώ κρίσης, όταν οι παλιοί βάρβαροι «πια δεν υπάρχουν» και οι νέοι βάρβαροι (μια λυτρωτική, νέα αφήγηση) δεν έχουν φτάσει ακόμα. Το ποίημα προβάλλει την ανάγκη διαμόρφωσης δημιουργικών τρόπων διαβίωσης, έκφρασης, πολιτικοποίησης και επικοινωνίας σε ένα μεταβατικό παρόν, προσπαθώντας να κρατήσει ζωντανή την υπόσχεση της άφιξης των βαρβάρων. Ακόμα κι αν οι βάρβαροι ως φορείς του Νέου δεν έρθουν πολύ σύντομα, είτε στη σημερινή Ελλάδα είτε στον κόσμο γενικότερα, τα ταξίδια του ποιήματος στη λογοτεχνία, την τέχνη, τον πολιτικό και δημοσιογραφικό λόγο, εγγυώνται την παράταση αυτής της υπόσχεσης, καθώς περιμένουμε ένα μέλλον βάρβαρο (άγνωστο, ακατανόητο) σ’ εμάς, αλλά, ελπίζουμε, άξιο της αναμονής. [1] Στην ανθολογία ξένων καβαφογενών ποιημάτων που επιμελήθηκε ο Νάσος Βαγενάς απαντά κανείς 14 ποιήματα εμπνευσμένα από τους «βάρβαρους» του Καβάφη (Συνομιλώντας με τον Καβάφη, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2000). [2] Για μια εκτενέστερη ανάλυση των εγκαταστάσεων αυτών, καθώς και του μυθιστορήματος του Coetzee σε σχέση με το ποίημα του Καβάφη, βλ. Μαρία Μπολέτση, Barbarism and Its Discontents, Stanford University Press, Στάνφορντ 2013, σ. 139-207. [3] Το έργο εκτέθηκε το 1996 στην 23η Διεθνή Μπιενάλε Τεχνών του Σαν Πάμπλο, to 2000 στο College of Art της Μασαχουσέτης, και το 2011 στο μουσείο Morsbroich της Γερμανίας. [4] Βλ. π.χ. τα άρθρα των Patrick Comerford, “West Needs to Rethink Attitudes to Islamic Civilizations”, The Irish Times, 11 Μαΐου 2002· Ian Buruma, “After America; Is the West being Overtaken by the Rest?”, The New Yorker, 21 Απριλίου 2008· και John McDonald, “Enemies at the Gate,” The Sydney Morning Herald, 22 Ιανουαρίου 2005. [5] Βλ. Lewis Lapham, Waiting for the Barbarians, Verso, Λονδίνο & Νέα Υόρκη 1997. [6] Βλ. Morris Berman, The Twilight of American Culture, W.W. Norton, Νέα Υόρκη 2000, και “Waiting for the Barbarians”, The Guardian, 6 Οκτωβρίου 2001. [7] Αναφέρομαι στο βιβλίο του Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man (1992). Ελλην. έκδοση: Φράνσις Φουκουγιάμα, Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος, Λιβάνης, Αθήνα 1993. [8] Βλ. Ανν ΜακΚλίντοκ, “Paranoid Empire: Specters of Guantánamo and Abu Ghraib”, Small Axe 28, Μάρτιος 2009, σ. 54. Η μετάφραση φράσεων από το άρθρο της είναι δική μου. [9] Βλ. Slavoj Žižek, The Year of Dreaming Dangerously, Verso, Νέα Υόρκη 2012, σ. 77.

Οι σύγχρονες ζωές των βαρβάρων του Καβάφη

Σύνδεση