Θραύσματα τέχνης και ζωής

Η ελληνική έκδοση του βιβλίου Ποιήματα και Επιστολές της Έμιλι Ντίκινσον με γύρισε πολύ πίσω, στα φοιτητικά μου χρόνια, όταν πρωτοεμφανίστηκε το σύνολο του έργου της, ποίηση πρώτα και στη συνέχεια επιστολές. Ήμασταν στο Πανεπιστήμιο Columbia μια μικρή ομάδα ξένων φοιτητών, στο μάθημα Αμερικανική Λογοτεχνία 2, δηλαδή 19ος αιώνας και το πρώτο μισό που είχε ήδη διανύσει ο 20ός. Κάποια πρωινά τα περνούσαμε στη Βιβλιοθήκη, σε ένα δωμάτιο με τραπέζι στη μέση, και πάνω του λογοτεχνικά βιβλία που μόλις είχαν κυκλοφορήσει στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ξεχωρίσαμε όλοι την Ντίκινσον και, στο επόμενο μάθημα, ρωτήσαμε τον καθηγητή μας αν θα την έβαζε στο πρόγραμμα, τώρα που είχαμε πρόσβαση και στις επιστολές της. Η απάντηση μας άφησε άναυδους. Με ένα χαμόγελο γεμάτο συγκατάβαση για την ποιήτρια –ίσως και για μας τους «αδαείς» θαυμαστές της–, είπε ότι ζούσε σε ένα σκοτεινό δωμάτιο, με την πόρτα μισάνοιχτη, και επικοινωνούσε από εκεί με τους επισκέπτες της. Καθώς ήμασταν από άλλες χώρες, άρα νεοφώτιστοι, και ενθουσιώδεις, θιασώτες της Αμερικανικής Νέας Κριτικής (New Criticism), είχαμε μεγάλη επιθυμία να του πούμε: Μα δεν μας ενδιαφέρει η ζωή της, μας ενδιαφέρει το έργο της. Δεν τολμήσαμε, και κάναμε πολύ καλά. Αργότερα, καθώς συνέχιζα τις σπουδές μου στη Θεωρία της Λογοτεχνίας, συνειδητοποίησα ότι η Έμιλι Ντίκινσον ήταν μια περίπτωση διαφορετική. Δεν ίσχυαν γι’ αυτήν οι θεωρίες του Φορμαλισμού και της Νέας Κριτικής, γιατί η ζωή και το έργο της πάνε μαζί, όπως έλεγε για το δικό του έργο ο Μονταίν, ο φιλόσοφος της Γαλλικής Αναγέννησης, αγαπημένος συγγραφέας του Έμερσον, που γνώριζε και διάβαζε η Ντίκινσον. Μάλιστα, ένα της ποίημα είχε αποδοθεί από τους αναγνώστες της στον Έμερσον. Τελικά, αυτό που αποκαλούμε διακειμενικότητα είναι μια υπόγεια δίοδος που συνδέει με τρόπο μαγικό και απρόσμενο συμβάντα μέσα στο χώρο και το χρόνο. Διαφωνούσαμε ωστόσο με τον καθηγητή μας για το αν πρέπει να την αποκαλούμε poetesse ή poet, καθώς, στις Ηνωμένες Πολιτείες, λίγο πριν αρχίσει η επαναστατική δεκαετία του ’60, ποιητής, στη συνείδηση των ειδικών, εξακολουθούσε να είναι μόνο άνδρας, άρα poetesse ήταν μια λέξη χωρίς αντικείμενο αναφοράς. Βέβαια, η Ντίκινσον έμελλε να γίνει αποδεκτή ως πολύ σπουδαία. Και μόνο το γεγονός ότι γι’ αυτήν η ποίηση είναι μια δύναμη που δεν μπορείς να της αντισταθείς της χάρισε την αίγλη της γνήσιας ποιήτριας. Επιπλέον, γνωρίζει από ένστικτο τη φύση της ποίησης. Την εκλαμβάνει σαν μια συμπυκνωμένη εμπειρία, ροδέλαιο, όπως γράφει η ίδια (σ. 189) και όπως σχολιάζεται στην Εισαγωγή (σ. 89). Η ποίηση μπορεί να είναι θραύσματα τέχνης, γιατί είναι πυκνός λόγος και όσο μικρό και αν είναι το ποίημα, όσο ημιτελές κι αν φαίνεται, αρκεί για να αναπαραγάγει το βαθύτερο νόημα της ζωής. Αν και αποζητούσε τις κριτικές παρατηρήσεις ειδικών δεν πάλεψε ποτέ για δόξα. Τα ελάχιστα ποιήματα που δημοσίευσε όσο ζούσε κυκλοφόρησαν χωρίς το όνομά της. Η χώρα της έκανε γιγάντια βήματα για να τη φθάσει και να την αποδεχθεί. «Η Δόξα φτάνει αργά», γράφει σε ποίημά της (σ. 137), προφητεύοντας το μέλλον της. Λογοτεχνική φιγούρα, επομένως, πίσω από μισάνοιχτη πόρτα, the door ajar, όπως γράφει σε ποίημά της (σ. 212), σε σκοτεινό δωμάτιο, κόρη της Σελήνης. «Παθιασμένη ερημίτισσα» την αποκαλούν κάποιοι μελετητές. Μάλλον επιλέγει την απομόνωση για να διαφυλάξει την ιδιομορφία της, που δεν είναι άλλη από την ικανότητά της να γράφει, και μάλιστα ποιητικά. Εν τούτοις, οι επιστολές δείχνουν μια πολύ πιο σύνθετη εικόνα, επιστολές ανεκτίμητης αξίας: αποκαλύπτουν τη ζύμωση που γινόταν μέσα της πριν αρχίσει να γράφει ποίηση. Εκφράζει απέραντη αγάπη, σχεδόν ερωτισμό, στις επιστολές της, κάτι που σηματοδοτεί ανάγκη για επαφή με τον συνάνθρωπό της, η οποία ωστόσο φαίνεται να την τρομάζει, και ίσως γι’ αυτό γράφει στους δικούς της αντί να τους επισκέπτεται, όσο κοντά και αν μένουν· προσφέρει λουλούδια στους επισκέπτες της αντί να επικοινωνεί με λόγο. Χωρίς αυτό το φόβο, μόνο μια ζεστή αγκαλιά θα ταίριαζε στην προσωπικότητά της. «Αποστολή μου είναι να αγαπώ» (σ. 411), γράφει σε φίλους της· όπως τα τελευταία λόγια που απευθύνει η Αντιγόνη στον Κρέοντα: «συμφιλεῖν ἔφυν» (στ. 521), γεννήθηκα για ν’ αγαπώ και να με αγαπούν. Βέβαια, φόβος για προσωπική επαφή, για τον κίνδυνο να χάσεις τον εαυτό σου μέσα στον άλλο, δεν σημαίνει δειλία. Στη Νέα Αγγλία του 1846, μακριά από κάθε κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα, η δεκαεξάχρονη τότε Έμιλι γράφει για τη θρησκευτική αφύπνιση, και η ειρωνεία της τσακίζει κόκκαλα: Έγινε φανερό πως εκείνοι που χλεύαζαν χυδαία τα σοβαρά ζητήματα κατάφερναν γρήγορα να αντιληφθούν πόσο ακαταμάχητα ήταν, και να δεχτούν τον Χριστό σαν πεπρωμένο τους. Ήταν πραγματικά υπέροχο να βλέπεις πόσο πλησίασε ο ουρανός σε κάποιους αμαρτωλούς θνητούς. (σ. 264) Επιπλέον, είναι σαφές ότι η ίδια δεν ανήκει στους «κάποιους αμαρτωλούς θνητούς» που «πλησίασε ο ουρανός» και ότι μόνο από συντηρητική κοινωνία θα μπορούσε να βγει μια ποίηση τόσο πυκνή, με λέξεις κρυμμένες κάτω από κάθε λέξη, και συνάμα με ανατρεπτική χρήση της Αγίας Γραφής. Στην ίδια φίλη γράφει δυο μήνες αργότερα: Σκέφτομαι την απόλυτη ευτυχία που βίωσα ενώ αισθανόμουν κληρονόμος της βασιλείας του Θεού σαν να έβλεπα ένα συναρπαστικό όνειρο, από το οποίο το Κακό με διέταξε να ξυπνήσω & να επιστρέψω ξανά στον κόσμο και στις απολαύσεις του. (σ. 267) Αυτές τις απολαύσεις θα τις έβρισκε σχεδόν αποκλειστικά μέσα στον γραπτό λόγο. Σε επιστολές στον αδελφό της που απουσιάζει, δίνει την εντύπωση νέας γυναίκας που ζει μέσα στον κόσμο, γελά, χαίρεται. Ωστόσο, κάποια στιγμή λέει: Το δωμάτιό σου φαντάζει πολύ μοναχικό – δεν θέλω να πηγαίνω εκεί – όποτε περνάω μπροστά του πιάνω τον εαυτό μου να σφυρίζει, όπως διαβάζουμε πως το ’χουν συνήθειο τα αγοράκια στο νεκροταφείο. (σ. 313) Η ταύτιση του άδειου δωματίου με την κατοικία των νεκρών μεταφέρει το μήνυμα ότι για την ποιήτρια απουσία σημαίνει θάνατος. Και όμως αυτό που τραβά την προσοχή είναι η λέξη «διαβάζουμε»: οι γνώσεις για τη ζωή προέρχονται από βιβλία. Στα είκοσι ένα της χρόνια το βιβλίο έχει ήδη αρχίσει να αντικαθιστά τα προσωπικά βιώματα. Όντως, στην ποίηση και τις επιστολές της διακρίνεται μια ρέουσα, συνεχής διακειμενικότητα: το άλλο κείμενο που διαβάζει και την προκαλεί να δημιουργήσει. Στις επιστολές συναντάμε άπειρα παραθέματα, συχνά με παραλλαγές, από την Αγία Γραφή. Αρνείται να «ομολογήσει την πίστη της» μέσα στην εκκλησία, αλλά στην ποίησή της μιμείται τους ρυθμούς των ύμνων που άκουγε μικρή. Με τους υπαινιγμούς της μοιάζει να λέει στους Πουριτανούς γύρω της ότι διαβάζει ανελλιπώς τα ιερά βιβλία, αλλά όλα τα βιβλία είναι ιερά. Προφανώς, ακόμη και η ανάγνωση της Βίβλου ανάγεται σε μορφή αντίστασης. Η ελεύθερη στάση της απέναντι στη ζωή και τη γραφή δεν μπορούσε παρά να σημαδέψει την ποίησή της. Ρυθμοί, μέτρα και ομοιοκαταληξίες μιμούνται και συνάμα χλευάζουν την παράδοση. Μουσικότητα, νεολογισμοί, αναφορές στη ζωή και τα αναγνώσματά της, ελλειπτικός λόγος, δημιουργούν τη μοναδικότητά της. Στην εισαγωγή της η Λιάνα Σακελλίου μελετά συστηματικά το έργο της Ντίκινσον, δίνοντας μια πλήρη εικόνα της ποιητικής της ιδιοσυγκρασίας, με κριτικές αναφορές στην πλούσια βιβλιογραφία. Σε επιστολή της του 1858, η ποιήτρια μιλά για το θάνατο με τρόπο συγχρόνως ανατριχιαστικό και κωμικό. Γράφει σε φίλους της και η γραφή της μιμείται ιλαροτραγωδία, γράφει επιπλέον με τη στάση φιλοσόφου –οι άνθρωποι χάνονται μαζί με τη φύση– και την ψυχολογία μικρού παιδιού – όποιος εξαφανίζεται, έστω στιγμιαία, είναι νεκρός: Καληνύχτα! Δεν μένω άλλο πια σ’ έναν κόσμο θανάτου. Ο Όστιν είναι άρρωστος με πυρετό. Έθαψα τον κήπο μου την περασμένη εβδομάδα – ο υποστατικός μας, ο Ντικ, έχασε ένα κοριτσάκι από οστρακιά. Πίστεψα πως ίσως πεθάνατε κι εσείς, και μην ξέροντας τη διεύθυνση του νεκροθάφτη, ρώτησα τις μαργαρίτες. Αχ! ντελικάτε – ντελικάτε Θάνατε! Αχ! δημοκρατικέ Θάνατε! Που αδράχνεις την πιο υπερήφανή μου ζίνια από τον βιολετί μου κήπο – μετά καλείς βαθιά στον κόρφο σου του κολίγου το παιδί! (σ. 384) Και ενώ ο θάνατος κυκλοφορεί ελεύθερος στον κήπο και στα δωμάτια του σπιτιού, η φύση ισοδυναμεί με την τέχνη, κυρίως με την ποίηση. Η Ντίκινσον δεν αντιδρά μονάχα στο θάνατο των λουλουδιών αλλά και στην έλλειψη ποίησης γύρω της. Νιώθει καταδικασμένη να ζει σε μη ποιητική κοινωνία. Η κραυγή που ακούγεται σε ποίημά της συγκλονίζει: Μέσα στην πρόζα με φυλάκισαν – Σαν τότε που ήμουνα μικρή Στο Καμαράκι μέσα που με κλείναν – Καθώς με ήθελαν «ακίνητη» – Ακίνητη! Αν οι ίδιοι κοίταζαν κρυφά – Κι έβλεπαν πως ο Νους μου – τριγυρνά – Θα ’ταν σαν να ονόμαζαν Προδότη ένα Πουλί Και στο Περβόλι – να το μάντρωναν – (σ. 187). Ένα από τα αγαπημένα μου ποιήματα μιλά για την εύθραυστη φύση του ανθρώπου, κυρίως της γυναίκας· εκφράζεται μέσα από τη σιωπή, τις παύλες, τα θραύσματα λόγου. Όλα τα κενά περιμένουν τον αναγνώστη να τα διαβάσει με τον δικό του τρόπο: Είμαι ο Κανένας! Ποιος είσαι εσύ; Είσαι – ο Κανένας – κι εσύ; Τότε είμαστε δυο! Μη σου ξεφύγει! θα το διαδώσουν – ξέρεις! Πόσο πληκτικό – να είσαι – Κάποιος! Πόσο κοινότυπο – σαν Βάτραχος – Να κοάζεις τ’ όνομά σου – όλο το θέρος – Σ’ ένα Βούρκο που εκφράζει θαυμασμό! (σ. 147) Στο κοινό σημείωμά τους για την έκδοση και τις μεταφράσεις, η Λιάνα Σακελλίου, η Άρτεμις Γρίβα και η Φρόσω Μαντά παρουσιάζουν με συγκροτημένο επιστημονικό λόγο τα προβλήματα που αντιμετώπισαν, δίνουν παραδείγματα, με πολύτιμες παρατηρήσεις για κάθε επίδοξο μεταφραστή. Δείχνουν πώς μελετούν την τεχνική του ποιητικού λόγου, με ιδιαίτερη προσοχή στην αμφισημία ή και πολυσημία των λέξεων, πριν αρχίσουν να μεταφράζουν. Αποτέλεσμα, η μετάφρασή τους είναι τόσο προσεγμένη που αποδίδει πιστά πολλές σύνθετες περιπτώσεις και δύσκολες λεπτομέρειες. Κλείνω με δύο σύντομα παραδείγματα μετάφρασης εκφραστικής γραφής. Στο πρώτο ποίημα της ανθολογίας διαβάζουμε On this wondrous sea – sailing silently – Σ’ αυτή την εξαίσια θάλασσα – πλέουμε σιωπηλά – (σ. 118-19) Το σίγμα και το λάμδα αναπαράγονται επακριβώς, ενώ το νόημα μένει ακέραιο – το απαλό αεράκι που επικουρεί το ταξίδι. Επίσης, σε περιγραφή της αναζήτησης του Παραδείσου, η στίξη δεν ακολουθεί τους κανόνες και της ελληνικής γλώσσας, για να τονιστεί η καθυστέρηση της έλευσής μας στον Παράδεισο: So instead of getting to Heaven, at last – I’m going, all along. αντί, στο τέλος, στον Παράδεισο να φτάσω – Ολημερίς, πηγαίνω προς τα εκεί. (σ. 142-43).

Θραύσματα τέχνης και ζωής

Σύνδεση