Οι εκδοτικές περιπέτειες της Έμιλι Ντίκινσον

Emily Dickinson, Επειδή δεν άντεχα να ζήσω φωναχτά. Ποιήματα και Επιστολές, εισαγωγική μελέτη και επιμέλεια Λιάνα Σακελλίου, μετάφραση Λ. Σακελλίου, Άρτεμις Γρίβα, Φρόσω Μαντά, Gutenberg, Αθήνα 2013, σελ. 578. Η έκδοση του τόμου Επειδή δεν άντεχα να ζήσω φωναχτά, ο οποίος περιλαμβάνει τις ιδιαίτερα προσεγμένες μεταφράσεις ποιημάτων και επιστολών της Έμιλι Ντίκινσον από τις Λιάνα Σακελλίου, Άρτεμη Γρίβα και Φρόσω Μαντά μαζί με την άκρως κατατοπιστική εισαγωγή της Λιάνας Σακελλίου, αποτελεί σημαντική συνεισφορά στο εκδοτικό μωσαϊκό της εμβληματικής Αμερικανίδας ποιήτριας. Η Ντίκινσον αναμφισβήτητα αποτελεί μια συγγραφική φωνή ιδιαίτερης ευαισθησίας στη μακρά σειρά των επιφανών Αμερικανίδων ποιητριών, όπως η Αν Μπράντστριτ (±1612-1672), η Γερτρούδη Στάιν (1874-1946), η Χίλντα Ντούλιτλ (1886-1961), η Σίλβια Πλαθ (1932-1963), η Έντριεν Ριτς (1929-2012) και άλλες, οι οποίες μέσα από τη διεισδυτική ματιά τους μας ταξιδεύουν στον χώρο και στον χρόνο προσκαλώντας μας να ανατρέψουμε και να αμφισβητήσουμε την ορατή πραγματικότητα έτσι ώστε να διεισδύσουμε στις βαθιές εσοχές της καρδιάς και του νου, με σκοπό να ανακαλύψουμε ή να αποκωδικοποιήσουμε τις πολλαπλές άλλες διαστάσεις της γύρω μας πραγματικότητας –κοινωνικής, οικογενειακής, ακόμη και φυσικής–, όσο και της ίδιας μας της ύπαρξης. Όπως γράφει η Ντίκινσον: Μας γίνεται οικείο το Σκοτάδι – Καθώς χάνεται γύρω μας το Φως – Όπως κρατά η Γειτόνισσα Φανάρι Σαν στέκουμε γι’ Αποχαιρετισμό – Για μια Στιγμή – Αβέβαιοι πατούμε Η Νύχτα καθώς είν’ πρωτόγνωρη – Η Ματιά – έπειτα – μαθαίνει στο Σκοτάδι – Και παίρνουμε το Δρόμο – σθεναροί – Κι έτσι από ακόμη πιο μεγάλα – Σκότη – Εκείνα του Μυαλού τ’ Απόβραδα – Π’ ούτε Φεγγάρι να σταθεί σημάδι – Ούτε Άστρα – να προβάλλουν – μέσα μας – Οι πιο Γενναίοι – λίγο ψηλαφίζουν – Χτυπούν και σ’ ένα Δέντρο κάποτε Στα ίσα πάνω με το Μέτωπό τους – Μα όπως μαθαίνουν πια να βλέπουνε – Ή αλλάζει τη μορφή του το Σκοτάδι – Ή κάτι στη δική τους τη ματιά Με τα μεσάνυχτα πια συνταιριάζει – Και ίσια η Ζωή σχεδόν τραβά.[1] Από το 1890, και συγκεκριμένα τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο της Ντίκινσον, γίνονται οι πρώτες προσπάθειες έκδοσης των πολλών ποιημάτων της, ανοίγοντας τον δρόμο έτσι σε πολλαπλές ερμηνείες, αλλά και εικασίες γύρω από το έργο και την προσωπικότητά της. Πολλοί εκδότες μάλιστα –σύμφωνα με τις λογοτεχνικές τάσεις της εποχής τους– προέβαλαν την δική τους ματιά και επέβαλαν τη δική τους προσέγγιση στο έργο της Ντίκινσον, επηρεάζοντας έτσι την πρόσληψη, κατανόηση, και αξιολόγησή του από κοινό και κριτικούς. Μια από τις πρώτες αξιόλογες ακαδημαϊκές εκδόσεις των ποιημάτων της Ντίκινσον αποτελεί το βιβλίο του Τόμας Χ. Τζόνσον με τίτλο The Poems of Emily Dickinson, τo oποίο εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο Belknap Press του Πανεπιστήμιου Χάρβαρντ το 1951. Δύο ακόμη σημαντικές εκδόσεις, και οι δύο από τον Ραλφ Γ. Φράνκλιν, ακολούθησαν το 1981 και το 1986, από το Belknap Press του Πανεπιστήμιου Χάρβαρντ και τον εκδοτικό οίκο του Κολλεγίου Άμερστ (Amherst College Press), με τίτλους The Manuscript Books of Emily Dickinson και The Master Letters of Emily Dickinson, αντίστοιχα. Στην περίπτωση των ποιημάτων έχει ενδιαφέρον το να συγκρίνει κανείς την προσέγγιση του Τζόνσον το 1951 με εκείνη του Φράνκλιν το 1981 για να καταλάβει τη διαφορά ως προς τον τρόπο καταγραφής και αξιολόγησής τους. Ο Τζόνσον μιλά για την ασυνήθιστη χρήση λέξεων και γραμμάτων στα χειρόγραφα ποιήματα της Ντίκινσον, προσπαθώντας μέσω της καταγραφής τους να ομογενοποιήσει τα χαρακτηριστικά τους, ενώ ο Φράνκλιν στη δική του έκδοση αναφέρεται στις ιδιαιτερότητες των σημείων στίξης των χειρόγραφων ποιημάτων της, δίνοντας έμφαση στις γραφικές τους ιδιομορφίες (παύλες και σταυρούς). Αυτή η εκδοτική περιπέτεια δεν αποτελεί παρά ένα παράδειγμα, μεταξύ αρκετών άλλων, που μαρτυρά τις πολλαπλές αλλαγές οι οποίες επιβλήθηκαν από τους ίδιους τους μελετητές και εκδότες του έργου της Ντίκινσον στην προσπάθειά τους να προσεγγίσουν το έργο της όσο πιο πιστά κατά τη γνώμη τους γίνεται, καταλήγοντας με αυτόν τον τρόπο στην εναπόθεση των δικών τους πέπλων μυστηρίου στο έργο της, συμβάλλοντας και στην παραποίηση και παρερμηνεία του. Η Λιάνα Σακελλίου στη διεξοδική εισαγωγή που ανοίγει τον ανά χείρας τόμο αναφέρεται στις εκδοτικές παρεμβάσεις που δέχτηκε το έργο της Ντίκινσον, δηλαδή τα ποιήματα και οι επιστολές της, ξεκινώντας με την πρώτη έκδοση των ποιημάτων της το 1890 και καταλήγοντας στην έκδοση των ηλεκτρονικών αρχείων της Ντίκινσον. Η τελευταία ολοκληρώθηκε το 2012 από το Πανεπιστήμιο Βιρτζίνια στις ΗΠΑ, σε μια προσπάθεια, όπως γράφει η Σακελλίου, «οι αντιγραφές/μεταγραφές [του έργου της Ντίκινσον] να προέρχονται απευθείας από το αρχείο των χειρογράφων και όχι από την εκάστοτε αναπαραγωγή του εκδότη» (σ. 63). Σε αρκετά άλλα σημεία της εισαγωγής της μιλά για τα σφάλματα των πρώτων μελετητών να κατανοήσουν την προσωπικότητα της Ντίκινσον και για την επίδραση των σφαλμάτων αυτών σε επόμενους μελετητές, οδηγώντας είτε σε μια αρνητική είτε σε μια υπερβολικά συναισθηματική παρουσίαση της ίδιας της ποιήτριας, πράγμα το οποίο φυσικά και επηρέασε την κατανόηση του ποιητικού της έργου. Επίσης, αναφορά γίνεται στις αλλαγές που υπέστησαν από διάφορους επιμελητές εκδόσεων τα πολύ λίγα κείμενα (δέκα ποιήματα και μία επιστολή) που κατάφερε να εκδώσει η ίδια η Ντίκινσον όταν ακόμη ζούσε. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ποίημα «Η επιτυχία πιο γλυκιά λογιέται»[2] του 1864: Η επιτυχία πιο γλυκιά λογιέται Για όποιον δεν επέτυχε ποτέ. Για να αισθανθείς ολότελα το νέκταρ Ανάγκη αλγεινή χρειάζεται. Ούτ’ ένας απ’ τα πορφυρά τα Στίφη Που απόψε τη Σημαία κατέκτησαν Τόσο καθάριο ορισμό να δώσει Της Νίκης δεν θα το κατόρθωνε Όσο – πεθαίνοντας – ο ηττημένος Στο απαγορευμένο του αφτί Που ξέμακρο το άσμα του θριάμβου Ξεσπά εναγώνιο και δριμύ! Τα λόγια της ποιήτριας ηχούν σχεδόν προφητικά ή ειρωνικά, θα έλεγε κανείς, για το μεγάλο ενδιαφέρον, αλλά και την έκπληξη, που προκάλεσε η ποίησή της από την αρχή, στερώντας της μεν τη συμβατική επιτυχία, εξασφαλίζοντάς της δε μια θέση μεταξύ των αντισυμβατικών, αλλά ενορατικών γυναικείων φωνών στον χώρο της αμερικανικής ποίησης. Όπως έγραφε η ίδια: Αν μου ανήκε η φήμη, δεν θα μπορούσα να της διαφύγω – αν όχι, κι η μεγαλύτερη μέρα δεν θα μου έφτανε για το κυνήγι της – κι η επιδοκιμασία του Σκύλου μου, θα με εγκατέλειπε – έτσι – Η θέση μου στο Ξυπόλυτο Τάγμα είναι καλύτερη.[3] Κατά τη διάρκεια της ζωής της η Ντίκινσον προτίμησε να στέλνει η ίδια τα ποιήματά της στους φίλους της, είτε μόνα τους είτε μέσα στα γράμματά της, αναλαμβάνοντας με τον τρόπο αυτό η ίδια την ιδιωτική επιμέλεια και έκδοσή τους.[4] Μια σύγχρονη Αμερικανίδα ποιήτρια και ακαδημαϊκός, η Σούζαν Χάου, στο έργο της The Birth-Mark: Unsettling the Wilderness in American Literary History (Το σημάδι εκ γενετής. Xαλώντας την αγριότητα στην Αμερικανική Λογοτεχνική Ιστορία), αναφέρεται με λεπτομέρεια στην παρεξηγημένη εικόνα που οι διάφοροι εκδότες δημιούργησαν τόσο για το έργο της Ντίκινσον όσο και για την ίδια μιλώντας για την ένταξή της σε έναν «προνομιακό» –αν λάβει κανείς υπόψη του τον μεγάλο αριθμό εκδόσεων για το έργο της– εκδοτικό κανόνα.[5] Ενδεικτικά η Χάου αναφέρει μια προσωπική της εμπειρία, όταν κάποια στιγμή χρειάστηκε να κάνει χρήση πληροφοριών από τα ποιήματα και τις επιστολές της Ντίκινσον που είχαν επιμεληθεί άλλοι συγγραφείς. Επειδή, λοιπόν, δεν είχε πρόσβαση στα ίδια τα χειρόγραφα κείμενα της ποιήτριας, έπρεπε να ακολουθήσει μια σειρά από χρονοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες (απόκτηση σχετικής άδειας και πληρωμή προβλεπόμενου τέλους).[6] Ποια, όμως, θα αναρωτιόταν κανείς, είναι η πραγματική χρησιμότητά μιας τέτοιας διαδικασίας; Να προστατεύσει το έργο της Ντίκινσον ή να διασφαλίσει την οργανωτική πειθαρχία που οι ίδιοι οι επιμελητές έχουν επιβάλει στο έργο της; Πώς αυτό επηρεάζει τη δυναμική και την ελευθερία του πρωτότυπου ποιητικού έργου; Αυτό, όπως σημειώνει η Λιάνα Σακελλίου στην εισαγωγή της, «Αποτελεί θέμα έρευνας [...]. Είναι θέμα ταξινόμησης, αλλά και διάκρισης μεταξύ λογοτεχνικών ειδών: ποίημα, επιστολή, ή κάποια άλλη νέα μορφή;»[7] Το σχόλιο αυτό φέρνει στην επιφάνεια το θέμα της πλασματικής οργάνωσης και ταξινόμησης του έργου πολλών συγγραφέων στις περιπτώσεις που αυτό δημοσιεύτηκε μετά το θάνατό τους. Στην περίπτωση της Ντίκινσον, συγκεκριμένα, πώς μπορεί να ξεχωρίσει κανείς τα ποιήματα από τα ποιητικά επιγράμματα και επιστολές της; Κατά πόσον αυτό επηρεάζει ή παραποιεί την ποιητικότητά τους; Ας πάρουμε για παράδειγμα δύο από τις επιστολές της Ντίκινσον. Γράφει, λοιπόν, η Ντίκινσον στην ξαδέλφη της Ευγενία Χολ[8] στις αρχές του 1876: Αγαπημένη «Τζίνι». Το υπέροχο λουλούδι που μου έστειλες μοιάζει με Βάζο με Μπαχαρικά και πλημμυρίζει το Διάδρομο με Κανέλα – Τα Χέρια σου πρέπει να είναι επιδέξια – για να φτιάχνουν τόσο γλυκά Γαρίφαλα. Μάλλον σε δίδαξε η Κούκλα σου. Ξέρω πως καμιά φορά οι Κούκλες είναι σοφές. Οι Κοκκινολαίμηδες είναι οι δικές μου Κούκλες. Χαίρομαι που αγαπάς τόσο πολύ τα Άνθη. Ελπίζω ν’ αγαπάς και τα Πουλιά. Είναι οικονομικό. Σε βγάζει απ’ τον κόπο να πας στον Παράδεισο. Με αγάπη, Ξαδ. Έμιλι. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και το επίγραμμα/γράμμα στον Τόμας Χίγκινσον (1823-1911) –συνεργάτη του μηνιαίου περιοδικού Atlantic Monthly και έναν από τους πρώτους ουσιαστικούς αναγνώστες των ποιημάτων της Ντίκινσον–,[9] την άνοιξη του 1876. Γράφει η Ντίκινσον: Η Φύση είναι ένα Στοιχειωμένο Σπίτι – μα η Τέχνη – ένα Σπίτι που πασχίζει να στοιχειωθεί.[10] Το παρόν βιβλίο, μέσα από τις εκτενείς και λεπτομερείς αναφορές, αναλύσεις και μεταφράσεις του έργου της Ντίκινσον, αποτελεί ένα είδος χαρτογράφησης ολόκληρου του εκδοτικού πεδίου γύρω από το έργο της ποιήτριας στην άλλη όχθη του Ατλαντικού. Η έκδοσή του στα ελληνικά αποτελεί μια μοναδική συνεισφορά, έναν διαπολιτισμικό καμβά, πάνω στον οποίο μπορούν να προβληθούν όλες οι μέχρι τώρα εκδοτικές απόπειρες για την ποιήτρια. Εξάλλου όλες οι εκδόσεις δεν αποτελούν παρά ένα ευρύτερο δίκτυο επικοινωνίας που στόχο του έχει διακριτικά να φωτίσει και όχι να επικαλύψει το έργο αυτής της ιδιαίτερης γυναικείας παρουσίας, η οποία δεν «άντεχε να ζήσει φωναχτά», όπως σημειώνεται και στον τίτλο της παρούσας έκδοσης. H λεπτομερής εισαγωγή και ανάλυση της μεταφραστικής μεθόδου που ακολουθήθηκε, η δίγλωσση παρουσίαση 65 ποιημάτων, οι ένθετες φωτογραφίες οικογενειακών πορτρέτων, αλλά και χειρογράφων, καθώς και αντικειμένων της Ντίκινσον, οι 165 μεταφρασμένες επιστολές με τις λεπτομερείς υποσημειώσεις τους, οι πληροφορίες για τους παραλήπτες των επιστολών και η λεπτομερής εργογραφία συνθέτουν έναν τόμο με προσεγμένη και την παραμικρή λεπτομέρεια, όχι μόνο ως προς το περιεχόμενό του, αλλά και ως προς τον τρόπο της παρουσίασής του. Οι εναλλαγές από τη μια ενότητα στην άλλη και η απαλή αίσθηση του ξεφυλλίσματος, καθώς κανείς περιπλανιέται στις σελίδες του, δίνουν μια ιδιαίτερη απτή αίσθηση στη συνολική αναγνωστική εμπειρία που αυτό προσφέρει, κάνοντας την όλη περιπλάνηση στο έργο της Ντίκινσον μια διεργασία τόσο διανοητική όσο και σωματική. Αυτό φέρνει στον νου τα σχόλια της Σούζαν Χάου για το έργο της Ντίκινσον, όταν το χαρακτηρίζει ως μια εικαστική παραγωγή όπου η γραφή των ποιημάτων πάνω σε διάφορα είδη χαρτιού αποτελεί μια μυστηριακή αισθησιακή έκφραση, καθώς η συγγραφέας έδινε σημασία και στις παραμικρές φυσικές λεπτομέρειες του χαρτιού, μέχρι και στις ανάγλυφες σφραγίδες που φέρουν πολλά χειρόγραφα στην πρόσθια και οπίσθια όψη τους, κάνοντας όλα αυτά τα σημάδια μέρος τής συγγραφικής φαντασίας.[11] Άραγε, θα αναρωτιόταν κανείς, ποιες να ήταν οι προθέσεις της Ντίκινσον; «Η εμπιστοσύνη», τονίζει η Χάου, «είναι μια από τις μεγαλύτερες δοκιμασίες.»[12] Ίσως όμως αυτό να αποτελεί και τη μεγαλύτερη αναγνώριση για το έργο της Ντίκινσον. ... Ήξερα ένα Πουλί που τραγουδούσε τόσο σθεναρά στο κέντρο της Αποσύνθεσης όσο και στη φωλιά του Πατρός του – Φοίνικας ή Κοκκινολαίμης; Ενώ θα σε αφήσω να μαντεύεις, θα πάω στη μητέρα το Τσάι της – Έμιλι.[13] [1] Emily Dickinson, Επειδή δεν άντεχα να ζήσω φωναχτά, σ. 181. [2] Ό.π., σ. 127. Το ποίημα αυτό αποτελεί το τελευταίο δημοσίευμα της Ντίκινσον. Όπως αναφέρεται στην εισαγωγική μελέτη (σ. 55), εμφανίστηκε το 1878 στην ανθολογία Α Μasque of Poets, στην οποία τα ποιήματα δεν συνοδεύονταν από το όνομα των δημιουργών τους. Πολλοί αναγνώστες που διάβασαν το ποίημά της θεώρησαν ότι το είχε γράψει ο Ραλφ Ουάλντο Έμερσον (1803-1882). [3] Ό.π., σ. 56-57. [4] Ό.π., σ. 96. [5] Susan Howe, The Birth-Mark: Unsettling the Wilderness in American Literary History, Wesleyan University Press, Middletown 1993, σ. 131. [6] Ό.π., σ. 141. [7] Dickinson, ό.π., σ. 95-96. [8] Ό.π., σ. 458. [9] Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι, όπως αναφέρει η Λ. Σακελλίου στην εισαγωγή της, «όταν επιχείρησε [η Ντίκινσον] να δημοσιεύσει η ίδια κάτι περισσότερο από το έργο της, ανταποκρινόμενη σε ανακοίνωση προς νέους συγγραφείς (1862), ο Χίγκινσον τη συμβούλευσε να μην προχωρήσει» (ό.π., σ. 55). [10] Ό.π., σ. 459. [11] Howe, ό.π., σ. 141-42. [12] Ό.π., σ. 143. [13] Επιστολή της Ντίκινσον στην αδελφική της φίλη κ. Χόλλαντ (1823-1896) τον Ιανουάριο του 1881 (Dickinson, ό.π., σ. 486).

Οι εκδοτικές περιπέτειες της Έμιλι Ντίκινσον

Σύνδεση