Η εξαιρετικότητα του νεοναζιστικού φαινομένου

Το βιβλίο της Άννας Φραγκουδάκη είναι κάτι περισσότερο από ένα ενδιαφέρον επιστημονικό-πολιτικό δοκίμιο. Είναι καρπός μιας συνείδησης σε διαρκή εγρήγορση. Συνείδηση που συμπυκνώνει τις μεγάλες δημοκρατικές παραδόσεις: αντιφασισμός - αντιεθνικισμός - πατριωτισμός - δημοκρατικό εκπαιδευτικό ιδεώδες. Είναι οι αποσκευές που η συγγραφέας κουβαλάει μια ζωή. Αξίες που σήμερα είναι πολύτιμες καθώς ζούμε μια τρομερή οπισθοδρόμηση. Καθώς η καθημερινότητά μας κατακλύζεται από σβάστικες, Χίτλερ, Γκαίμπελς, κ.τ.τ. Καθώς ο νεοναζισμός αναδύθηκε σαν αναπάντεχη, σχεδόν ρετρό, απειλή, και έγινε κάτι σαν life style της κρίσης. Στην πολιτική επιστήμη, η βιβλιογραφία για το «ακροδεξιό φαινόμενο» και τον φασισμό προσφέρουν πολλές χρήσιμες υποδείξεις για να προσεγγίσουμε το βιβλίο της Άννας Φραγκουδάκη. Η πρώτη τονίζει ότι το λεγόμενο τρίτο κύμα της ακροδεξιάς, που εμφανίζεται από τη δεκαετία του ’80 στην Ευρώπη και εξαπλώνεται στη συνέχεια, είναι ένα πολυαιτιακό φαινόμενο. Η ερμηνεία του πρέπει να πάει πέρα από τον αυθόρμητο κοινό τόπο, ότι η οικονομική δυσανεξία προκαλεί την ενίσχυση της ακροδεξιάς. Ο Κας Μούντε, ένας από τους πλέον σημαντικούς μελετητές του θέματος, έχει τον εύγλωττο τίτλο στο σχετικό κεφάλαιο “It’s not the economy stupid!”.[1] Επιπλέον, οι αναλύσεις, του παλαιού ιστορικού φασισμού και του ναζισμού μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες, της συνέχειας και της α-συνέχειας. Με τα λόγια του Ρόμπερτ Πάξτον, από τους σημαντικότερους ειδικούς: Η θέση του φασισμού στην πνευματική παράδοση της Ευρώπης παραμένει ένα ζήτημα έντονης αντιπαράθεσης. Δύο ακραίες θέσεις ξεχωρίζουν. Ο Ζέεβ Στέρνχελ θεωρεί τον φασισμό μια λογική ιδεολογία που αποτέλεσε «ουσιώδες τμήμα στην ιστορία της ευρωπαϊκής κουλτούρας». Σύμφωνα με την Χάνα Άρεντ ο ναζισμός «δεν όφειλε τίποτε σε κανένα μέρος της δυτικής παράδοσης, γερμανικό ή όχι, καθολικό ή προτεσταντικό, χριστιανικό, ελληνικό ή ρωμαϊκό. Αντιθέτως, ο ναζισμός ουσιαστικά αποτελεί τη διάλυση όλων των γερμανικών και ευρωπαϊκών παραδόσεων, και των καλών και των άσχημων … καθώς βασίζεται στη μέθη της καταστροφής ως πραγματικής εμπειρίας και οραματίζεται το ανόητο όνειρο της παραγωγής του κενού.[2] Πώς μπορούμε να προσεγγίσουμε το βιβλίο της Φραγκουδάκη υπό το πρίσμα των δύο αυτών αναφορών στη διεθνή βιβλιογραφία; Η συγγραφέας, σωστά, ακολουθεί τη θεωρητική υπόδειξη για τον πολυαιτιακό χαρακτήρα του «ακροδεξιού φαινομένου». Αφιερώνει ιδιαίτερες αναλύσεις στο θέμα της μετανάστευσης, στην κρίση νομιμοποίησης των πολιτικών κομμάτων, στην παγκοσμιοποίηση και την οικονομική κρίση. Παρενθετικά, αξίζει νομίζω να επισημάνω την ενδιαφέρουσα παρατήρησή της για το μεταναστευτικό: «η κοινωνία άντεξε τους μετανάστες, η πολιτική έκρηξη με τη διαμόρφωση πλατιάς συναίνεσης εναντίον τους έγινε πολύ πρόσφατα (…) μαζί με δύο φαινόμενα: απουσία κρατικής πολιτικής επί όλο το διάστημα, και οικονομική κρίση / ανεργία». Και πιο κάτω προχωρά με μια ενδιαφέρουσα αξιολόγηση: «η ελληνική κοινωνία έχει ένα ισχυρό προτέρημα, αντοχή σε μεγάλες και ταχείες αλλαγές στις οποίες προσαρμόζεται χωρίς να παράγει νέα αρνητικά φαινόμενα» (σ. 97). Σε κάθε περίπτωση, η συγγραφέας υποστηρίζει την πολυαιτιακή προσέγγιση. «Τα αίτια είναι πολλά και περίπλοκα και αλληλοεπηρεάζονται» γράφει (σ. 85). Η βασική της όμως θέση είναι ότι «τα ιδεολογικά αίτια, μολονότι αλληλοεξαρτώνται, είναι ισχυρότερα από τα κοινωνικοπολιτικά» (σ. 13). Κι εδώ υπεισέρχεται το δεύτερο ζήτημα. Η ανάλυσή της υιοθετεί την οπτική της συνέχειας. Ή, για να το πω καλύτερα, τη συνεχή παρουσία ενός παράγοντα που τροφοδοτεί διαρκώς την ακροδεξιά αντίληψη. Τον αμυντικό και περιχαρακωμένο εθνικισμό, την υιοθέτησή του ως κυρίαρχης ιδεολογίας στο εκπαιδευτικό σύστημα. Αυτός ο ιδεολογικός παράγοντας υπάρχει σαν σταθερό μακροϊστορικό υπόστρωμα που στη μεταπολιτευτική περίοδο τροφοδότησε μια κρίση εθνικής ταυτότητας η οποία εξελισσόταν παράλληλα με την πορεία ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ασφαλώς η σταθερότητα των θεσμών ενδυνάμωνε την αντίθετη ροπή: τη βαθμιαία ωρίμανση της δημοκρατικής κουλτούρας. Όμως, ο αμυντικός εθνικισμός αναπαρήγαγε την εγγενή «αρνητική διαλεκτική» μιας αμφίθυμης, εύθραυστης και επισφαλούς ταυτότητας, η οποία διαλεκτική εκδηλώνεται έντονα σε εκείνες τις ιστορικές συγκυρίες όπου η σχέση με την «αναπτυγμένη Ευρώπη» γίνεται καθοριστική και επίμαχη. Τι γεννά αυτή την ταυτοτική επισφάλεια; Η αποδοχή της ιεράρχησης των πολιτισμών που προτείνει η κουλτούρα των ισχυρών της βορειοκεντρικής Ευρώπης, ο «ευρωπαϊκός ρατσισμός» όπως τον αποκαλεί η συγγραφέας, από τους υποτελείς «Νότιους», Έλληνες εν προκειμένω. Εξού και η ιστορική πολιτισμική αντιφατικότητα που διατρέχει την ελληνική ιδεολογία. Από τη μια «επίκληση ειδικών τίτλων ευγενείας ώστε να γίνουμε δεκτοί στην ανώτερη ευρωπαϊκή οικογένεια» (αρχαιοπληξία, γνωσσαμυντορικές εκστρατείες, αντιδυτική εθνικιστική έπαρση για την ανωτερότητά μας). Από την άλλη, αυτομαστίγωση για την κατωτερότητά μας (είτε κατηγορώντας τους εαυτούς μας και αλλήλους ως ανατολίτες, είτε ως ευρωλιγούρηδες). Και το χειρότερο ίσως, παραγνώριση των πραγματικών επιτευγμάτων μας στο όνομα ανύπαρκτων υπερβατικών μεγαλείων. Η Άννα Φραγκουδάκη υπάγει σε αυτό το σχήμα σημαδιακές συγκρούσεις ή «ηθικοπολισμικούς πανικούς» που εκδηλώθηκαν για την υπεράσπιση της εθνικής ιδιαιτερότητας (νεορθόδοξοι), της ελληνικής γλώσσας (και στην αριστερά), το «μακεδονικό», τις «ταυτότητες» κ.ά. Όλα αυτά δημιούργησαν το κατάλληλο περιβάλλον για να εμφανιστεί και στην Ελλάδα η ακροδεξιά, με το ΛΑΟΣ και τη Χρυσή Αυγή αργότερα. Στην περίπτωση βεβαίως της ακροδεξιάς το μίγμα συμπληρώθηκε με τα γνωστά: φανατικός εθνικισμός - αυταρχισμός - αντισημιτισμός - ξενοφοβία. Σε αυτό το σημείο θα επιχειρήσω δύο σχόλια. Το πρώτο είναι μεθοδολογικού χαρακτήρα με επιπτώσεις στην ανάλυση. Ξέρουμε ότι οι ερμηνείες με βάση τις «συνέχειες» περιέχουν τον μεθοδολογικό κίνδυνο της νομοτέλειας. Η συνέχεια βάζει γεγονότα σε μια σειρά, τους δίνει εσωτερική λογική αλληλουχία και αυξάνει τη σημασία τους, καθώς τα αναβιβάζει σε προάγγελους της τελικής κατάληξης. Στο συγκεκριμένο, θα επιθυμούσα μια πολύ μεγαλύτερη απόσταση, αν όχι ολοσχερή διάκριση, της υπόθεσης των νεορθόδοξων, ή των συζητήσεων που έγιναν στην αριστερά στα μέσα της δεκαετίας του ’80 για τη γλώσσα, από το συνολικό πλαίσιο ερμηνείας του «ακροδεξιού φαινομένου». Κυρίως όμως θέλω να σημειώσω την α-συνέχεια που συνιστά το φαινόμενο της Χρυσής Αυγής (ΧΑ). Στη διάκρισή της από το ΛΑΟΣ, παρά τις προφανείς συνδέσεις. Η συγγραφέας σημειώνει τη διαφορά, αλλά εγώ θέλω να την τονίσω, σαν παραπομπή στην αρχική παρατήρηση για την εξαιρετικότητα του ναζιστικού φαινομένου. Στο κάτω-κάτω το ΛΑΟΣ εντάσσεται σε μια ευρωπαϊκή κανονικότητα. Στην ανάδυση της ακροδεξιάς κομματικής οικογένειας. Η ΧΑ αποτελεί μοναδική ή σπάνια περίπτωση. [3] Οι πολιτικοί επιστήμονες - μελετητές του θέματος διακρίνουν τη λαϊκιστική (ριζοσπαστική) ακροδεξιά από την εξτρεμιστική. Το ΛΑΟΣ αντιστοιχεί στην πρώτη κατηγορία. Απέκτησε βάρος στις αρχές της περασμένης δεκαετίας, δηλαδή προ της κρίσης. Έπαιξε το χαρτί του εθνικισμού και της ξενοφοβίας, της μαχητικής υπεράσπισης της παράδοσης και της θρησκείας που υποτίθεται ότι απειλούνταν από τον «εκσυγχρονισμό» (υπόθεση Ταυτοτήτων), εκμεταλλεύτηκε την κριτική διάθεση του «απλού πολίτη» προς τις πολιτικές ηγεσίες μιας δημοκρατίας που έχει γίνει πλέον σταθερή, «κανονική» και ενδεχομένως «βαρετή». Κατά τον συνήθη λαϊκιστικό κανόνα, κατασκεύασε ένα «εθνολαϊκιστικό εμείς» για να το αντιπαραθέσει σε «αυτούς», τους «πάνω», τους «ξένους», τους «υπηρέτες της νέας τάξης», κ.λπ. Κινήθηκε στις παρυφές του πολιτικού συστήματος, χωρίς να υιοθετεί συστηματικά βίαιες μεθόδους και με εμφανή τάση να ενσωματωθεί στο σύστημα, όπως και έκανε – ή μάλλον παραέκανε. Η ΧΑ καθ’ όλη εκείνη την περίοδο παρέμεινε μια φιλοναζιστική παραστρατιωτική περιθωριακή ομάδα, που λαθροβιούσε στις κερκίδες των γηπέδων. Χρειάστηκε η εθνική ελεγχόμενη χρεοκοπία και η δραματική αλλαγή των συνθηκών ζωής ευρέων στρωμάτων για να ξεπεταχτεί. Όπως επίσης και η πολιτική-εκλογική κατάρρευση του ΛΑΟΣ. Ούτε όμως αυτά ήταν επαρκή αίτια. Χρειάστηκε επιπλέον ο «πολεμικός» χαρακτήρας που προσέλαβε η πολιτική αντιπαράθεση και ο πολιτικός λόγος. Η μαζική αποδοχή της πολιτικής βίας, η γενίκευση των ανομικών συμπεριφορών σε όλη την έκταση της κοινωνικής ιεραρχίας, η εξαχρείωση των περισσότερων ΜΜΕ. Χρειάστηκε η επάνοδος του εμφυλιοπολεμικού λόγου της εθνικοφροσύνης και η εκ νέου αναγόρευση του πολιτικού αντίπαλου σε «εσωτερικό εχθρό», ανθέλληνα, δοσίλογο, κουκουλοφόρο ή άλλα τέτοια. Χρειάστηκε η ραγδαία υπόσκαψη του «μεταπολιτευτικού δημοκρατικού κεκτημένου». Τότε ήρθε η ώρα της ΧΑ. Γιατί στο πολεμικό κλίμα αντιστοιχούσε μια «στρατιωτικοποιημένη» οργάνωση. Εξού και η «εξαιρετικότητά» της. Στην αρχή του βιβλίου η Άννα Φραγκουδάκη σημειώνει «όλα αυτά έγιναν μέσα σε λίγα χρόνια και αυτό είναι εκφοβιστικό» (σ. 11). Σωστή παρατήρηση, γιατί στη χώρα μας εκδηλώθηκαν και ακόμα εξελίσσονται φαινόμενα οπισθοδρόμησης της δημοκρατίας, «αποδημοκρατικοποίησης» κατά τον όρο του ιστορικού κοινωνιολόγου Τσαρλς Τίλλυ. Η αποδημοκρατικοποίηση συμβαίνει όταν συντρέχουν τρεις καταστάσεις.[4] Κρίση αντιπροσώπευσης που αποσυνθέτει απότομα καθιερωμένα πολιτικά (πελατειακά ή όχι) «δίκτυα εμπιστοσύνης» των ανθρώπων. Αύξηση των ανισοτήτων και των απειλών για το κοινωνικό status μεγάλου αριθμού πολιτών. Αυτονόμηση της λειτουργίας (ή μη λειτουργίας) διαφόρων «εστιών» στον κρατικό μηχανισμό κατά τρόπο που να μειώνεται ακόμα περισσότερο η αποτελεσματικότητα του Κράτους. «Όλα αυτά έγιναν μέσα σε λίγα χρόνια και αυτό είναι εκφοβιστικό» γράφει η συγγραφέας, όπως ήδη ανέφερα. Συνέχιζε όμως: «αυτό είναι παράλληλα αισιόδοξο, με την έννοια ότι θα πρέπει να μην πρόφτασε σε κανένα πεδίο να γίνει η καταστροφή ανεπανόρθωτη» (σ. 11). Σωστά. Αρκεί όμως, συμπληρώνουμε, να υπάρχουν δημοκρατικές συνειδήσεις εν εγρηγόρσει, πνευματικοί άνθρωποι έτοιμοι να αντιπαρατεθούν, όπως κάνει η Άννα Φραγκουδάκη και με αυτό το βιβλίο. [1] Cas Mudde, Λαϊκιστικά Ριζοσπαστικά Δεξιά Κόμματα στην Ευρώπη, μτφρ. Θανάσης Αθανασίου, πρόλογος - επιμέλεια Π. Παπασαραντόπουλος, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2011. [2] Robert O. Paxton, Η ανατομία του φασισμού, μτφρ. Κατερίνα Χαλμούκου, Κέδρος, Αθήνα 2006, σ. 59. Βλ. επίσης Zeev Sternhell, et al, The Birth of Fascist Ideology, translated by David Maisel, Princeton University Press 1994. [3] Τη διάκριση αυτή έχω υποστηρίξει και στο Γ. Βούλγαρης, «Γιατί είναι επικίνδυνη η Χρυσή Αυγή. Η υποβάθμιση του “δημοκρατικού κεκτημένου”», Τα Νέα, 15.9.2012. [4] Charles Tilly, Δημοκρατία, μτφρ. Κ. Θεολόγου - Π. Λέκκας, εισαγωγή - επιμέλεια Π. Λέκκας, Gutenberg, Αθήνα 2011 (2007).

Η εξαιρετικότητα του νεοναζιστικού φαινομένου

Σύνδεση