Το Αρχείο Βενέζη στη διάθεση των ερευνητών

Στις 9 Απριλίου, σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο αμφιθέατρο Cotsen της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα ανακοινώθηκε επισήμως από τη Διευθύντρια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, Μαρία Γεωργοπούλου, ότι είναι πλέον στη διάθεση των ερευνητών το Αρχείο του Ηλία Βενέζη που είχε παραχωρηθεί από την κόρη του στη Γεννάδειο, στην πολύ φιλόξενη και φιλική στον ερευνητή στέγη. Αντί άλλης εισαγωγής στο παρόν αφιέρωμα στον Ηλία Βενέζη δημοσιεύουμε την ομιλία της κόρης του συγγραφέα επεξεργασμένη εκ νέου για την ARB. Για χρόνια πολλά δεν αποφάσιζα να φύγουν από τo σπίτι τα κατάλοιπα του πατέρα μου. Ίσως φοβόμουν ότι θα επαναλαμβανόταν ο ύστατος αποχαιρετισμός. Τελικά επικράτησε η λογική της ασφάλειας και της προσβασιμότητας. Ευχαριστώ όλους όσους εργάστηκαν για την οργάνωση και καταγραφή του Αρχείου, και προκαταβολικά για την μετέπειτα φροντίδα τους. Πρέπει επίσης να αναφέρω ότι η μακρόχρονη συμμετοχή μου στους Φίλους της Γενναδείου, και η ως εκ τούτου εξοικείωσή μου με το Ίδρυμα και τους ανθρώπους του, συνέβαλαν τα μάλα στην τελική μου απόφαση γι’ αυτή τη δωρεά. Σκέφτομαι ότι δεν έχω ξαναμιλήσει δημόσια για τον πατέρα μου, κι ελπίζω να συγχωρέσετε την αναπόφευκτη ταραχή μου. Μεγάλωσα σ’ ένα σπίτι φωτεινό, ζεστό και τρυφερό, σε ένα χώρο χωρίς μιζέριες ή γκρίνιες. Ήταν ένα λιλιπούτειο διαμέρισμα κοντά στο Πεδίον του Άρεως, η πρώτη εγκατάσταση των νιόπαντρων γονιών μου στην Αθήνα, με μεγάλο παράθυρο στη μεσημβρία και μια βεράντα που έβλεπε στο βάθος την Ακρόπολη. Το μεγάλο του μειονέκτημα ήταν βέβαια τα 99 σκαλοπάτια που έπρεπε ν’ ανέβεις για να το φτάσεις. Όταν όμως έφτανες, το σπίτι σε αγκάλιαζε. Πολύ, πολύ αργότερα κατάλαβα ότι δεν ήταν έτσι όλα τα σπίτια, ότι ήμουν ένα τυχερό πλάσμα. Όλο το διάστημα που κατοικούσαμε εκεί, τα παιδικά και τα εφηβικά μου χρόνια, ο πατέρας μου δούλευε στην Τράπεζα της Ελλάδος. Δούλευε το πρωί, δούλευε το απόγευμα, δούλευε και τα Σάββατα, όπως όλοι οι εργαζόμενοι της εποχής. Κι έτσι δεν τον θυμάμαι ποτέ να γράφει. Θα πρέπει να ξυπνούσε χαράματα, πριν σηκωθεί το σπίτι, κλέβοντας μια-δυο ώρες πριν πάει στη δουλειά, και μερικές ώρες πάλι αργά το βράδυ. Θυμάμαι όμως πολύ καλά τις διορθώσεις. Ο Βενέζης έγραφε βέβαια με το χέρι. Τα χειρόγραφά του ήταν πολύ δουλεμένα, ξαναγραμμένα και αναθεωρημένα δυο και τρεις φορές. Το τελικό κείμενο το καθαρόγραφε ο ίδιος με το χέρι σ’ ένα μεγάλο μπλοκ, γιατί κανείς άλλος δεν θα μπορούσε να το αποκρυπτογραφήσει. Όταν έφτανε στο σπίτι το πρώτο δοκίμιο από το τυπογραφείο, η μητέρα μου τού διάβαζε φωναχτά το πρωτότυπο, κι εκείνος έκανε τις διορθώσεις. Ήταν η περίφημη «παραβολή». Αυτό κρατούσε μέρες κι ήταν πολύ βαρετό – εμένα, τη χαϊδεμένη μοναχοκόρη, να μην της δίνει κανείς καμιά σημασία. Ύστερα υπήρχε δεύτερο δοκίμιο, δεύτερη παραβολή, μετά τρίτη – μέχρι να γραφτεί στην πρώτη σελίδα με κόκκινο μολύβι η μαγική λέξη «Τυπωθήτω». Ο αναγκαστικός εγκλεισμός της Κατοχής οδήγησε σε μια έκρηξη συγγραφική (για όλους άλλωστε της αποκαλούμενης Γενιάς του ’30). Πέντε βιβλία του πατέρα μου κυκλοφόρησαν από το ’41 μέχρι το ’46. Μετά το τέλος του πολέμου, μπήκε στη ζωή μας ορμητικά η φύση. Όλες οι Κυριακές ήταν μέρες εκδρομικές. Όσο ήμουν μικρή, ο πατέρας μου πήγαινε μόνος του με τον «Ορειβατικό» στα βουνά. Αυτός ο Αιγαιοπελαγίτης λάτρευε τις πορείες στα δάση, την κατάκτηση των κορυφών. Σε μια γωνιά της ντουλάπας υπήρχαν σε πρώτη πάντα ζήτηση τα «εκδρομικά» – μπερές, πανταλόνι γκολφ, χοντρές κάλτσες, μπότες, ένα μπαστούνι. Αργότερα οι αποδράσεις έγιναν οικογενειακές και πολυήμερες, με τους ελάχιστους φίλους που είχαν τότε αυτοκίνητο. Γνωρίσαμε μιαν Ελλάδα που δεν υπάρχει πια. Μπροστά στους νέους τόπους, τα νέα τοπία, που όλα, αναπόφευκτα, είχαν αντηχήσεις και παραπομπές σε μυθικά και ιστορικά συμβάντα ή ανθρώπους, ο πατέρας μου αντιδρούσε με τον ενθουσιασμό μικρού παιδιού, το θάμβος και τη χαρά της ανακάλυψης. Τα καλοκαίρια παραθερίζαμε στην Κηφισιά, μέρος ακόμη εξοχικό, με θεόρατα πλατάνια και τρεχούμενα νερά. Νοικιάζαμε ένα δωμάτιο στο «βυζαντινό» σπίτι του Άγι Θέρου στην οδό Διονύσου, που είχε κήπο με συκιές και οπωροφόρα, και παρτέρια με τριανταφυλλιές και κατιφέδες. Μεγάλη ευδαιμονία για τον πατέρα μου, να μπορεί να ποτίζει τα φυτά, να τα ψιλοκορφίζει, να μαζεύει φρούτα από τα δέντρα. Μια μέρα εμφανίστηκε στο χαγιάτι, κάθισε στο τραπέζι κι απήγγειλε ώρα πολλή μια οπτασία, ένας θεός – ο Σικελιανός, με κάτασπρη μακριά χλαμύδα κουκουλάρικη, με βροντερή, αξέχαστη φωνή. Στον Βενέζη άρεσε πολύ να τραγουδάει. Λέγεται ότι η οικογένεια είχε Κεφαλονίτικες ρίζες, ότι ο Γερασιμάκης Βενέζης έφυγε κάποια στιγμή στις αρχές του 19ου αιώνα από τα Μονοπολάτα, κοντά στο Ληξούρι, κι εγκαταστάθηκε τελικά στο Αϊβαλί. «Λοιπόν, Ηλία, μάθαμε ότι το “Μέλλος” προήλθε εκ της καλής φωνής του πάππου σου Δημητρίου Γερασίμου του Κεφαλονίτη», αναφέρει μία επιστολή. Σιγά σιγά το παρατσούκλι «Μέλλος» θα επικρατήσει ως οικογενειακό όνομα, μέχρι να ανακτήσει ξανά ο πατέρας μου το «Βενέζης» όταν άρχισε να γράφει. Στο ρεπερτόριο των ασμάτων του υπήρχαν αγαπημένα τραγούδια όπως «Το γελεκάκι που φορείς», «Η ανθισμένη αμυγδαλιά», «Γύρισε, σε περιμένω, γύρισε», που επαναλαμβάνονταν με κάθε ευκαιρία, και άλλα, ενθύμια μικρασιατικής εφηβείας του τύπου «Εις την λαβήν του ξίφους μου θα γράψω το όνομά σου», που εμφανίζονταν περιστασιακά ως παραδείσια πτηνά από τόπο μακρινό που δεν μου περιγράφανε. Στο Αϊβαλί, τη γενέθλια γη, ο Βενέζης δεν επέστρεψε ποτέ. Διάλεξε όμως μια λεσβιακή γη απέναντι από τις μικρασιατικές ακτές, την Εφταλού, για να χτίσει το ερημητήριό του. Από κει έβλεπε τα αντικρινά παράλια, και το βράδυ τα φώτα να λαμπυρίζουν. Ακριβώς όπως κι εγώ, από το σπίτι μας στην Κεφαλονιά, βλέπω τα φώτα του Ληξουριού και των Μονοπολάτων να λαμπυρίζουν απέναντι στο βάθος. Τις φοβερές εμπειρίες της ζωής του – ολόκληρο το παρελθόν με τις απώλειές του, τη βίαιη έξοδο από την εστία του, τη φρίκη της σκλαβιάς στα εργατικά τάγματα των Τούρκων το ’22, τις στερήσεις της προσφυγιάς, την αγωνία των ημερών που πέρασε στο κελί των μελλοθάνατων στις φυλακές Αβέρωφ το ’43 – όλα αυτά ο πατέρας μου δεν τα ανέφερε ποτέ. Δεν είχε επιτρέψει να αφήσουν επάνω του καμία μισαλλοδοξία και καμία πικρία. Γίνονταν αφηγήσεις σε βιβλία, ξορκίζονταν πάνω στο χαρτί. Η αιχμαλωσία από τους Τούρκους έγινε Το Νούμερο 31328, η φυλάκιση από τα SS, το θεατρικό έργο Block C, η εμπειρία της προσφυγιάς, η Γαλήνη. Η ζωή του, και η δική μας, βρισκόταν πάντα στο επίπεδο της ζεστής, άμεσης επαφής – ένα δώρο σπάνιο, όπως αντιλήφθηκα αργότερα. Αφού, ακόμα και σήμερα, ύστερα από τόσες δεκαετίες, όσοι τον γνώρισαν έχουν να λένε για την έντονη επίδραση που είχε ο άνθρωπος Βενέζης επάνω τους. Ιδίως αν, όταν τον γνώρισαν, ήταν παιδιά ή νέοι, που τότε οι μεγάλοι δεν τους έδιναν σημασία. «Πάντα μου έλεγε τον καλό το λόγο», «με κοίταζε στα μάτια», «με ενθάρρυνε», «με στήριζε» – έτσι τον θυμούνται. Η απλόχερη αυτή γενναιοδωρία, η αύρα του που μας αγκάλιαζε και μας έσκεπε όλους, ερχόταν από πολύ μακριά, από στέρεες βάσεις που τον συνόδεψαν σ’ όλη του τη ζωή. Ας πάμε πίσω, στο 1921, στο Αϊβαλί. Δύο έφηβοι αρχίζουν να ανταλλάσσουν γράμματα και δελτάρια. Εκείνος υπογράφει με το ψευδώνυμο Leo Carampo, εκείνη είναι η Bettina Brentano. Γράφει ο Ηλίας Βενέζης το 1964: «Το όνομα Μπετίνα Μπρεντάνο ήταν ένα όνομα μαγικό στα νεανικά μας χρόνια. Ποιήτρια η ίδια, αδερφή του αρχηγού του γερμανικού ρομαντισμού, του λυρικού ποιητή Κλέμενς Μπρεντάνο, σύζυγος του ποιητή φον Άρνιμ, έγινε, περισσότερο απ’ όλα αυτά, διάσημη χάρις στη φιλία και την αλληλογραφία της με τον Γκαίτε. Διαβάζαμε τα γράμματά της μεταφρασμένα από γερμανομαθείς λογίους των αρχών του αιώνα μας και καταγράφαμε αυτή τη φιλία μες στα ωραιότερα πράγματα του κόσμου. Ένας ερωτευμένος παιδικός μου φίλος που τον ταλάνιζε η ωχρά του αγαπημένη, θέλοντας να τη βεβαιώσει για την ομορφιά του αισθήματός του, και επειδή ήταν φόβος να παραπέσει κανένα από τα φλογερά γράμματα που της έγραφε, και να φάει ξύλο, την προσφωνούσε συνθηματικά στα γράμματά του “Μπετίνα”». Ο Leo Carampo γράφει στις 10 Οκτωβρίου του 1921: «…Μέσα στο σούρουπο βλέπω το πρόσωπό σου και τα μάτια σου τα κλειστά. Η Μπετίνα Μπρεντάνο κοιμάται με μια γαλήνη, η Μπετίνα θα ξυπνήσει και μια γαλήνη θα περιχυθεί ολόγυρά της. Η Μπετίνα Μπρεντάνο ξέρει να ζει στο φως και στη γαλήνη...». Εκείνη του απαντά: «Θέλω να ξαίρεις όσο θάχω τα μάτια μου ανοιχτά θάχω σφιχταγκαλιασμένη την ψυχή σου με την χαρά. Carampo αγάπα με. Ρούφα δυνατά μ’ όλη την καρδιά σου την αγάπη μου ... Έλα να φιλήσεις τα μαλλιά μου που αγαπάς.» (22.1.’22) Την ίδια μέρα ο Carampo της γράφει: «...Είμαι ένας εφτυχισμένος άνθρωπος, καταλαβαίνεις Μπετίνα πως είμαι μια λίμνη που βρέχει πάντα απάνω της ο ουρανός σου ευτυχία...» (22.1.’22) Αργότερα της λέει: «...Τι θα ήμουν αν δεν είχα εσένα, Μπετίνα, εσένα, καλή μου Μπετίνα. Φιλώ τα μαλλιά, αυτά τα ξανθά τα μαλλιά, που είναι σαν το καλύτερο μετάξι που είδα στη ζωή μου.» (Φεβρ. ’22) Τον Μάιο του 1922 ο Leo γράφει προφητικά: «...Εμίλησα χτες με ενθουσιασμό γιατί είσαι ένας άνθρωπος δικός μου ... ένα δημιούργημα ζωντανό δικό μου που του έδωσα ζωή απ’ τη ζωή μου, ό,τι είχα ... Απαντέχω. Θα περάσουμε εκείνη τη γαλανή Μεσόγειο μαζί, κι ύστερα θα πάμε εκεί που ξαίρεις... Η ζωή είναι πολύτιμη, μην ακούς, όπως την αγαπώ εγώ να την αγαπάς κι εσύ.» Και δύο μήνες πριν από την Καταστροφή, στις 7 Ιουλίου 1922, το τελευταίο γράμμα που έχει διασωθεί από τον Leo: «Δοκιμάζουμε τη δύναμή μας, Bettina. Οι εντυπώσεις που μας δίνουν τα καθέκαστα της ζωής μας εδώ είναι πάντα οι ίδιες – αλλά μέσα μου είναι ένα μικρό, λευκό πουλάκι που βγάζει κάθε μέρα, κάθε στιγμή, καινούρια φτερά ... Ονειρεύομαι κάθε στιγμή νέες χαρές και νέες συγκινήσεις γιατί με τραβά αυτός ο πόθος του αγνώστου –αλλά μήπως δεν είσαι εσύ κοντά μου, εσύ η αγνή, η ιδεώδης γυναίκα– μήπως δεν έχω κάθε μέρα κάτι να βρω σ’ εσένα, νέο πάντα και άγνωστο; Ο Θεός να μας ευλογεί.» Ο Leo πιάστηκε αιχμάλωτος από τους Τούρκους στα δεκαοκτώ του τον Σεπτέμβριο του 1922. Η απελευθέρωσή του σηματοδοτεί μια πλήρη ρήξη με τον ρομαντισμό που εκφράζει η προηγούμενη αλληλογραφία. Τώρα προτεραιότητα παίρνει αυτή καθεαυτή η ύπαρξη. «Ρουφώ τον αγέρα της θάλασσας και στο αίμα μου τρέχει μια πλούσια ζωή», γράφει από το πλοίο που τον φέρνει στην Ελλάδα το 1923 (8 Δεκ. ’23). Δεν υπάρχει πλέον ο Leo Carampo και η Bettina Brentano, αλλά ο Ηλίας και η Σταυρίτσα. Της το λέει ξεκάθαρα: «Σταυρίτσα μου, πίστεψέ με, δε θέλω να με ξαναγράψεις ποτές για φιλολογία. Τα γράμματα σου να μην έχουν πια σελίδες από Χάμσουν και Γκέϊερστεμ. Εγώ θέλω έρωτα, διψώ έρωτα... Μ’ έχεις κακομάθει στην αγάπη, τόσα χρόνια. Με συνήθισες σε μια αφοσίωση που δε βρίσκεται στα χρόνια μας. Μη θέλεις να βάλεις γαρνιτούρα σ’ αυτό το εξαίσιο πάθος σου. Μου αρέσει αυτό μονάχα, σκέτο, απλό, ορμητικό και ατελείωτο ... Σε φιλώ πολύ Ηλίας» Μαζί με τις νουθεσίες για τη θεματική των επιστολών της, ο Ηλίας προσπαθεί να επέμβει και στα αναγνώσματα της Σταυρίτσας: «Αγαπημένη μου, πήρα το τελευταίο σου γράμμα. Δεν ξαίρεις πόσο χαίρουμαι που είσαι καλά, πολύ καλά. Από τώρα και πέρα η μοναδική μου ευτυχία είναι τα γράμματά σου νάναι όλο δροσιά και υγεία. Μονάχα έτσι μπορώ να ονειρεύομαι μια μελλοντική όμορφη ζωή. Θα το παρατήρησες και στα δικά μου τα γραφτά. Τίποτα πια δεν υπάρχει από κείνον τον αρρωστημένο, τον υστερικό τόνο... Σου στέλνω κι αυτή την “Καμπάνα” και σε χαρίζω το κομμάτι αυτό ... [πρόκειται για την εφημερίδα που εξέδιδε στη Μυτιλήνη ο Στρατής Μυριβήλης, όπου δημοσιεύτηκε το 1924 σε συνέχειες το πρωτόλειο του Νούμερου 31328]. Βλέπω όμως πως σε κάνει κακό να παρακολουθείς το ρομάντσο μου. Έχεις δίκιο. Εκεί είναι όλο φρίκη και τα νεύρα σου είναι ακόμα πολύ αδύνατα. Γι’ αυτό από ’δώ και πέρα δε θα σου στέλνω παρά όσα φύλλα κάνει να τα διαβάσεις. Ύστερα, γιατί να κακοκαρδίζεσαι; Βέβαια όλα αυτά έγιναν μα μη ξεχνάς πως απάνω στο χαρτί πολλά πράματα φαντάζουν δυνατότερα απ’ ό,τι πραγματικά είναι, ανάλογα με τη δύναμη του τεχνίτη που τα γράφει. Έμαθα πως διαβάζεις το “Έγκλημα και Τιμωρία” του Ντοστογιέφσκι. Ταυτόχρονα το διαβάζω κι εγώ. Είμαι γοητευμένος. Περιμένω με λαχτάρα γράμμα σου. ΗΒ» Στην πολυαγαπημένη αδερφή του Αγάπη γράφει για τον έρωτά του: «Αδερφούλα μου ... Με πλημμυρίζει κυριολεκτικά η αγάπη της Σταυρίτσας μου. Όσο πάει μεγαλώνει, είναι ένας ποταμός που έφταξε ώς τα χείλια και ξεχειλάει. Το χθεσινό της γράμμα ήταν ένα τραγούδι... Πόσο μού κάνει καλό αυτή η λατρεία της ...» (22.10.24) Και στη Σταυρίτσα: «Αγαπημένη μου ... Η καρδιά μου είναι πλημμυρισμένη από την άνοιξη, από υγεία και σένα. Σ’ αγαπώ πάντα τόσο πολύ. Αισθάνομαι ζωηρά την ανάγκη της ύπαρξης. Τη σημασία της. Ζώντας μέσα σ’ ένα συνεχή θαυμασμό της φύσης καταλαβαίνω να παίρνει νόημα η ανόητη αλλοιώτικα ύπαρξη. Τότε καταλαβαίνω και σένα, σα μια αληθινή ευλογία. Σε φιλώ Ηλίας» (15.4.’29) Ο Leo και η Bettina, ο Ηλίας και η Σταυρίτσα, θα ζήσουν ακόμα χωριστά, και μακριά ο ένας από τον άλλο, για 16 ολόκληρα χρόνια, αλληλογραφώντας πάντα, μέχρι το γάμο τους το 1938 – και από τότε 35 χρόνια μαζί, μέχρι τον θάνατο του Ηλία το 1973. Μέσα στα χαρτιά του βρέθηκε τότε ένα ντοσιέ δεμένο με σπάγκο και με την ένδειξη «Για το τυπογραφείο». Ήταν το χειρόγραφο του βιβλίου Μικρασία, Χαίρε. Στην κατακλείδα του ο Βενέζης, εν είδει παρακαταθήκης, γράφει: «Στο σύνορο των πενήντα χρόνων από τη Μεγάλη Καταστροφή, ύστερα από τόσο πάθος που ζήσαμε, κρατούμε σκέπη και παραστάτη μας ένα όραμα για τον άνθρωπο καθαρά ελληνικό. Μιαν αίσθηση της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας που είναι ταυτόσημα με την αρετή.» Το βιβλίο είναι αφιερωμένο: «Στη Σταυρίτσα που ξεκινήσαμε μαζί απ’ τη Μικρασιατική πατρίδα μας και από τότε περάσαμε μαζί όλον τον βίο μας, τις ευτυχείς και τις δύσκολες μέρες. με αγάπη, με καλοσύνη και με εγκαρτέρηση».

Το Αρχείο Βενέζη στη διάθεση των ερευνητών

Σύνδεση