Σφαγή επ’ αμοιβή

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Από την Αφρική ως την Ουκρανία, η άνοδος και η πτώση της Ομάδας Βάγκνερ και του επικεφαλής της, Γεβγκένι Πριγκόζιν, χαρακτηρίστηκε από θεατρική βία, αρπαγή φυσικών πόρων και πλήρη έλλειψη λογοδοσίας. John Lechner, Death Is Our Business: Russian Mercenaries and the New Era of Private Warfare [Ο θάνατος είναι η δουλειά μας: Ρώσοι μισθοφόροι και η νέα εποχή ιδιωτικών πολέμων], Bloomsbury, σελ. 261 Candace Rondeaux, Putin’s Sledgehammer: The Wagner Group and Russia’s Collapse into Mercenary Chaos [Η βαριοπούλα του Πούτιν: Η Ομάδα Βάγκνερ και η κατάπτωση της Ρωσίας σε χάος μισθοφόρων], PublicAffairs, σελ. 442 Jack Margolin, The Wagner Group: Inside Russia’s Mercenary Army [Ομάδα Βάγκνερ: Μέσα στον μισθοφορικό στρατό της Ρωσίας], Reaktion, σελ. 328 Τον Δεκέμβριο του 2023 έλαβα μια σειρά από ανησυχητικά μηνύματα στο WhatsApp από έναν παλιό συνάδελφο στο Τιμπουκτού, λίγο πιο βόρεια από τον ποταμό Νίγηρα στο κεντρικό Μάλι. Μου έλεγε ότι μια ομάδα Ρώσων μισθοφόρων είχε καταλάβει πρόσφατα την πόλη. Ένοπλοι τριγύριζαν επιδεικτικά στους δρόμους και διεξήγαγαν εκστρατεία εκφοβισμού και βίας εις βάρος των Τουαρέγκ, μιας κατά κύριο λόγο νομαδικής εθνοτικής ομάδας στην οποία ανήκε και ο ίδιος, και η οποία εξεγειρόταν επί δεκαετίες εναντίον της κυβέρνησης. «Εκβιάζουν, καίνε χωριά, κάνουν αυθαίρετες συλλήψεις και δολοφονούν» μου έγραφε. Χιλιάδες είχαν εγκαταλείψει το Τιμπουκτού και οικισμούς στην ζούγκλα προς προσφυγικούς καταυλισμούς στη Μαυριτανία προκειμένου να γλιτώσουν από την «αδυσώπητη πολιτοφυλακή» όπως τη χαρακτήρισε. Ο συνάδελφός μου είχε ευημερήσει τη δεκαετία του 2000 ως ξεναγός και μεταφραστής. (Τον γνώρισα το 2006 ενώ έκανα έρευνα για ένα άρθρο σχετικά με τις μεσαιωνικές συλλογές χειρογράφων της πόλης). Όμως, την τελευταία δεκαετία, η κατάληψη από τζιχαντιστές και οι εξεγέρσεις των Τουαρέγκ είχαν καταστρέψει τον τουρισμό οδηγώντας τον στην ανεργία και την οικονομική εξαθλίωση. Ο γαλλικός στρατός και αρκετές χιλιάδες κυανόκρανοι δεν είχαν κατορθώσει να αποκαταστήσουν τη σταθερότητα στην περιοχή· το στρατιωτικό καθεστώς του Μάλι διέκοψε τη συνεργασία με τους Γάλλους το 2022, εκδίωξε τους κυανόκρανους το 2023 και προσκάλεσε τους Ρώσους στη θέση τους. «Θα σου στείλω περισσότερες πληροφορίες για όσα συμβαίνουν εδώ, αλλά θα πρέπει να διαγράψω τα μηνύματα», μου είπε. Οι Ρώσοι έπαιρναν τα κινητά των πολιτών, κι αν σε υποψιάζονταν ότι μοιραζόσουν πληροφορίες με αντάρτες, «θα σε πάρουν στη βάση τους στο αεροδρόμιο και η μοίρα σου θα είναι αβέβαιη». Οι Ρώσοι μισθοφόροι στο Τιμπουκτού είναι πλέον γνωστοί ως Africa Corps[1] (Αφρικανικό Σώμα) και βρίσκονται υπό τον έλεγχο του ρωσικού Υπουργείου Άμυνας. Μέχρι πρόσφατα, ωστόσο, χρησιμοποιούσαν άλλο όνομα: Ομάδα Βάγκνερ. Αυτή η μισθοφορική ομάδα, συνιδρυτής της οποίας ήταν ο Γεβγκένι Πριγκόζιν, ένας χαρισματικός πρώην κατάδικος και εστιάτορας, το 2017 άρχισε να εγκαθιστά στρατιωτικές βάσεις σε όλη την Αφρική, από τη Λιβύη και το Σουδάν ως τη Μοζαμβίκη και την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία. Λειτουργώντας κατά κύριο λόγο μακριά από τα ραντάρ της διεθνούς κοινότητας, υπέλθαψαν δικτάτορες σε κάποιες χώρες, στήριξαν έναν επαναστατικό στρατό σε μια άλλη, διέπραξαν σφαγές αμάχων, μυθοποίησαν τα κατορθώματά τους σε ταινίες δράσης χολιγουντιανού τύπου και ανταμείφθηκαν για τις υπηρεσίες τους με χρυσωρυχεία, κοιτάσματα πετρελαίου και άλλους πλουτοπαραγωγικούς πόρους. Η εξάπλωση της Ομάδας Βάγκνερ στην Αφρική συνοδεύτηκε από την εμπλοκή της σε ένα πιο προβεβλημένο εγχείρημα: τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Οι μισθοφόροι του Πριγκόζιν βοηθούσαν τους Ουκρανούς αυτονομιστές στην περιοχή του Ντονμπάς από το 2014 και οχτώ χρόνια αργότερα πολέμησαν στο πλευρό των τακτικών ρωσικών δυνάμεων σε τόπους που έγιναν συνώνυμοι της σφαγής, όπως στη Μαριούπολη και το Μπαχμούτ. Η φήμη της Βάγκνερ για την αγριότητά της στο μέτωπο, το βίντεο που δείχνει την εκτέλεση ενός λιποτάκτη με βαριοπούλα και η στρατολόγηση φυλακισμένων από τα ρωσικά γκουλάγκ ως βορά για τα κανόνια, την κατέστησαν διαβόητη παγκοσμίως και φόβητρο για όλο τον κόσμο. Όλα τελείωσαν με προσήκοντα κινηματογραφικό τρόπο: μια εξέγερση, μια προέλαση προς τη Μόσχα, μια ταπεινωτική παράδοση και ο θάνατος του Πριγκόζιν από έκρηξη στο ιδιωτικό του αεροσκάφος τον Αύγουστο το 2023, η οποία θεωρήθηκε σχεδόν καθολικά ως πράξη εκδίκησης από τον Βλαντίμιρ Πούτιν, τον άλλοτε χρηματοδότη του. Η ανέλιξη του Πριγκόζιν από κοινό κακοποιό σε δισεκατομμυριούχο στηρίχθηκε τόσο στον χαρακτήρα του όσο και στις περιστάσεις. Οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στο επιχειρηματικό του δαιμόνιο, τη γεωπολιτική οξυδέρκειά του, την προσωπική του γοητεία και τη θεατρικότητα της βίας του. Συνέπεσε με τον μετασχηματισμό της Ρωσίας σε κράτος-παρία με ρεβανσιστικά όνειρα και σκοπό να διευρύνει την επιρροή της –συχνά διά της βίας– σε όλη την υφήλιο. Η φθίνουσα επιρροή των δυτικών δημοκρατιών και η εξάπλωση των αυταρχικών καθεστώτων στην Αφρική διευκόλυναν επίσης την ανάπτυξη της Βάγκνερ. Τώρα, σχεδόν δύο χρόνια μετά την αποτυχημένη ανταρσία του, τρία νέα βιβλία εξετάζουν τη ζωή του Πριγκόζιν και την παρακαταθήκη του ιδιωτικού στρατού του. Και τα τρία ακολουθούν την πορεία του από νεαρό παραβάτη σε διεθνή παράγοντα και τελικά σε στασιαστή, ο οποίος διοργάνωσε μια άνευ προηγουμένου ανταρσία ενάντια στην εξουσία του Πούτιν. Δύο από τους συγγραφείς βλέπουν τη Βάγκνερ ως εγκληματική οργάνωση που έχει προκαλέσει μεγάλα δεινά και έδρασε με ατιμωρησία. Ο τρίτος υιοθετεί πιο σύνθετη οπτική, υποστηρίζοντας ότι η Βάγκνερ λειτούργησε κατά καιρούς ως δύναμη σταθερότητας σε κράτη που είχαν καταρρεύσει απολαμβάνοντας λαϊκή υποστήριξη σε τουλάχιστον δύο από τις χώρες όπου διεξήγαγε τις αιματοβαμμένες δραστηριότητές της. Ο Τζον Λέκνερ, ένας ανεξάρτητος δημοσιογράφος με άριστη γνώση της ρωσικής και μεγάλη άνεση σε εμπόλεμες ζώνες, έχει κατορθώσει όσο κανένας άλλος δυτικός ρεπόρτερ να αποκτήσει πρόσβαση στους φονιάδες και τους απόβλητους της κοινωνίας της Βάγκνερ. Στο βιβλίο του Ο θάνατος είναι η δουλειά μας: Ρώσοι μισθοφόροι και η νέα εποχή ιδιωτικών πολέμων, περιγράφει με ζωηρό τρόπο την άνοδο και την πτώση της ομάδας εμπλουτίζοντας την αφήγησή του με ιστορίες από τα ταξίδια του στα κύρια πεδία δράσης της Βάγκνερ: την Κεντρική Αφρική και την ανατολική Ουκρανία. Μολονότι βλέπει καθαρά τη βαναυσότητά της, ο Λέκνερ εκφράζει ορισμένες φορές κάποιο θαυμασμό για το θάρρος των μαχητών της στη μάχη και για τον χαρακτήρα κυρίαρχου αρσενικού του Πριγκόζιν. «Σε όλη του τη ζωή», γράφει, «ο Πριγκόζιν προχωρούσε εκφοβίζοντας τους άλλους, πεισμώνοντας ακόμη περισσότερο εκεί που οι άλλοι τα παρατάνε». To καλύτερo επιτόπιo ρεπορτάζ του Λέκνερ εστιάζει στην επέμβαση της Βάγκνερ στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, ένα περίκλειστο κράτος πλούσιο σε φυσικούς πόρους, το οποίο επί έναν αιώνα εκμεταλλεύονταν οι Γάλλοι άποικοι. Τη δεκαετία του 2010 είχε πια βυθιστεί στον εμφύλιο και την εγκληματικότητα. Το 2016, ο πρόεδρος της Γαλλίας Φρανσουά Ολάντ άρχισε να αποσύρει δύο χιλιάδες στρατιώτες από βάσεις σε όλη τη χώρα, δημιουργώντας μια ευκαιρία για τη Βάγκνερ. Σε μια διαδικασία που αποτέλεσε πρότυπο για τις μισθοφορικές δραστηριότητες, ο Πριγκόζιν και ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ, οι οποίοι είχαν αναπτύξει μια αμοιβαία επωφελή σχέση, σύναψαν συμφωνία με τον πολιορκημένο πρόεδρο της χώρας, Φοστέν Αρκάνζ Τουαντερά, για να παρέχουν στρατιωτική εκπαίδευση με αντάλλαγμα τα δικαιώματα εκμετάλλευσης φυσικών πόρων. Η αρχική ομάδα των διακοσίων περίπου εκπαιδευτών σύντομα εξελίχθηκε σε δύναμη σχεδόν δύο χιλιάδων στρατιωτών. Ένα παιδί ποζάρει για φωτογραφία πάνω σε ένα άρμα μάχης με την επιγραφή «Σιβηρία», ενώ μισθοφόροι της Wagner Group κλείνουν έναν δρόμο στο κέντρο της πόλης Ροστόφ επί του Ντον, στις 24 Ιουνίου 2023. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Arkady Budnitsky Αρχικά, η αποστολή της Βάγκνερ φαινόταν πολλά υποσχόμενη. Ο Πριγκόζιν και οι πράκτορές του στο Μπανγκί δωροδόκησαν τους ηγέτες των ανταρτών για να υπογράψουν ειρηνευτική συμφωνία το 2019· ένας από αυτούς πήρε 60.000 δολάρια μαζί με «ένα κιβώτιο τουρκικά πιστόλια 9 χιλιοστών και διακόσια κινητά Android». Η συμφωνία αυτή επέτρεψε στη Βάγκνερ να διασφαλίσει την περιοχή, να αποκτήσει πρόσβαση σε χρυσωρυχεία και να αποκαταστήσει την ειρήνη στη χώρα για πρώτη φορά μετά από χρόνια. Ως και ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες συνεχάρη τα εμπλεκόμενα μέρη για τα βήματα που έκαναν προς μια «διαρκή ειρήνη και σταθερότητα». Η συμφωνία δεν κράτησε πολύ, όμως, και σύντομα η Βάγκνερ άρχισε να λεηλατεί την ύπαιθρο, σκοτώνοντας οποιονδήποτε υποψιαζόταν ότι είχε σχέσεις με τους αντάρτες. Πολλοί από τους τυχοδιωκτικούς μισθοφόρους της, γράφει ο Λέκνερ, ήταν «βίαιοι σαδιστές» και «αλκοολικοί χαμηλής λειτουργικότητας» που άφηναν στο πέρασμά τους καταστροφή – και αυτοκαταστροφή. Όταν τρεις άνδρες της Βάγκνερ έφτασαν στην πόλη Μποκολομπό για να βοηθήσουν στην κατασκευή μιας μονάδας επεξεργασίας κρέατος το καλοκαίρι του 2019, άρχισαν να αγοράζουν φαρμακευτικό οινόπνευμα 93ο, που κανονικά χρησιμοποιείται για την απολύμανση πληγών. Αργότερα τον ίδιο μήνα, βρήκαν μια παρτίδα φαρμακευτικού οινοπνεύματος με διαφορετική όψη, που «ανέδιδε έντονη οσμή καμένου καουτσούκ». Δεν πτοήθηκαν ιδιαίτερα· πρόσθεσαν μόνο λίγο λεμόνι για να φύγει η μυρωδιά. Την επόμενη ημέρα ο Πονομάρεφ, τυφλός, μεταφέρθηκε παραμιλώντας από τη μονάδα επεξεργασίας κρέατος στο Μπαμπαρί. Το τεστ για ελονοσία βγήκε αρνητικό. Έγινε αεροδιακομιδή σε κινεζικό νοσοκομείο στο Μπανγκί, όπου και πέθανε. Μία ημέρα αργότερα, μεταφέρθηκε και ο Μπαράμπκιν στο Μπαμπάρι με τους φίλους του να υποστηρίζουν ότι είχε ελονοσία. Η αεροδιακομιδή καθυστέρησε ως το επόμενο πρωί, όμως ήταν πολύ αργά για τον Μπαράμπκιν, ο οποίος πέθανε το ίδιο βράδυ. Ο Λέκνερ καταγράφει με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες τη δολοφονική και εγκληματική πορεία της Βάγκνερ κατά τη διάρκεια μιας επίθεσης το 2021 εναντίον μιας από τις βασικές ανταρτικές δυνάμεις της Κεντροαφρικανικής Δημοκρατίας, τον Συνασπισμό Πατριωτών για την Αλλαγή: Επί δύο εβδομάδες οι Ρώσοι σκότωναν ό,τι μπορούσαν να φάνε: κατσίκες, γουρούνια, πρόβατα. Κατέλαβαν ιδιωτικούς χώρους, σχολεία, το δημαρχείο και τη νομαρχία. Βίασαν γυναίκες και συνέλαβαν νέους που υποπτεύονταν για συμμετοχή στον Συνασπισμό. Κάποιοι βρέθηκαν νεκροί σε ένα κοντινό ποτάμι. Έκλεψαν μοτοσικλέτες, πήγαν με αυτές σε γειτονικά χωριά για να κυνηγήσουν τα μέλη του Συνασπισμού και στη συνέχεια προσφέρθηκαν να τις πουλήσουν πίσω στους ιδιοκτήτες τους έναντι εκατό δολαρίων, τιμή απαγορευτική για εκείνους. Οι πραγματικοί αντάρτες είχαν προ πολλού εξαφανιστεί στο δάσος. Ο Λέκνερ αποφεύγει τη στεντόρεια καταδίκη. Σε μια χώρα κακοποιημένη από μια δεκαετία εμφυλίου, γράφει, οι μισθοφόροι αποδείχθηκαν η μοναδική δύναμη που ήταν ικανή να αποκαταστήσει τη σταθερότητα – έστω με τρομερό κόστος. Εμπόδισαν τους αντάρτες να καταλάβουν το Μπανγκί και απόλαυσαν την ευγνωμοσύνη μεγάλης μερίδας του πληθυσμού. Το 2022 στο Μάλι όπου οι γαλλικές δυνάμεις και οι κυανόκρανοι δεν κατόρθωσαν να εμποδίσουν τους τζιχαντιστές να καταλάβουν πολλές αγροτικές περιοχές, η Βάγκνερ επανέλαβε το ίδιο μοντέλο. Αφού το στρατιωτικό καθεστώς –οι ανώτατοι αξιωματικοί του οποίου είχαν εκπαιδευτεί στη Ρωσία– υπέγραψε συμφωνία με τη Βάγκνερ, μισθοφόροι σε συνεργασία με τον στρατό της χώρας σφαγίασαν περίπου πεντακόσιους φερόμενους συμπαθούντες των τζιχαντιστών στην κεντρική πόλη Μουρά. Όμως πέτυχαν και αποφασιστικές νίκες. Τον Νοέμβριο του 2023 οι Ρώσοι κατέλαβαν το απομακρυσμένο φυλάκιο της ερήμου Κιντάλ από μια κοινή ομάδα ανταρτών Τουαρέγκ και τζιχαντιστών. Ήταν η πρώτη φορά μετά από μια δεκαετία που η στρατηγικής σημασίας πόλη του βορρά πέρασε στα χέρια της κυβέρνησης και το γεγονός έκανε τους μισθοφόρους εξαιρετικά δημοφιλείς στην πρωτεύουσα Μπαμακό. Το βιβλίο της Καντάς Ροντό Η βαριοπούλα του Πούτιν: Η ομάδα Βάγκνερ και η κατάπτωση της Ρωσίας σε χάος μισθοφόρων παρουσιάζει την άνοδο και την πτώση του Πριγκόζιν ως μέρος μιας επικής ιστορίας: τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την ανασύσταση της Ρωσίας από τον Πούτιν ως μαφιόζικο κράτος. Η Ροντό, διευθύντρια του προγράμματος Future Frontlines στο think tank New America, άντλησε πληροφορίες από ποικίλες πηγές όπως την ομάδα ερευνητικής δημοσιογραφίας Bellingcat έως τους λογαριασμούς εκατοντάδων μισθοφόρων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να συνθέσει μια περιεκτικότατη, και ενίοτε πυκνή, αφήγηση. Αρχίζει από τα πρώτα χρόνια του Πριγκόζιν στην Αγία Πετρούπολη της ύστερης κομμουνιστικής περιόδου. Ο «Ζένια», όπως ήταν γνωστός, μεγάλωσε σε μια σχετικά προνομιούχα οικογένεια σε μια κοινωνία που βρισκόταν σε οικονομική κατάρρευση –η μητέρα του ήταν γιατρός, ο πατριός του προπονητής σε επίλεκτη σχολή σκι– όμως κατά την εφηβεία του παρασύρθηκε στην μικροεγκληματικότητα. Το 1980, ο Πριγκόζιν στραγγάλισε μια γυναίκα ώσπου έχασε τις αισθήσεις της ενώ τη λήστευε στον δρόμο. Καταδικάστηκε σε δεκατρία χρόνια φυλάκισης, μια βίαιη εμπειρία που –αν και ο ίδιος αργότερα υποβάθμιζε τη σημασία της– σύμφωνα με τη Ροντό διαμόρφωσε την αναλγησία και τη σκληρότητά του: Ένας φυλακισμένος που ισχυριζόταν πως υπήρξε συγκρατούμενός του στο ίδιο κελί υπονόησε κάποτε ότι ο Πριγκόζιν είχε γίνει το σεξουαλικό παιχνίδι ενός άλλου φυλακισμένου, ο οποίος ανήκε στον υπόκοσμο της μαφίας. Είπε ότι οι κρατούμενοι της πτέρυγας βίαζαν συστηματικά τον Πριγκόζιν. Ο ισχυρισμός δεν ήταν εξωπραγματικός –η σεξουαλική βία αποτελεί διαβατήρια τελετουργία σε διάφορες φυλακές ανά τον κόσμο– όμως ερχόταν σε αντίθεση με την εκδοχή που αφηγούνταν ο Πριγκόζιν. Η Ροντό ακολουθεί διεξοδικά τις διαδρομές του Πριγκόζιν στην μετακομμουνιστική Αγία Πετρούπολη. Μετά την αποφυλάκισή του, συνεταιρίστηκε με τον Μιχαήλ Μιριλασβίλι, έναν από τους πλουσιότερους επιχειρηματίες της πόλης, ο οποίος ως τη δεκαετία του 1990 είχε αποκτήσει «μερίδιο σε σχεδόν όλους τους τομείς της οικονομίας της Αγίας Πετρούπολης», γράφει. Ο Πριγκόζιν μετέτρεψε μια δημοφιλή υπαίθρια καντίνα με χοτ ντογκ σε αλυσίδα μίνι μάρκετ, επωφελούμενος από τις άδειες εισαγωγής τροφίμων που χορηγούνταν σε εκλεκτούς από έναν πρώην κατάσκοπο και νυν δημοτικό υπάλληλο ονόματι Βλαντίμιρ Πούτιν. Σύντομα ο Πριγκόζιν άνοιξε το εστιατόριο «Παλαιό Τελωνείο» στη νήσο Βασιλιέφσκι, όπου συναναστρεφόταν τον Πούτιν και τον κύκλο του. (Απ’ ό,τι φαίνεται, αυτή ήταν η τελευταία περίοδος κατά την οποία είχε τακτική πρόσβαση στον Πούτιν). Ο Πούτιν αντικατέστησε τον Μπόρις Γιέλτσιν στην προεδρία της Ρωσίας το 1999. Οι ολιγάρχες που τον επέκριναν κινδύνευαν με φυλάκιση και δήμευση περιουσίας από το Κρεμλίνο, όπως συνέβη στον μεγιστάνα του πετρελαίου και του φυσικού αερίου Μιχαήλ Χοντορκόφσκι. Οι πιστοί, όπως ο Πριγκόζιν, μπορούσαν να αναμένουν γενναιόδωρες ανταμοιβές. Ο Πριγκόζιν κέρδισε μια σύμβαση για την παροχή γευμάτων στο σύνολο του Ρωσικού Στρατού, εκτοξεύοντάς τον στις τάξεις της νέας ολιγαρχίας. Υποστηρικτές της στρατιωτικής δικτατορίας επιδεικνύουν μια φωτογραφία του Γεβγκένι Πριγκόζιν κατά τη διάρκεια διαδήλωσης στις 20 Αυγούστου 2023 ενάντια σε πιθανή στρατιωτική επέμβαση στο Νιαμέι του Νίγηρα από την Οικονομική Κοινότητα Κρατών Δυτικής Αφρικής για την επαναφορά του δημοκρατικά εκλεγμένου προέδρου. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Issifou Djibo Η Ροντό εμβαθύνει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο στις απαρχές της Ομάδας Βάγκνερ. Οι δύο πόλεμοι στην Τσετσενία είχαν δημιουργήσει μια τεράστια δεξαμενή άνεργων πολεμιστών που αναζητούσαν ευκαιρίες ως πληρωμένοι δολοφόνοι, και κάποιοι κατέληξαν στη Moran Security, έναν ιδιωτικό στρατό που φρουρούσε πλοία τα οποία μετέφεραν όπλα από κατασκευαστές που υποστήριζε το Κρεμλίνο προς το δικτατορικό καθεστώς του Μπασάρ αλ-Άσαντ στη Συρία. Ο Πριγκόζιν χρησιμοποίησε τις στρατιωτικές του διασυνδέσεις για να αποκτήσει μερίδιο στην επιχείρηση αυτή αλλά και στη διάδοχό της, το Σλαβονικό Σώμα, που διαμορφώθηκε στα πρότυπα δύο μισθοφορικών σωμάτων, της νοτιοαφρικανικής Executive Outcomes και της αμερικανικής Blackwater. Οι μισθοφόροι συνεργάζονταν στενά με το Κρεμλίνο –παρέχοντας του παράλληλα τη δυνατότητα εύλογης άρνησης– για να ενισχύσουν τον Άσαντ και να καταπολεμήσουν το Ισλαμικό Κράτος. Όμως, δεν ευθυγραμμίζονταν πάντοτε: σε ένα διαβόητο περιστατικό το 2018, ο στρατός του Πριγκόζιν επιχείρησε να καταλάβει μια εγκατάσταση πετρελαίου και φυσικού αερίου που βρισκόταν υπό την προστασία αμερικανικών και κουρδικών δυνάμεων. Η επίθεση κατέληξε σε πανωλεθρία για τους μισθοφόρους· σχεδόν εκατό έχασαν τη ζωή τους. Ο Πριγκόζιν κατηγόρησε για το μακελειό τη ρωσική διοίκηση, η οποία αντιτάχθηκε στην επιχείρηση και αρνήθηκε να προσφέρει στήριξη από αέρος. Αυτό σηματοδότησε την πρώτη σύγκρουση ανάμεσα στον επικεφαλής των μισθοφόρων και τους ανωτέρους του, μεταξύ αυτών και του υπουργού Άμυνας Σεργκέι Σοϊγκού και προανήγγειλε την ανταρσία του 2023. Οι μαχητές του Πριγκόζιν βρέθηκαν στην ιδανική θέση, γράφει η Ροντό, όταν η Ρωσία προσάρτησε την Κριμαία από την Ουκρανία το 2014 και άρχισε να υποστηρίζει μυστικά τους αυτονομιστές στο Ντονμπάς. Έκαναν τη βρόμικη δουλειά του καθεστώτος και κάλυπταν μια ανάγκη που είχε δημιουργηθεί από την αποδυνάμωση του στρατού. «Οι ρωσικές ένοπλες δυνάμεις ήταν μια σκιά του σοβιετικού εαυτού τους – παραφουσκωμένες, αναποτελεσματικές και διαβρωμένες από τη διαφθορά», επισημαίνει. «Οι πόλεμοι στην Τσετσενία είχαν αποκαλύψει αυτές τις αδυναμίες, όμως είχαν γίνει ελάχιστα για την αντιμετώπισή τους». Η Ομάδα Βάγκνερ, που ιδρύθηκε επίσημα το 2014, πήρε το όνομά της από το πολεμικό ψευδώνυμο του Ντμίτρι Ούτκιν, του ανώτατου επιχειρησιακού διοικητή της. Ο Ούτκιν, ένας βετεράνος του οποίου το θάρρος, οι στρατηγικές ικανότητες και η φασιστική ιδεολογία έγιναν σήμα κατατεθέν της Βάγκνερ, αναδείχθηκε σε πανταχού παρούσα παρουσία καθώς η ομάδα ταξίδευε ανά τον κόσμο, από τη βόρεια και την κεντρική Αφρική ως τα βάθη της Ουκρανίας μετά τη γενικευμένη ρωσική εισβολή. Ο Ούτκιν πήρε το όνομα Βάγκνερ, γράφει η Ροντό, ως υπαινιγμό για τις νεοναζιστικές τάσεις του και τον αγαπημένο συνθέτη του Αδόλφου Χίτλερ, τον Ρίχαρντ Βάγκνερ. Το όνομα παρέπεμπε επίσης στη διάσημη σκηνή του Αποκάλυψη τώρα όπου οι Αμερικανοί στρατιώτες επιτίθενται σε ένα βιετναμέζικο χωριό υπό τους ήχους του «Καλπασμού των Βαλκυριών». Ο Ούτκιν, γνωστός για το ενδιαφέρον του για τη ναζιστική ιστορία, είχε τατουάζ με το σύμβολο των Ες-Ες και υπέγραφε τακτικά τις διαταγές του με το σύμβολο των χιτλερικών ταγμάτων εφόδου. Σε αντίθεση με τον Λέκνερ, η Ροντό δεν βλέπει τίποτα θετικό στον αντίκτυπο της Βάγκνερ στα αποτυχημένα και υπό διάλυση κράτη όπου δραστηριοποιήθηκε. Ο Πριγκόζιν και ο μισθοφορικός στρατός του αντιπροσώπευαν μια νέα αποικιοκρατία που χαρακτηριζόταν από αρπαγή φυσικών πόρων, υποστήριξη αυταρχικών καθεστώτων και παντελή έλλειψη λογοδοσίας. Η Βάγκνερ μπορεί να μην υφίσταται πια, όμως «η πραγματική ιστορία εκτυλίσσεται τώρα – στα ουκρανικά πεδία μάχης, στα αφρικανικά χρυσωρυχεία και στα παρασκήνια της Μόσχας», γράφει, «όπου ξαναγράφεται το μέλλον της παγκόσμιας ασφάλειας από άνδρες οι οποίοι κατανοούν ότι σε τελική ανάλυση οι πόλεμοι δεν κερδίζονται από στρατούς. Κερδίζονται από εκείνους που μπορούν να ξαναγράψουν τους κανόνες». Στο βιβλίο Ομάδα Βάγκνερ: Μέσα στον μισθοφορικό στρατό της Ρωσίας, μια καθηλωτική αφήγηση της ανόδου και της πτώσης της ομάδας, ο Τζακ Μαργκόλιν αποφεύγει τις μακροσκελείς λοξοδρομήσεις στη σύγχρονη ρωσική ιστορία και το πλήθος δευτερευόντων χαρακτήρων που μερικές φορές επιβραδύνουν την αφηγηματική ροή της Ροντό. Ο Μαργκόλιν αντιμετωπίζει κάπως σκωπτικά τον Πριγκόζιν, του οποίου η ικανότητα να εξασφαλίζει συμβάσεις από το Κρεμλίνο στην προ-Βάγκνερ εποχή δεν συμβάδιζε πάντοτε με την παροχή άριστων υπηρεσιών. «Οι δόκιμοι στην ακαδημία αεροπορίας έβρισκαν κατσαρίδες στον χυλό και ανθρώπινες τρίχες στο ψωμί», γράφει. Σε όλη τη Ρωσία, στρατιωτικές ακαδημίες και σχολές ανέφεραν περιστατικά όπου δεκάδες άτομα που είχαν καταναλώσει τρόφιμα από τις εταιρείες [του] προσβλήθηκαν από σαλμονέλα, δυσεντερία και άλλες ασθένειες. Κάποιοι μάλιστα χρειάστηκε να νοσηλευτούν. Παρά το κύμα παραπόνων, ο Πριγκόζιν διατήρησε τις προσοδοφόρες συμφωνίες του· μεταξύ 2011 και 2016 ήταν ο μεγαλύτερος προμηθευτής του ρωσικού στρατού σύμφωνα με τον αείμνηστο ηγέτη της αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναλβάνι. Αυτή η συχνά πρόχειρη προσέγγιση έγινε εμφανής την αρχική περίοδο των μισθοφόρων στην Αφρική. Ο Μαργκόλιν είχε την ευκαιρία να δει από κοντά την Βάγκνερ το 2021 ενώ εργαζόταν για μια ομάδα υπέρ της δημοκρατίας στο Χαρτούμ. Οι στρατιώτες του Πριγκόζιν ήταν εκεί· βρίσκονταν στο Σουδάν από το 2017, όπου περιπολούσαν χρυσωρυχεία, λειτουργούσαν ως πραιτοριανή φρουρά και γέμιζαν το Facebook με σελίδες υπέρ του καθεστώτος με σκοπό την ενίσχυση του προέδρου της χώρας Ομάρ ελ-Μπασίρ, ενός υπόδικου εγκληματία πολέμου που ήταν αντιμέτωπος με αυξανόμενη αναταραχή. Η επιχείρηση απέτυχε –ο σουδανικός στρατός ανέτρεψε τον Μπασίρ τον Απρίλιο του 2019– όμως έδωσε στη Βάγκνερ έρεισμα στην αφρικανική ήπειρο. Ο Πριγκόζιν και οι συνεργάτες του στο Κρεμλίνο εντόπισαν και άλλες πολλά υποσχόμενες ευκαιρίες – την υποστήριξη, για παράδειγμα, του στρατάρχη Χαλίφα Μπελκασίμ Ομάρ Χαφτάρ, ενός φερόμενου ως πρώην συνεργάτη της CIA που διοικούσε τον Εθνικό Στρατό της Λιβύης με έδρα τη Βεγγάζη στον πόλεμο για τον έλεγχο της χώρας. Ο στόχος ήταν η διεύρυνση της γεωπολιτικής επιρροής της Ρωσίας εις βάρος της Δύσης και η εξασφάλιση πόρων ώστε να παρακαμφθούν οι οικονομικές κυρώσεις. Όμως και αυτή η προσπάθεια απέτυχε οικτρά όταν μια ομάδα Τούρκων μισθοφόρων έδιωξε 1.500 στρατιώτες της Βάγκνερ από την Τρίπολη. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 σηματοδότησε, γράφει ο Μαργκόλιν, τη στιγμή που η Βάγκνερ αναδείχθηκε σε «ισχυρό παγκόσμιο εμπορικό σήμα, μια από τις πλέον αναγνωρίσιμες στρατιωτικές επιχειρήσεις στον κόσμο και σύμβολο της διεθνούς επιρροής της Ρωσίας». Επίσης σηματοδότησε την έξοδο του Πριγκόζιν από την σκιά. Ως τότε ήταν γνωστός κυρίως ως «ο σεφ του Πούτιν», ένα παρατσούκλι που του δόθηκε επειδή μια εταιρεία catering ιδιοκτησίας του είχε συμβληθεί με το Κρεμλίνο για την παροχή γευμάτων. (Φωτογραφίες τον δείχνουν να στέκεται πίσω από τον πρόεδρο Τζορτζ Γ. Μπους σε ένα δείπνο των G8 στην Αγία Πετρούπολη το 2006). Πορτρέτα των ηγετών της Βάγκνερ, Γεβγκένι Πριγκόζιν και Ντμίτρι Ούτκιν, με λουλούδια σε ένα ανεπίσημο μνημείο έξω από τα πρώην γραφεία της Wagner Group στην Αγία Πετρούπολη, στις 26 Αυγούστου 2023. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Anatoly Maltsev Όμως, στις 14 Σεπτεμβρίου 2022, ένα βίντεο που κυκλοφόρησε στο Telegram έδειχνε έναν εύσωμο, φαλακρό άνδρα με στρατιωτικό μπουφάν γεμάτο παράσημα να απευθύνεται σε κρατουμένους σε ένα προαύλιο φυλακής. Ρώσοι δημοσιογράφοι και άλλοι ειδικοί αμέσως υπέθεσαν ότι επρόκειτο για τον Πριγκόζιν. Ο επικεφαλής της Βάγκνερ πρότεινε στους φυλακισμένους, κάποιοι από τους οποίους εξέτιαν ισόβιες ποινές υπό φριχτές συνθήκες, μια βάρβαρη συμφωνία: εάν κατατάσσονταν στον ιδιωτικό στρατό του και επιζούσαν έξι μήνες στον πόλεμο στην Ουκρανία, θα έπαιρναν χάρη. Εάν όμως συλλαμβάνονταν προσπαθώντας να λιποτακτήσουν, θα εκτελούνταν. Δύο μήνες αργότερα, η Βάγκνερ δημοσιοποίησε ένα βίντεο που έδειχνε τον Γεβγκένι Νούζιν, έναν πρώην κατάδικο και μετέπειτα μαχητή της Βάγκνερ που αυτομόλησε στην Ουκρανία, αλλά επεστράφη στην ομάδα σε μια ανταλλαγή αιχμαλώτων. Ένας αθέατος δήμιος τον σκότωσε μπροστά στην κάμερα καταφέροντάς του πολλαπλά χτυπήματα με βαριοπούλα. Παρά την ανελέητη αυτή μεταχείριση, το Πρόγραμμα Κ, όπως αποκαλούσε ο Πριγκόζιν τη στρατολόγηση φυλακισμένων, προσέλκυσε 40 με 50 χιλιάδες καταδίκους. Οι διοικητές έστελναν κατά κύματα τους ανεπαρκώς εκπαιδευμένους πολεμιστές στην πρώτη γραμμή του πυρός των ουκρανικών πολυβόλων και του πυροβολικού. Πάνω από δέκα χιλιάδες σκοτώθηκαν στη μάχη του Μπαχμούτ προτού η Ρωσία κηρύξει πύρρειο νίκη στην πόλη τον Μάιο του 2023. Στη σφιχτή αφήγηση του Μαργκόλιν για τα γεγονότα που ακολούθησαν τη μάχη του Μπαχμούτ, ο Πριγκόζιν, αναγνωρίζοντας μια ευκαιρία να υπονομεύσει τους εχθρούς του, μεταξύ αυτών και τον Σοϊγκού, άρχισε να αμφισβητεί την εξουσία της στρατιωτικής διοίκησης. Επιδείκνυε τα διαμελισμένα σώματα των μαχητών της Βάγκνερ που σκοτώθηκαν στο μέτωπο και καυτηρίαζε τους Ρώσους στρατηγούς κατηγορώντας τους ότι δεν παρείχαν στις δυνάμεις του επαρκή πυρομαχικά – μια ψευδής κατηγορία. Όμως αυτή η απερισκεψία του άνοιξε τον δρόμο για την καταστροφή του. Το Κρεμλίνο κινήθηκε άμεσα για του βάλει φρένο, ανακοινώνοντας πως κάθε στρατιώτης της Βάγκνερ που αποσυρόταν από το Μπαχμούτ θα κατηγορούνταν για εσχάτη προδοσία. Ο Πριγκόζιν αντέδρασε με ένα επικίνδυνο ξέσπασμα: «Ο χαρούμενος παππούς νομίζει ότι είναι καλά, αλλά τι θα γίνει αν αποδειχθεί πως είναι τελείως μαλάκας;». Ο Μαργκόλιν εξηγεί: Ο «Παππούς» είναι γνωστό προσωνύμιο για τον Πούτιν, οδηγώντας τον ρωσικό και τον διεθνή τύπο να εικάσει μήπως ο Πριγκόζιν είχε την πρόθεση να τα βάλει με το αφεντικό. Ο ίδιος το διέψευσε, λέγοντας ότι εννοούσε την ηγεσία του Υπουργείου. Το βράδυ της 23ης Ιουνίου 2023, από το περιφερειακό αρχηγείο στρατού στο Ροστόφ-ον-Ντον, ο Πριγκόζιν εξέδωσε ένα ηχητικό μήνυμα στο οποία κατηγορούσε ψευδώς τους Ρώσους διοικητές για επίθεση στους άνδρες του, προβάλλοντας έτσι ένα πρόσχημα για ανταρσία. Την επόμενη ημέρα, αφού έδωσε όρκο να ανατρέψει τον Σοϊγκού και τους στρατηγούς του, προέλασε με τα στρατεύματά του προς τη Μόσχα. Ενώ δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο παρακολουθούσαν άναυδοι τις εικόνες, οι στασιαστές έφτασαν 200 χιλιόμετρα έξω από την πρωτεύουσα. Στην πορεία κατέρριψαν έξι ρωσικά στρατιωτικά ελικόπτερα και ένα μαχητικό αεροσκάφος και σκότωσαν τουλάχιστον δεκατρείς στρατιώτες. Όμως η απόπειρα πραξικοπήματος έληξε με την παράδοση του Πριγκόζιν και την αναγκαστική μετεγκατάσταση των μισθοφόρων στη γειτονική Λευκορωσία. Δύο μήνες αργότερα, ο Πριγκόζιν και αρκετοί ανώτατοι υπασπιστές του, ανάμεσά τους και ο Ούτκιν, ο θαυμαστής των Ες-Ες, επιβιβάστηκαν σε ένα εταιρικό τζετ Embraer βραζιλιάνικης κατασκευής για μια τακτική πτήση από τη Μόσχα προς την Αγία Πετρούπολη. Ανατινάχθηκε εν πτήσει, σκοτώνοντας όλους τους επιβαίνοντες. Ελάχιστοι είχαν αμφιβολία για το ποιος ευθυνόταν. Το Υπουργείο Άμυνας της Ρωσίας πήρε τον έλεγχο της μισθοφορικής δύναμης του Πριγκόζιν, η οποία μετά τον θάνατό του συνεχίζει την προέλασή της στην περιοχή του Σαχέλ. Πάνω από εκατό εκπαιδευτές του Αφρικανικού Σώματος (Africa Corps) έφτασαν στην Μπουργκίνα Φάσο τον Ιανουάριο του 2024, αντικαθιστώντας τους Γάλλους – άλλο ένα βήμα της ρωσικής εκστρατείας να εξαλειφθούν όλα τα ίχνη των παλιών αποικιοκρατικών εξουσιαστών της Αφρικής. Άλλοι εκατό εκπαιδευτές έφτασαν στον Νίγηρα τρεις μήνες αργότερα και εγκαταστάθηκαν στην Αεροπορική Βάση 101 στη Νιαμέι, την οποία προηγουμένως χρησιμοποιούσε ο αμερικανικός στρατός. Σε μια τελική ταπείνωση του Πριγκόζιν, οι ρωσικές αρχές έκαναν έφοδο στην αρχοντική του κατοικία στην Αγία Πετρούπολη. Εκεί, ανάμεσα σε «ασπρόμαυρα μαρμάρινα δάπεδα και χρυσούς πολυελαίους» γράφει ο Μαργκόλιν, ανακάλυψαν τρόπαια που είχε συσσωρεύσει στην καριέρα του: αυτόματα όπλα, ράβδους χρυσού, ένα βραβείο από τη Λαϊκή Δημοκρατία του Ντονέτσκ. Στο πάτωμα, έχοντας χαραγμένα τα λόγια «ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΣΗΜΑΝΤΙΚΩΝ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΩΝ», βρισκόταν ένα αντικείμενο που είχε αναδειχθεί σε σήμα κατατεθέν της Βάγκνερ: μια τεράστια βαριοπούλα. © 2025 New York Review of Books — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη [1] Όλως τυχαίως μετονομάστηκε η Wagner Group σε Africa Corps που παραπέμπει στο χιτλερικό εκστρατευτικό σώμα Afrika Korps. (Σημ. ARB).

Σύνδεση