Και πάλι η τραγωδία

Justina Gregory (επιμ.), Όψεις και θέματα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, 31 εισαγωγικά δοκίμια,[1] μτφρ. Μαρία Καίσαρ, Όλγα Μπεζαντάκου, Γαρυφαλλιά Φιλίππου, επιμ. Δανιήλ Ιακώβ, Παπαδήμα, Αθήνα 2010, σελ. xxvi + 775 Η Ελλάδα ζει και πάλι μια εθνική τραγωδία ταπεινωτική, αυτή τη φορά, και αναμένει τον από μηχανής θεό για να δώσει τη λύση. Ο ξένος Τύπος, περιγράφει και σχολιάζει την κατάσταση με όρους, σύμβολα, εικόνες και μεταφορές που προέρχονται από το αρχαίο δράμα: η ύβρις της πλαστής ευμάρειας εκάρπωσε το στάχυ της Άτης, και ο θερισμός προβλέπεται πάγκλαυτος. Ο αετός του χρέους καταβροχθίζει το συκώτι του αλυσοδεμένου με μνημόνια και συμβάσεις Προμηθέα. Οι Ερινύες δεν προλαβαίνουν να τιμωρούν έστω με τύψεις τους αδικοπραγήσαντες. Έτσι «ακόμα και στον ύπνο μας στάζει στην καρδιά, ο πόνος που θυμίζει τα παθήματά μας» (Αισχ. Αγαμ. 179-180). Ιδού λοιπόν που το αρχαίο δράμα παραμένει πάντα επίκαιρο. Φυσικά πρέπει να αναγνωρίσει κανείς ότι κάθε γενιά ερμηνεύει την αρχαία ελληνική τραγωδία με βάση τις δικές της προϋποθέσεις –και είναι δύσκολο, ίσως και αδύνατο– να ανασυγκροτήσουμε την πρόθεση του δραματικού ποιητή ή την επίδραση που είχε οποιαδήποτε αρχαία ελληνική τραγωδία στο αθηναϊκό ακροατήριο του καιρού της. Ο προκείμενος πολυσέλιδος τόμος, που έχει επιμεληθεί η Γιουστίνα Γκρέγκορι είναι αφιερωμένος στην τραγωδία, το λογοτεχνικό είδος που όσο σχολιάζεται τόσο αινιγματικότερο φαίνεται. Ο οίκος Blackwell έχει συμπεριλάβει στο εκδοτικό του πρόγραμμα μια σειρά από εισαγωγές και βοηθήματα για τον αρχαίο κόσμο. Τα έργα αυτά γράφονται από ειδικούς μελετητές, που έχουν ασκηθεί στην υψηλή εκλαΐκευση, και απευθύνονται σε σπουδαστές αλλά και στο ευρύ αναγνωστικό κοινό, που επιθυμεί να ενημερωθεί χωρίς να πελαγοδρομεί σε λεπτομέρειες. Τα 31 δοκίμια, που συγκροτούν τον τόμο έχουν κατανεμηθεί σε τέσσερις ενότητες. Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει επτά κεφάλαια και διερευνά το ιστορικό πλαίσιο καθώς και τα θρησκευτικά και καλλιτεχνικά συμφραζόμενα μέσα στα οποία αναπτύχθηκε το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος. Η Πάουλα Ντέμπναρ συζητά τη σχέση της αρχαίας τραγωδίας με την ιστορία του 5ου αιώνα. Ορθώς, πιστεύω, η συγγραφέας διερωτάται κατά πόσον πολλά δράματα απηχούν ιστορικά γεγονότα ή απλώς τις κοινωνικές καταστάσεις της εποχής τους. Ο Σκοτ Σκούλιον διερευνά σε ποιο βαθμό η τραγωδία ήταν θρησκευτικό φαινόμενο. Ο Σκούλιον υιοθετεί μια σκεπτικιστική στάση σχετικά με το ζήτημα της θρησκευτικής καταγωγής της τραγωδίας. Οι απόψεις του εκτίθενται εκτενέστερα στο άρθρο του: «“Nothing to do with Dionysus”: Tragedy Misconceived as Ritual».[2] Στο επόμενο κεφάλαιο («Διθύραμβος, κωμωδία και σατυρικό δράμα») o Μπερντ Ζαϊντενστίκερ εξετάζει τα άλλα είδη που παριστάνονταν στις δύο γιορτές της Αθήνας προς τιμήν του Διονύσου και διερευνά αμοιβαίες επιδράσεις ανάμεσα στα διαφορετικά λογοτεχνικά είδη. Η μελέτη του Νιλ Κρόλι συνοψίζει τις πηγές που αναδεικνύουν το παιδευτικό χαρακτήρα της τραγωδίας. O Γουίλιαμ Άλαν παρουσιάζει τη σχέση της τραγωδίας με την πρώιμη ελληνική φιλοσοφία. Η τραγωδία πραγματεύεται ζητήματα κοσμολογίας, θεολογίας και επιστημολογίας με τρόπους που συμπίπτουν με τις θεωρίες των προσωκρατικών φιλοσόφων και των σοφιστών. Ο Κρίστοφερ Πέλινκ αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο η τραγωδία επηρεάζεται από την ρητορική και γενικά τον «πολιτισμό της εκτέλεσης», καθώς στα χρόνια που γράφουν οι μεγάλοι τραγικοί στην Αθήνα του 5ου αιώνα η έννοια του πολίτη καθορίζεται από τη συμμετοχή του σε γιορτές αλλά και σε «συμβάντα»: ομιλίες στην εκκλησία του δήμου ή στο δικαστήριο. Τέλος, η Τζόζεφιν Πένι Σμολ απορρίπτει την ιδέα ότι οι απεικονίσεις των αγγείων συσχετίζονται με τις σκηνές της αρχαίας τραγωδίας. Συγκεκριμένα οι αγγειογράφοι στην Αττική την περίοδο που θάλλει η αρχαία τραγωδία δεν βάσιζαν τις απεικονίσεις τους στα δράματα. Η δεύτερη ενότητα εξετάζει τα δομικά στοιχεία του τραγικού δράματος, όπως το επεισόδιο και τα λυρικά μέρη καθώς και την δημιουργία της πλοκής, την υπόθεση, τη μουσική και το χορό. Ο Μάικλ Τζ. Άντερσον μέσα από μια θεματική προσέγγιση των τραγικών μύθων αναφέρεται στη λειτουργία των μύθων επί σκηνής και στις καινοτομίες που επέφεραν οι τραγικοί ποιητές. Η Ντέμπορα Ρόμπερτς εξετάζει τις λειτουργίες και τα αποτελέσματα των προλόγων και των επιλόγων της τραγωδίας αλλά και τους τρόπους με τους οποίους οι ποιητές εκπληρώνουν ή υπονομεύουν τις προσδοκίες του κοινού που ήταν εξοικειωμένο με το μυθικό πλαίσιο από το οποίο προέρχονται οι περισσότερες τραγικές ιστορίες. Το δοκίμιό της συμπληρώνεται από τις δύο επόμενες μελέτες. Στα «λυρικά μέρη» ο Λουίτζι Μπατεζάτο συνεισφέρει με εξαιρετικό τρόπο στη συζήτηση για τον ρόλο του χορού και διασαφηνίζει ποια ήταν η μορφή των λυρικών μερών καθώς και η εξέλιξή τους στα όψιμα έργα του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Ο Μάικλ Χάλεραν εξετάζει τη δομή των επεισοδίων και συγκεκριμένα παρουσιάζει τρία είδη επεισοδίων: σκηνές με τρεις υποκριτές, σκηνές με αγγελική ρήση και σκηνές με αγώνα λόγων. Ο Πίτερ Γουίλσον ερευνά τις πηγές για τη μουσική της τραγωδίας. Πρόκειται για μια σύντομη, όπως είναι φυσικό λόγω των ελάχιστων διαθέσιμων μαρτυριών, αλλά σημαντική μελέτη της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Η ενότητα ολοκληρώνεται με το δοκίμιο του Τζον Ντέιβινσον που επικεντρώνεται στο πρόβλημα της παράστασης της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας αναλύοντας τα βασικά αρχιτεκτονικά μέλη του θεάτρου του Διονύσου, την ορχήστρα, τη σκηνή και φυσικά τις θέσεις για τους θεατές. Στην ενότητα αυτή αναδεικνύεται το ζήτημα της παράστασης της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας που δεν αποτελεί απλώς μια αναγνωστική ή θεατρική εμπειρία αλλά ένα συνολικό καλλιτεχνικό έργο, ένα μουσικό γεγονός, μια εικαστική και παραστατική εμπειρία. Η τρίτη ενότητα είναι αφιερωμένη στους δημιουργούς της τραγωδίας και στην παραγωγή τους. Έργα των τριών μεγάλων τραγικών εξετάζονται σε χωριστά δοκίμια: του Αισχύλου από την Σουζάνε Σαΐντ, του Σοφοκλή από την Ρουθ Σκόντελ και του Ευριπίδη από την Γιουστίνα Γκρέγκορι. Ο Μάρτιν Κροπ επισκοπεί τα δεδομένα τα σχετικά με τις χαμένες τραγωδίες. Το χρήσιμο δοκίμιό του αναφέρεται τόσο στην παλαιά τραγωδία όσο και στους τρεις μεγάλους τραγικούς καθώς και σε άλλους ποιητές του πέμπτου αιώνα. Η Σουρβίνου-Ίνγουντ επιχειρεί μια ανθρωπολογική προσέγγιση στην ερμηνεία της τραγωδίας. Η τραγωδία αντιμετωπίζεται ως ανθρωπολογικό φαινόμενο, ως προϊόν ενός συγκεκριμένου πολιτισμού στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης αθηναϊκής γιορτής. Το πιο σημαντικό είναι ότι η ανθρωπολογία μας βοηθά να αναγνωρίσουμε «διαβατήριες τελετές». Μπορούμε δηλαδή να εξετάσουμε αν μια τραγωδία είναι οργανωμένη με βάση τελετουργικά στοιχεία, όπως η μορφή της έφηβης που ενηλικιώνεται. Αξιοποιώντας μια τέτοια ανθρωπολογική προσέγγιση, σύμφωνα με τη συγγραφέα μπορούμε να προσεγγίσουμε τις τραγωδίες, αν όχι ακριβώς πάντως εγγύτερα στον τρόπο με τον οποίο τις προσλάμβαναν οι αρχαίοι θεατές. Μια διαφορετικού είδους προσέγγιση είναι του Κερνς που σχολιάζει τις ηθικές αξίες στην τραγωδία, όπως η αιδώς, η τιμή και η εκδίκηση. Αναλύοντας ειδικότερα τον Αίαντα του Σοφοκλή αναδεικνύει τη δυσκολία να καθορίσουμε την ηθική διάσταση της τραγωδίας με την εφαρμογή ενός συγκεκριμένου προτύπου σχετικά με το «τι πίστευαν οι Αθηναίοι». Ο Μάντστροναρντ θίγει θέματα σχετικά με το ρόλο των θεών και τη σχέση τους με τη μοίρα και την τύχη. Το θεϊκό στοιχείο ενυπάρχει και στη μελέτη του Γκρίφιθ που παρουσιάζει τέσσερις δομές εξουσίας: δημόσια, οικιακή, θρησκευτική και λογοτεχνική/πολιτισμική. Επισημαίνει επίσης με ποιους τρόπους τα ίδια τα έργα διαμόρφωσαν ένα είδος εξουσίας στο αθηναϊκό κοινό ως πολιτισμικά προϊόντα. Η Μόσμαν παρουσιάζει στρατηγικές ερμηνείας των γυναικείων χαρακτήρων σε σχέση με το ανδροκρατούμενο περιεχόμενο των έργων. H Έμποτ αναλύει το ρόλο των περιθωριακών χαρακτήρων όπως είναι οι ξένοι, οι δούλοι και οι νόθοι που διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους αλλά θεωρούνται όλοι τύποι του «περιθωρίου», αφού βρίσκονται σε αντίθεση με το σώμα των ελεύθερων, γνήσιων, ενήλικων Αθηναίων ανδρών πολιτών. Η συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι περιθωριακοί αυτοί χαρακτήρες παραδόξως βρίσκονται στο επίκεντρο της αρχαίας τραγωδίας. Στην τέταρτη και τελευταία ενότητα εξετάζονται θέματα πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή μας. Ο Κόβακς ασχολείται με την παράδοση των κειμένων της αρχαίας τραγωδίας. Ο Χάλιγουελ αναλύει τις κριτικές αντιδράσεις στην τραγωδία από τον Αριστοφάνη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη μέχρι τους Στωικούς και τον Λογγίνο. Η Βασιλική Πανούση και ο Σαλβατόρε ντι Μαρία συζητούν την επιβίωση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας στην αρχαία Ρώμη και στην Ιταλία αντίστοιχα. Ο Χένρικς φωτίζει τη νιτσεϊκή σύλληψη της τραγωδίας όπως αυτή αποτυπώνεται στο δοκίμιο Η Γέννηση της Τραγωδίας και την πρόσληψή του. Η Λαδά-Ρίτσαρντς σχολιάζει το ρόλο της υποκριτικής και το ρόλο του ηθοποιού στην τραγωδία, ενώ ο Αλτένα στο προτελευταίο δοκίμιο σχολιάζει τη δημοτικότητα του αρχαίου δράματος στους σύγχρονους καλλιτεχνικούς κύκλους. Ο Γούντραφ στο τελευταίο δοκίμιο του συλλογικού αυτού τόμου προσεγγίζει θέματα σχετικά με την τέχνη της μετάφρασης. Ο τόμος αυτός αποτελεί βιβλίο αναφοράς. Τα θέματα αλλά και το εύρος των προσεγγίσεων είναι ποικίλα. Οι συγγραφείς αξιοποιούν διαφορετικά είδη τεκμηρίωσης, όχι μόνο τα ίδια τα κείμενα. Πιστεύω πως η έκδοση ενός τέτοιου βιβλίου θα αποδειχθεί χρήσιμη για όλους όσοι ενδιαφέρονται επαγγελματικά για την αρχαία τραγωδία (από τους φοιτητές και τους φιλολόγους ως τους ηθοποιούς και τους παραγωγούς), αλλά και γενικά για κάθε αναγνώστη που επιθυμεί να ενημερωθεί για το αρχαίο θέατρο. Μια αβλεψία: στη σελ. 257 οι μεταφραστές παραπέμπουν στην εικόνα του εξωφύλλου για την απεικόνιση ενός αυλητή που βρίσκεται όμως στην ελληνική έκδοση στη σελίδα τίτλου και όχι στο εξώφυλλο όπως συμβαίνει στην πρωτότυπη έκδοση. Ο καθηγητής Δανιήλ Ιακώβ έχει συγγράψει δεκάδες πρωτοτύπων μελετών για την τραγωδία και την Ποιητική του Αριστοτέλη, όπου συζητούνται τα κυριότερα θεωρητικά προβλήματα της δραματικής ποίησης. Τα τελευταία χρόνια ο χαλκέντερος ερευνητής και οι άξιοι συνεργάτες του ανέλαβαν να μεταφράσουν έργα αναφοράς, που είναι απαραίτητα και στη φοιτητιώσα νεολαία και στους ενασχολούμενους με το αρχαίο δράμα. Πρέπει να ευχαριστήσουμε και τον γενικό επιμελητή και τους μεταφραστές για τον κόπο τους, αλλά και τον εκδότη Δ. Παπαδήμα για την τόλμη του να υποστηρίζει τα κλασικά γράμματα σε δίσεκτους καιρούς. [1] Οι συγγραφείς των 31 δοκιμίων είναι οι: Paula Debnar, Scott Scullion, Brend Seidensticker, Neil Croally, William Allan, Christopher Pelling, Jocelyn Penny Small, Michael J. Anderson, Deborah H. Roberts, Luigi Battezzato, Michael R. Halleran, Peter Wilson, John Davidson, Suzanne Saïd, Ruth Scodel, Justina Gregory, Martin Cropp, Christiane Sourvinou - Inwood, Douglas Cairns, Donald J. Mastronarde, Mark Griffith, Judith Mossman, Mary Ebbott, David Kovacs, Stephen Halliwell, Βασιλική Πανούση, Salvatore Di Maria, Albert Henrichs, Ismene Lada - Richards, Herman Altena, Paul Woodruff. [2] CQ 52 (2002), 102-137.

Σύνδεση