Γιατί να διδάσκεται η πολιτική θεωρία;

Της ΤΖΟΥΝΤΙΘ Ν. ΣΚΛΑΡ (1928-1992) Εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια: Φιλήμων Παιονίδης H άγνωστη στην Ελλάδα Τζούντιθ Ν. Σκλαρ υπήρξε μία από τις επιφανέστερες πολιτικούς θεωρητικούς της μεταπολεμικής Αμερικής.[1] Γεννήθηκε στη Ρίγα της Λετονίας από γονείς γερμανοεβραϊκής καταγωγής και κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου μετανάστευσε με την οικογένειά της στον Καναδά. Εκπόνησε τη διδακτορική διατριβή της στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ υπό την καθοδήγηση του Καρλ Φρήντριχ και στη συνέχεια δίδαξε μέχρι τον θάνατό της στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ιδίου πανεπιστημίου. Κατάφερε να κερδίσει με το έργο και την προσωπικότητά της ευρύτερη αναγνώριση και θαυμασμό, αντιπαλεύοντας με ποικίλες προκαταλήψεις.[2] Η μελέτη της ιστορίας της πολιτικής σκέψης δεσπόζει στο δημοσιευμένο έργο της, όπως μαρτυρούν οι μονογραφίες της για τον Ρουσσώ, τον Μοντεσκιέ και τον Χέγκελ. Θεωρούσε ότι ο συνεχής διάλογος με τα κλασικά κείμενα του παρελθόντος, όσο αλλότρια και αν μας φαίνονται, αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για οποιαδήποτε σύγχρονη επιτυχή προσπάθεια θεωρητικοποίησης του πολιτικού. Παράλληλα, σε μια σειρά από πιο συστηματικές μελέτες της ασχολήθηκε με την κριτική της θεωρίας, που θέλει το δίκαιο απόλυτα αποκομμένο από την πολιτική (Legalism, 1964), την ιδιαίτερα σημαντική διάκριση μεταξύ ατυχίας και αδικίας (The Faces of Injustice, 1990), την κανονιστική ανάλυση καθημερινών στάσεων όπως η υποκρισία και ο σνομπισμός, που σπάνια απασχολούν την ακαδημαϊκή φιλοσοφία (Ordinary Vices, 1984), καθώς και με την ανάδειξη της σημασίας που είχε για τους Αφροαμερικανούς και τις γυναίκες η συμπερίληψή τους στη χορεία των Αμερικανών πολιτών (American Citizenship: The Quest for Inclusion, 1998). Ίσως το δοκίμιο που διαβάζεται περισσότερο στις μέρες μας από την μεγάλη διανοητική παρακαταθήκη που μας κληροδότησε είναι «Ο φιλελευθερισμός του φόβου».[3] Σε αυτό προβάλλει τη θέση ότι απ’ όλες τις εκδοχές των στόχων του φιλελευθερισμού που έχουν διατυπωθεί με το πέρασμα του χρόνου υπάρχει μία που είναι η πλέον επίκαιρη και η πλέον πειστική: ότι ο φιλελευθερισμός αποσκοπεί στο να εξασφαλίσει τις συνθήκες άσκησης της προσωπικής ελευθερίας, η οποία μόνιμα απειλείται από τη σκληρότητα και την αυθαιρεσία κάθε καθεστωτικής εξουσίας. Επέλεξα να παρουσιάσω ένα περισσότερο προσωπικό δοκίμιο της ωριμότητάς της[4] στο οποίο μιλάει με αφοπλιστική ειλικρίνεια, ευθυκρισία και παρρησία για ζητήματα τα οποία βασανίζουν ιδιαίτερα τους ακαδημαϊκούς, όπως προκύπτει από τις μεταξύ τους συζητήσεις, αλλά σπάνια μετασχηματίζονται σε δημοσιεύσεις. Ομολογουμένως, οι εμπειρίες στις οποίες βασίστηκε η Σκλαρ για τη συγγραφή αυτού του κειμένου προέρχονται κυρίως από το ακαδημαϊκό περιβάλλον του Χάρβαρντ, το οποίο διαφέρει αρκετά από τα εγχώρια ακαδημαϊκά περιβάλλοντα. Ωστόσο, είμαι πεπεισμένος ότι οι παροικούντες την καθ’ ημάς Ιερουσαλήμ θα αναγνωρίσουν σε αυτό προσεγγίσεις και προβληματικές που δεν τους είναι ανοίκειες, ανεξαρτήτως από το εάν συμφωνούν ή διαφωνούν με το περιεχόμενό τους. Το ανά χείρας δοκίμιο δεν αφορά τη διδασκαλία ενός συγκεκριμένου αντικειμένου. Επικεντρώνεται στην ίδια τη διδασκαλία. Εάν υποθέσουμε ότι ένας κοσμήτορας μου έθετε το ερώτημα γιατί πρέπει να πληρώνομαι για να διδάσκω πολιτική θεωρία, θα του εξέθετα τους πλέον συμβατικούς λόγους για το γεγονός ότι ακολουθώ την κλίση μου. Θα του υπενθύμιζα πρωτίστως ότι ένας από τους βασικούς στόχους της φιλελεύθερης εκπαίδευσης είναι να ενσωματώσει τη νεολαία στον λογοτεχνικό πολιτισμό της κοινωνίας μας· και κανείς δεν θα μπορούσε να αντιτείνει ότι η ιστορία της πολιτικής θεωρίας αγγίζει ελάχιστα τη διανοητική κληρονομιά μας, τη συλλογική αυτοσυνείδηση ή μια αίσθηση διαρκούς παρουσίας του παρελθόντος. Σχεδόν κάθε πανεπιστημιακό μάθημα που συμβάλλει στη γενικότερη εκπαίδευση των φοιτητών μας, είτε αυτό σχετίζεται με τη λογοτεχνία, είτε με τις καλές τέχνες ή τις ανθρωπιστικές επιστήμες, περιλαμβάνει ανεξαιρέτως κάποια στοιχεία από την πολιτική θεωρία, αν και, ομολογουμένως, αυτά αντιμετωπίζονται με κάποια προχειρότητα. Το αντικείμενο αυτό απλώς κάνει αισθητή την παρουσία του σε κάθε διανοητική γωνιά. Προφανώς, υπάρχει πραγματική ανάγκη να διδάσκεται σωστά, καθώς αποτελεί μέρος της σκευής κάθε μορφωμένου ατόμου. Σε σχέση με τους τρόπους διά των οποίων μαθαίνει κανείς να σκέπτεται συγκροτημένα και κριτικά για την πολιτική, αυτός που ξεχωρίζει είναι η μελέτη των μεγάλων συγγραφέων από τον Θουκυδίδη μέχρι τους συγχρόνους μας. Σε αυτήν την περίπτωση, η προσπάθεια να δοκιμάσει κανείς μόνος του αποτυγχάνει. Από τον αυτοδίδακτο διαφεύγει πάντα το προφανές και ο απομονωμένος αναλυτής των εννοιών κινδυνεύει διαρκώς να επανεφευρίσκει τον τροχό. Μπορεί επίσης να καταστεί δεσμώτης ενός και μοναδικού λεξιλογίου. Αυτή η εξέλιξη θα ήταν καταστροφική, δεδομένου ότι το απόθεμα των πολιτικών εννοιών μας προσομοιάζει με τον Πύργο της Βαβέλ. Ο μόνος τρόπος για να ξεφύγουμε από την κοινοτοπία είναι να έχουμε μια έντονη συνάντηση με το διανοητικά διαφορετικό, και να ανακαλύψουμε πόσο ανώτερο μπορεί να είναι από το σύγχρονο και το οικείο κάτι που βρίσκεται πολύ μακριά από εμάς. Τι μπορεί να είναι πιο συναρπαστικό από τον Πλάτωνα; Μιλώντας πρακτικά, θα έλεγα στον ήδη μεταστραφέντα κοσμήτορα ότι δεν επαρκεί να διαβάζει κανείς βιβλία και ότι θα πρέπει να υπάρχει προσωπική ανταλλαγή απόψεων, προκειμένου να επιτευχθεί η εις βάθος μάθηση. Ο δάσκαλος πρέπει να είναι παρών για να κινητοποιήσει αρχικά τους φοιτητές και στη συνέχεια να τους αποδείξει ότι ένας εχέφρων και ευφυής ενήλικος μπορεί να ασχολείται ενδελεχώς με αντικείμενα όπως η ιστορία της πολιτικής σκέψης. Πρόκειται για μια εμερσονιανή πράξη αντιπροσώπευσης,[5] κατά την οποία ο διδάσκων οδηγεί τη νεολαία να αναγνωρίσει έναν ευρύτερο διανοητικό κόσμο και να ενταχθεί σε αυτόν, ενώ παράλληλα αποδέχεται ότι τα ερωτήματα και τα αιτήματα συγκεκριμένων φοιτητών πρέπει να απαντώνται με τον δέοντα σεβασμό, και ενίοτε μέσω αναθεωρήσεων των καθιερωμένων αντιλήψεων, συμπεριλαμβανομένων εκείνων του ιδίου του ακαδημαϊκού. Αυτή θα ήταν η απόλυτα ορθή και πειστική απόκριση που θα έδινα, ομιλώντας υπό την επαγγελματική ιδιότητά μου. Θα αποχωρούσα ενδεχομένως πλουσιότερη, αλλά αρκετά ντροπιασμένη. Δεν του είπα ψέματα, αλλά δεν υπήρξα και απόλυτα ειλικρινής. Δεν του είπα κάτι που δεν καλείται να το γνωρίζει και αυτό δεν είναι άλλο από το γιατί πραγματικά εγώ διδάσκω πολιτική θεωρία ή ο λόγος για τον οποίο οποιοσδήποτε άλλος διδάσκει κάποιον κανόνα της μεγάλης λογοτεχνίας. Ο μόνος λόγος για να διδάσκει κανείς πολιτική θεωρία είναι το να είναι απόλυτα, ενδεχομένως και παράλογα, πεπεισμένος για την ύψιστη σπουδαιότητά της – και να την αγαπάει. Δεν είναι για χάρη των φοιτητών ή του ιδίου, εξαιρουμένης της διανοητικής εμμονής του, το ότι διαρκώς στοχάζεται και αναστοχάζεται το περιεχόμενο βιβλίων που γράφτηκαν προ αμνημονεύτων ετών και το εξηγεί. Πρόκειται για μια σύνθετη αντίδραση σ’ ένα πρωταρχικό πάθος. Υπήρξε κάποια αφορμή, όπως μια ιδεολογία που ενστερνίζεται ή η κατάρρευσή της, ή μια ιστορική εμπειρία, όπως ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος –όπως τον βίωσαν οι Ευρωπαίοι– ή το Κραχ στην Αμερική, ή η αισθητή ανάγκη να βρει καινούργιες μορφές για να εκφράσει έναν αλλαγμένο και κατά το ήμισυ κατανοητό πολιτικό κόσμο. Όπως και να ’χει το ζήτημα, θα πρέπει να υπάρχει κάποια προσωπική εμπειρία δημοσίων συμβάντων, προκειμένου να δημιουργηθεί ένα επίμονο ενδιαφέρον για να τεθεί το ερώτημα «πώς μπορεί να σκεφτεί κανείς για όλα αυτά;». Εάν αυτό μετατραπεί σε μια αδιατάρακτη ενασχόληση και σε μια παθιασμένη αναζήτηση, τότε κάποιος θα διδάσκει πολιτική θεωρία. Πιστεύω ότι αυτό ισχύει με διαφορετικούς αλλά σχετιζόμενους τρόπους για τέχνη του λόγου. Υπάρχουν ευκολότεροι και καλύτεροι τρόποι για να κερδίζει κανείς τα προς το ζην από τη διδασκαλία, και το κύρος και η φήμη δεν συγκαταλέγονται στις απολαβές της. Δεν συνιστάται, εάν επιδιώκει κανείς την οικονομική ή την κοινωνική επιτυχία. Κάποιος μπορεί να απολαμβάνει τη συντροφιά των νέων ανθρώπων, και οι καλοί δάσκαλοι συνήθως την απολαμβάνουν, αλλά οι σχέσεις μεταξύ φοιτητών και διδασκόντων είναι αυστηρά τυποποιημένες και σύντομες. Εάν κάποιος ξεκινήσει μια ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, επειδή φρονεί ότι αυτή προσφέρει ένα ελκυστικό, εκλεπτυσμένο και ξέγνοιαστο lifestyle, οδεύει προς την καταστροφή. Εάν δεν εμπλέκεται συναισθηματικά με το αντικείμενό του, η διδασκαλία είναι βαρετή και οι συνήθεις οχλήσεις του ακαδημαϊκού βίου μπορεί να γίνουν αφόρητες. Το να προσδοκά κανείς μια σταδιοδρομία, κατά την οποία θα είναι ένας γενικός μέντορας για τους νέους ή, ακόμα χειρότερα, ένας αιώνιος μεταπτυχιακός, ισοδυναμεί με υποτίμηση των δυνατοτήτων του, με διανοητική παρακμή και επισύρει τον απαξιωτικό οίκτο των νεότερων συναδέλφων. Ακόμα και η νέα γενιά καταντά κουραστική, όταν μεγαλώνει η διαφορά ηλικίας. Χάνει κανείς την αίσθηση της ατομικότητας του κάθε μέλους της και αρχίζει να αντιμετωπίζει τους πάντες ως μέλη ενός ομοιογενούς συνόλου. Αυτή η απρόσωπη αντιμετώπιση μπορεί να ενοχλεί τους φοιτητές αλλά είναι λιγότερο ζημιογόνα από μια έντονα προσωπική διδασκαλία, κατά την οποία ή άτυπη συζήτηση και η χειραγώγηση αντικαθιστούν τη διδασκαλία. Κοντολογίς, εάν η διδασκαλία δεν υπαγορεύεται από την αγάπη για το αντικείμενο, στην περίπτωσή μας για την πολιτική θεωρία, είναι καταδικασμένη σε αποτυχία τόσο για τον διδάσκοντα όσο και για τον φοιτητή. Τίποτε άλλο δεν μπορεί να καταστήσει το συνεχές πέρασμα των φοιτητών από τις αίθουσες διδασκαλίας, τα σεμινάρια και τα γραφεία των διδασκόντων άξιο λόγου. Για τον δάσκαλο πρέπει να υπάρχει ένα απρόσκοπτο διανοητικό κίνητρο, για τους φοιτητές κάτι αυθεντικότερο από μια ανάλαφρη ψυχαγωγία. Προκειμένου να διδάξει κανείς αυτό το corpus ως ένα πολύτιμο δώρο που προσφέρεται σε κάθε καινούργια φουρνιά φοιτητών, θα πρέπει να επιθυμεί τη συνεχή μελέτη του, καθώς κάθε καινούργια ανάγνωση φέρνει στην επιφάνεια νέες δυνατότητες, αντιλήψεις και ιδέες. Εάν δεν υπάρχει τίποτα το συναρπαστικό σε αυτά τα βιβλία για τον διδάσκοντα, δεν θα υπάρχει τίποτα το ενδιαφέρον και για τους φοιτητές. Και εάν ένας διδάσκων δημιουργεί φοιτητές που δεν ανταποκρίνονται, δεν μπορεί να αναμένει το μόνο πράγμα το οποίο θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στις μεταξύ τους επαφές: ερωτήσεις και αμφισβητήσεις. Επίσης, δεν θα νιώσει την περιστασιακή ευχαρίστηση να δει έναν ανώριμο νου να μεταμορφώνεται στο έπακρο. Ο μόνος λόγος για να διδάσκουμε πολιτική θεωρία είναι η πεποίθηση ότι μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα πρέπει να μπορεί να σκεφτεί με έναν νοήμονα τρόπο το ζήτημα της διακυβέρνησης και ο μόνος τρόπος για να αποφύγει την κοινοτοπία είναι να μάθει να διεισδύει στα κείμενα των μεγάλων συγγραφέων και να επιχειρηματολογεί με αυτούς. Το να δούμε τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικές ιδέες εντάσσονται στην ευρύτερη πολιτεία των γραμμάτων, τον τρόπο με τον οποίο προσαρμόζονται στα πολιτικά συστήματα εντός των οποίων πραγματοποιούνται, και εν τέλει να διαπιστώσουμε τι είναι ζωντανό και τι νεκρό σε σχέση με αυτόν τον συσσωρευμένο πλούτο ψυχολογικών και κοινωνικών θεωρήσεων, είναι κάτι που μας μεταλλάσσει διανοητικά και προσφέρει υλικό για καθημερινή απασχόληση. Εάν δεν το πίστευα αυτό, θα εγκατέλειπα τη διδασκαλία και θα στρεφόμουν στις επιχειρήσεις. Κάποιος θα μπορούσε να αντιτείνει ότι η συγγραφή αποτελεί έναν προσφορότερο τρόπο για να μιλήσουμε για την πολιτική θεωρία και ειδικότερα για να συνεισφέρουμε κάτι σημαντικό. Αυτή η θέση δεν ταυτίζεται με την τετριμμένη και κοινότοπη αντίληψη ότι, εξαιτίας της έλλειψης χρόνου, κάποιος θα πρέπει να ασχολείται με το «έργο ή την έρευνά του» αντί να διδάσκει. Το να διδάσκει κανείς τους φοιτητές είναι κάτι που προσιδιάζει στο έργο του όσο τίποτε άλλο, και η έρευνα είναι κάτι με το οποίο ασχολούνται οι φυσικοί επιστήμονες. Δεν υπάρχει σχεδόν καμία από τις ενασχολήσεις ενός ειδικού στην πολιτική θεωρία, η οποία θα μπορούσε να περιγραφεί ως προσθήκη στη γνώση που έχουμε για τον πραγματικό κόσμο, ως πειραματισμός ή ως ανακάλυψη. Κατά συνέπεια, είναι υποκριτικό να κάνουμε λόγο για κάποια σύγκρουση μεταξύ των απαιτήσεων της έρευνας και της διδασκαλίας. Εάν θα υπήρχε κάτι επιλέξιμο, αυτό θα ήταν ένας από τους δύο τρόπους διδασκαλίας που έχουμε. Και, μολονότι δεν χωρεί αμφιβολία ότι η ζωή είναι σύντομη, δεν βρίσκω κάποια ιδιαίτερη δυσχέρεια στο να μοιράζει κανείς τον χρόνο του μεταξύ των δύο αυτών τρόπων διδασκαλίας και των άλλων πραγμάτων που θα επιθυμούσε να κάνει. Έχω την υποψία ότι το πραγματικό ζήτημα δεν είναι οι χρονικοί περιορισμοί. Πρόκειται απλώς για έναν τρόπο για να αναφερθούμε στο γεγονός ότι κάποιοι διδάσκοντες δεν μπορούν να δημοσιεύσουν τίποτα, ή έστω τίποτα το άξιο λόγου. Στην πραγματικότητα υπάρχουν δύο τρόποι διδασκαλίας, ο άμεσος και ο έμμεσος, και αμφότεροι είναι απαραίτητοι για να αποκτήσει πληρότητα η ζωή ενός λογίου, καθώς διατυπώνουν διαφορετικές αξιώσεις στον διδάσκοντα. Το να απευθύνεται κανείς στο ακαθόριστο και ανώνυμο ακροατήριο των αναγνωστών του είναι διαφορετικό από το να ομιλεί σε ορατούς φοιτητές. Δεν συνομιλεί μαζί του. Δεν μπορεί να ανακαλέσει μέσα σε δύο λεπτά αυτό που έχει πει, και γι’ αυτόν τον λόγο το επίπεδο σαφήνειας πρέπει να είναι υψηλότερο και δεν υπάρχει χώρος για αυθορμησία. Κάποιος θέλει να πει κάτι που δεν έχει ειπωθεί προηγουμένως και να το παρουσιάσει με έναν τρόπο που είναι ο αρμόζων για τους ομοτέχνους του. Και σε αυτήν την περίπτωση διδάσκει πολιτική θεωρία, δεδομένου ότι γράφει για να διδάξει τους αναγνώστες του. Η μεγάλη διαφορά από τον προφορικό λόγο είναι ότι με τον γραπτό μπορεί να αφιερωθεί αποκλειστικά στο να τα πει όπως πρέπει. Ως προς αυτό, είναι σαν να διδάσκει μεταπτυχιακούς φοιτητές, για τους οποίους ευελπιστεί ότι θα αποτελέσουν τους πολιτικούς θεωρητικούς του μέλλοντος. Ακριβώς επειδή απευθύνεται σε υπό διαμόρφωση συναδέλφους, ο διδάσκων αναγκάζεται να αυτοβελτιώνεται και να καθίσταται όσο περισσότερο σαφής γίνεται. Αυτό συμβαίνει όταν γράφει κανείς για οποιαδήποτε πτυχή της πολιτικής θεωρίας, είτε αυτή αφορά την ένταξη κειμένων στο ιστορικό συγκείμενό τους, είτε κάποια εννοιολογική ανάλυση, είτε τη σύγχρονη ερμηνεία ενός κειμένου ή ενός επιχειρήματος που σχετίζεται με κάποια παρελθοντικά προβλήματα. Εάν δεν γράφει κανείς, καταδικάζεται σε διανοητική καθήλωση και σε μια παρατεταμένη παιδική ηλικία, οι οποίες δεν μπορούν παρά να επηρεάσουν αρνητικά και τις αμιγώς διδακτικές επιδόσεις του. Και φυσικά η στασιμότητα αποτελεί χείριστο παράδειγμα για τους μεταπτυχιακούς φοιτητές. Το ζήτημα δεν είναι εάν θα διδάσκεις ή θα γράφεις, αλλά να κάνεις και τα δύο ταυτόχρονα ή εκ περιτροπής. Κάποιοι διδάσκοντες επεξεργάζονται και δημοσιεύουν τις διαλέξεις τους. Με αυτόν τον τρόπο έγραψαν τα καλύτερα βιβλία τους κάποιοι από τους πλέον διακεκριμένους συναδέλφους μου. Τα σκέπτονται ενώ διδάσκουν και στη συνέχεια τα μετατρέπουν σε ευανάγνωστο γραπτό λόγο. Γι’ αυτούς δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ άμεσης και έμμεσης διδασκαλίας και συνήθως είναι οι πλέον επιτυχημένοι και ενδιαφέροντες διδάσκοντες. Εάν δείχνουν λιγότερο ενδιαφέρον για κάτι, αυτό είναι το σεμινάριο και οι προγραμματισμένες κατ’ ιδίαν συναντήσεις με τους φοιτητές (tutorials), καθώς το ισχυρό τους χαρτί είναι να παρουσιάζουν κάτι δημόσια, είτε γραπτά είτε προφορικά. Εγώ, ωστόσο, όπως και πολλοί άλλοι λόγιοι, δεν πρέπει ούτε κατά διάνοια να συγχέω αυτά τα δύο είδη διδασκαλίας. Εάν το κάνω, οι διαλέξεις μου θα μετατραπούν σε καλογραμμένα μικρά δοκίμια, τα οποία είναι δύσκολο να παρακολουθήσει κανείς. Επιπροσθέτως, ακόμα και οι καλύτερες διαλέξεις μου, οι οποίες εξυπηρετούν τις ανάγκες των προπτυχιακών, δεν μου φαίνονται δημοσιεύσιμες όταν τελειώνω την παράδοση. Το να τις επεξεργαστώ περαιτέρω θα ήταν σαν ζέσταινα μια αδιάφορη για εμένα σούπα. Αυτό που μου αρέσει να κάνω περισσότερο, και μάλλον τα καταφέρνω, είναι να απευθύνομαι σε μικρά ακροατήρια. Απολαμβάνω τη διδασκαλία προπτυχιακών και μεταπτυχιακών σεμιναρίων. Δέκα ή είκοσι άτομα συγκεντρωμένα γύρω από ένα τραπέζι, αρχίζουν σιγά-σιγά να συνεργάζονται χωρίς δυσκολία, και παρ’ όλο που μπορεί να υπάρχουν εντάσεις, ακόμα και ανταγωνισμοί, η ομαδική συζήτηση ενός κειμένου μπορεί να επιφέρει σημαντικά αποτελέσματα. Η πολιτική θεωρία ενδείκνυται γι’ αυτού του είδους τη διδασκαλία, δεδομένου ότι είναι από τη φύση της εγγενώς συγκρουσιακή. Τα καλύτερα κείμενα, ωστόσο, διαθέτουν έναν πυρήνα εσωτερικής ενότητας με αποτέλεσμα οι συζητήσεις να μην παρεκτρέπονται. Θεωρώ ότι αυτή η μορφή διδασκαλίας είναι δύσκολη. Μπορεί να σε ανταμείβει, όταν πηγαίνει καλά, αλλά γίνεται επώδυνη, όταν αποτυγχάνει. Επίσης, με κάποιον μυστηριώδη τρόπο αντλώ ιδέες για άρθρα και βιβλία από αυτές τις συναντήσεις. Ακόμα και οι πλέον αφοσιωμένοι διδάσκοντες διανύουν περιόδους χαμηλής απόδοσης. Τι θα μπορούσε να γίνει; Δεδομένου ότι η πολιτική θεωρία δεν είναι ποτέ στατική, καθώς ανταποκρίνεται στα γεγονότα, κανείς δεν μπορεί να παραμένει αδρανής. Είναι σημαντικό να ασχοληθεί κάποιος με κάτι καινούργιο πριν η ρουτίνα μετατρέψει τη διδασκαλία σε αγγαρεία. Ακόμα και η συμμετοχή σε ένα συνέδριο μία-δύο φορές τον χρόνο μπορεί να αποβεί αναζωογονητική. Το να γραφεί μια βιβλιοκρισία αποτελεί χάσιμο χρόνου; Όχι, εάν κάνουμε μια προσεκτική επιλογή. Είναι ένας καλός τρόπος για να μην χάνουμε την επαφή μας με το αντικείμενο. Για να ξεφύγει από τη μονοτονία κάποιος θα μπορούσε να αποφεύγει να διδάσκει συχνά τα ίδια μαθήματα ή να τα επαναλαμβάνει κάθε δεύτερο χρόνο. Οι φοιτητές μπορούν να έχουν ενημερωθεί εκ των προτέρων και να κάνουν τον σχεδιασμό τους. Θα επωφεληθούν από αναθεωρημένες σημειώσεις, καινούργιες προσεγγίσεις και από έναν εντελώς ανανεωμένο διδάσκοντα. Επίσης, το να διδάξει κανείς σε ένα πανεπιστήμιο εντελώς διαφορετικό από το δικό του μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα αναζωογονητικό. Όπως και να ’χει το ζήτημα, κάτι πρέπει να γίνει. Η απουσία μπορεί να λειτουργήσει ευεργετικά. Το χειρότερο που μπορεί να συμβεί σε έναν διδάσκοντα είναι να παραδοθεί στη φθορά. H αξία του να παραμένει κανείς ενεργός στον χώρο της πολιτικής θεωρίας, γράφοντας και διαβάζοντας τι γράφουν οι άλλοι, αναδεικνύεται ιδιαίτερα όταν διδάσκει μεταπτυχιακούς φοιτητές. Το να αναφέρεται κανείς στα γραπτά του είναι ο καλύτερος τρόπος για να τους δείξει πώς φτιάχνεται ένα άρθρο ή ένα βιβλίο. Επίσης, αυτό βοηθάει σε σχέση με την επιθετική κριτική στάση που επιδεικνύουν οι φοιτητές, καθώς και με τις ηλικιακές διαφορές που κάνουν αισθητή την παρουσία τους κατά τη διάρκεια των συζητήσεων. Το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει κανείς κατά τη διδασκαλία των εξαιρετικών μεταπτυχιακών φοιτητών είναι να τους οδηγήσει στο να συνειδητοποιήσουν ότι οι ιδέες τους μετρούν και ότι σύντομα θα μπορούν να γράφουν και να διδάσκουν με τα δικά τους φώτα. Αυτό που δεν χρειάζονται ούτε οι προπτυχιακοί ούτε οι μεταπτυχιακοί είναι να απορροφούν πληροφορίες που τους παρέχονται από έναν παθητικό δάσκαλο, ο οποίος δεν έχει τίποτα να συνεισφέρει στη βιβλιογραφία της πολιτικής θεωρίας και δεν ενδιαφέρεται για καμία καινούργια εξέλιξη. Όπως και να εννοήσουμε τη διδασκαλία της πολιτικής θεωρίας, δεν μπορεί να σημαίνει τη μετακένωση ενός corpus παραδεδεγμένης σοφίας, η οποία θα συντελείται μέσω μιας απλής διαδικασίας μετάδοσης από τον διδάσκοντα στον φοιτητή. Το στοιχείο της μη επιλύσιμης σύγκρουσης μεταξύ της παλαιότερης και της νεότερης γενιάς είναι σημαντικό κατά τη διαδικασία της μεταπτυχιακής εκπαίδευσης, και μπορεί να ενεργοποιηθεί μόνο εάν ο διδάσκων είναι ένας δημιουργικός συγγραφέας με ό,τι αυτό συνεπάγεται ψυχολογικά και διανοητικά. Η απεχθής εναλλακτική τού να απολαμβάνει κανείς τη διδασκαλία μαζί με τους άλλους είναι να επαναλαμβάνει διαρκώς τα ίδια άθλια ανέκδοτα και τις ίδιες ξεπερασμένες διδασκαλίες, χωρίς να μπορεί να προσφέρει στον μεταπτυχιακό φοιτητή μια αληθινή εικόνα τού τι σημαίνει πραγματική σκέψη. Εκεί θα καταλήξει κάθε πολιτικός θεωρητικός που δεν γράφει τίποτα ή αποτυγχάνει να καλύψει με τις δημοσιεύσεις του μια εκτεταμένη γκάμα ζητημάτων. Μπομπ Φιτς, Η πορεία κατά του φόβου φτάνει στο Τζάκσον του Μισισιπή, 1965/1966, Εθνικό Κέντρο Πολιτικών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Ατλάντα. Η διδασκαλία της πολιτικής θεωρίας, όπως και κάθε λειτούργημα, ενέχει κινδύνους και δεν συντρέχει λόγος να υποκρινόμαστε ότι αυτοί είναι ανύπαρκτοι. H μονοτονία, η αδιαφορία και η καθήλωση συγκαταλέγονται μεταξύ των τυπικών παθολογιών των παλαιότερων ακαδημαϊκών. Δεν θα αποβούν μοιραίες, εάν ο διδάσκων κυριαρχείται από ένα ασίγαστο πάθος για την πολιτική σκέψη, κάτι που εύκολα τον προστατεύει από την εμφάνιση μιας περαστικής δυσθυμίας. Ωστόσο, εάν έχει πάψει να ενδιαφέρεται για το αντικείμενο, δεν υπάρχει καμία ελπίδα σωτηρίας. Η αδιαφορία δεν είναι το μόνο εμπόδιο στην έντιμη διδασκαλία. Το άλλο άκρο της είναι και αυτό δελεαστικό και μοιραίο με τον δικό του τρόπο. Στο πανεπιστήμιο υπάρχει πάντα μεγάλη ζήτηση για δασκάλους-γκουρού. Πολλοί νέοι άνθρωποι αναζητούν ηγέτες, καλύτερους γονείς, έμπνευση και πάνω απ’ όλα τα αισθήματα που συνδέονται με την ψυχή τε και σώματι μαθητεία. Οι περισσότεροι από εμάς είτε γιατί δεν διαθέτουμε το ταλέντο, είτε γιατί διαθέτουμε κάποια ευθυκρισία, δεν δυσκολευόμαστε να αντισταθούμε στην πρόκληση να λειτουργήσουμε ως προφήτες, όχι όμως όλοι. Η πολιτική θεωρία, καθώς γειτνιάζει με την ιδεολογία, προσελκύει ιδιαίτερα φοιτητές που αναζητούν τον δάσκαλο-γκουρού, και ορισμένοι διδάσκοντες που διαθέτουν ισχυρές πολιτικές πεποιθήσεις και υπέρτερες του συνηθισμένου ρητορικές ικανότητες μπορεί να βρουν την πρόκληση να αποκτήσουν αφοσιωμένους ακολούθους ακαταμάχητη.[6] Αυτοί «οι αστέρες» δεν ωφελούν καθόλου τους φοιτητές τους, γιατί καθυστερούν την ωρίμανσή τους και αποκόπτουν τη σκέψη τους από μια πλούσια ποικιλία εναλλακτικών αντιλήψεων. Το ότι προδίδουν την ακαδημαϊκή αποστολή τους δεν φαίνεται να τους απασχολεί, δεδομένου ότι οι περισσότεροι από αυτούς τους γκουρού έχουν πάψει να νοιάζονται για την πολιτική θεωρία. Ενδιαφέρονται μόνο για τον εαυτό τους, τα μηνύματα που μεταδίδουν, τους ακολούθους τους και τη φήμη τους.[7] Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να είναι κανείς κακός δάσκαλος και να χάσει κάθε ενδιαφέρον για το αντικείμενό του. Ωστόσο, η διδασκαλία προσφέρει πολλές ικανοποιήσεις. Κάθε φοιτητής αποτελεί μια πρόκληση, και είναι απολαυστικό να βλέπει κανείς νέους ανθρώπους να τα βγάζουν πέρα με δύσκολα κείμενα, ειδικά όταν έχουν ξεκινήσει από μια κατάσταση που θα μπορούσε να περιγραφεί ως tabula rasa. Kαι μολονότι ένα σεμινάριο που δεν πήγε καλά είναι καταστροφή, ένα επιτυχημένο είναι κάτι το εξαιρετικό. Μία από τις ικανοποιήσεις που σχετίζονται με τη διδασκαλία μεταπτυχιακών φοιτητών είναι το ότι δεν χάνει κανείς επαφή με τους καλύτερους από αυτούς. Σύντομα γίνονται συνάδελφοι και φίλοι, και τα σκαμπανεβάσματα της περιόδου της μαθητείας τους και της ύστερης εφηβείας λησμονούνται οριστικά. Αυτό που έχει σημασία είναι η εμπειρία της ανανέωσης, της αναζωογόνησης της πολιτικής θεωρίας και της αλλαγής. Αυτά δεν ισχύουν όταν διδάσκει κανείς τους προπτυχιακούς και αυτό είναι ατυχές. Κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει πώς επηρεάζει, εάν πράγματι επηρεάζει, τους νέους που κρατούν σημειώσεις στις διαλέξεις του, έρχονται τακτικά στις προγραμματισμένες κατ’ ιδίαν συναντήσεις και συνομιλούν μαζί του στις ώρες γραφείου. Συνήθως είναι ιδιαίτερα ευφυείς. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι σε λίγα χρόνια θα θυμούνται ή θα ενδιαφέρονται γι’ αυτά που διδάχτηκαν από εμένα ή από οποιονδήποτε άλλο. Η επίδρασή μας στην ανάπτυξή τους μπορεί να είναι αισθητή, καθώς τους συναντάμε σε μια ιδιαίτερα έντονη και σημαντική περίοδο της ζωής τους, αλλά δεν παύει να αποτελεί ένα δυσπρόσιτο και ξεχασμένο μικρό κομμάτι των εμπειριών που θα αποκτήσουν στο πανεπιστήμιο, για να μην αναφέρω τον «πραγματικό κόσμο». Η επιμέρους συνεισφορά μας είναι παροδική και γρήγορα λησμονιέται. Δύο χρόνια μετά την αποφοίτησή τους θα μας θυμούνται, αλλά θα έχουν ξεχάσει τι τους είπαμε ή τους δώσαμε να διαβάσουν, όσο και να τους έχουμε εντυπωσιάσει. Η αμελητέα και έμμεση επιρροή που ασκεί κανείς στους φοιτητές του κάποιες φορές προκαλεί ένα αίσθημα ματαιότητας. Ο καλύτερος τρόπος για να αντεπεξέλθουμε είναι να επικεντρωθούμε στη μάθηση που μπορούμε να προσφέρουμε εδώ και τώρα, ακόμα και εάν δεν είναι σαφές τι θα συμβεί με αυτήν στο μέλλον. Στοιχηματίζω ότι η διδασκαλία μου βελτιώνει τους φοιτητές, αν και με τρόπους που δεν μπορούν να γίνουν γνωστοί. Ποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι η γνώση, όπως και να την προσλαμβάνουμε, δεν είναι προτιμότερη από την άγνοια; Και οι φοιτητές είναι καταδικασμένοι να παραμείνουν στην άγνοια εάν δεν τους διδάξουμε. Κατά κύριο λόγο, από εμάς εξαρτάται εάν τα φοιτητικά χρόνια ενός νέου άνδρα ή μιας νέας γυναίκας θα είναι ή δεν θα είναι σημαντικά και εποικοδομητικά. Έχουμε το δικαίωμα να ενεργούμε βασιζόμενοι σε διαφορετικές προκείμενες; Κάποιες από τις παθογένειες που μας απειλούν ως διδάσκοντες δεν βρίσκονται υπό τον απόλυτο έλεγχό μας, αλλά υπάρχει μία που καλλιεργείται από εμάς και είναι απολύτως κατακριτέα. Πρόκειται γι’ αυτό που αποκαλώ νέο σνομπισμό.[8] Ο παλαιός σνομπισμός ήταν αρκετά κακός. Αποτελούσε το ξεχωριστό προνόμιο των ασχολουμένων με τις ανθρωπιστικές επιστήμες, συμπεριλαμβανομένων των πολιτικών θεωρητικών. Τα βασικά συστατικά του ήταν ο ρατσισμός, ο αντισημιτισμός, και μια δουλική εύνοια προς τους γιούς των πλουσίων και των διασήμων.[9] Βαθύτατα αντιδιανοητικός, ήταν ενίοτε απόλυτα συμβατός με παραδοσιακές μορφές λογιοσύνης και ορθής διδασκαλίας, οι οποίες προορίζονταν για τους λίγους ευτυχείς. Ενδιαφερόταν ελάχιστα για την προετοιμασία για τον πραγματικό κόσμο και ήταν ηθικά απωθητικός, προκαλώντας επιπτώσεις που συν τω χρόνω έγιναν αισθητές. Έχει σχεδόν εξαλειφθεί, καθώς σταδιακά άρχισε να αντιστρατεύεται και να απειλεί τους διανοητικούς στόχους κάθε πανεπιστημίου και την προαγωγή των ανθρωπιστικών και των φυσικών επιστημών. Τώρα έχει αντικατασταθεί από έναν άλλον «ιό». Προβάλλεται η άποψη ότι οι ευφυείς νέοι και νέες δεν θα πρέπει να καταντήσουν άχρωμοι και άοσμοι ακαδημαϊκοί διδάσκοντες, αλλά οφείλουν να χρησιμοποιήσουν το πανεπιστήμιο ως εφαλτήριο για να εντυπωσιάσουν τον κόσμο της δράσης, να επηρεάσουν ένα ευρύτερο κοινό και να αποκτήσουν χρήμα και φήμη μέσα από τους τίτλους ειδίκευσης που προσφέρει μια ακαδημαϊκή θέση. Θα λέγαμε ότι οφείλουν να καθοδηγούν με τις συμβουλές τους ολόκληρο το έθνος. Μας λένε ότι πρέπει να γράφουν σε προβεβλημένες εκδόσεις, να συμμετέχουν σε συναντήσεις, να συμβουλεύουν, να κερδίζουν χρήματα και να βλέπουν το όνομά τους στις εφημερίδες. Οι φοιτητές, αναμφίβολα, αδημονούν να τους δουν να εμφανίζονται στα αμφιθέατρα, παραπονιούνται για τις συνεχείς απουσίες τους, και εάν ποτέ κατορθώσουν να παρακολουθήσουν μια διάλεξη από έναν γκουρού-καθηγητή δεν θα αποκομίσουν τίποτα, ούτε καν την επίγνωση της εξαπάτησής τους. Η διδασκαλία υποτιμάται και περιφρονείται με έναν τρόπο που θυμίζει την αντιμετώπιση της χειρωνακτικής εργασίας και του εμπορίου από την κληρονομική αριστοκρατία της Ευρώπης. Η μόνη διαφορά είναι ότι οι νέοι σνομπ είναι δάσκαλοι που κατάφεραν, ομολογουμένως με μεγάλη επιτυχία, να περάσουν μια διαφορετική και καλύτερη εικόνα για τους ιδίους σ’ ένα εύπιστο κοινό. Οι επιπτώσεις του νέου σνομπισμού είναι πολύ σοβαρές για την ακαδημαϊκή ζωή. Επιδεινώνει τις σχέσεις μεταξύ παλαιών και νέων, αυτών που έχουν μονιμότητα και αυτών που δεν έχουν με έναν ιδιαίτερα καταστροφικό τρόπο. Σε έναν θεσμό όπου υπάρχουν πολλές δικαιολογημένες και λειτουργικές διακρίσεις αναφορικά με το κύρος και την ιεραρχία, οι οποίες σχετίζονται με την αριστεία, τα επιτεύγματα και την ηλικία, είναι περιττό και επιζήμιο να προσθέτουμε και άλλες διακρίσεις που είναι άχρηστες και καταστροφικές. Το μη μόνιμο προσωπικό υποχρεώνεται όχι μόνο να αναλάβει το σύνολο των διδακτικού φορτίου, αλλά καλείται να ακούει τους αρχαιότερους να αρνούνται ανοικτά να διδάξουν καθώς και να υφίσταται τη λοιδορία τους για τις μετριότητες και τους νέους ακαδημαϊκούς που ασχολούνται με τη διδασκαλία. Και, δεδομένου ότι ο συνειρμός των ιδεών δεν παύει να κάνει τη δουλειά του, η διδασκαλία όταν ταυτίζεται απόλυτα με τους νέους και τους μη μόνιμους ακαδημαϊκούς, γνωρίζει μια ιδιαίτερη απαξίωση. Αυτή απορρέει αναμφίβολα από την εχθρότητα που αισθάνονται και επιδεικνύουν οι γηράσκοντες άνδρες για τους νεοτέρους, τους οποίους σε ένα άλλο επίπεδο φοβούνται ότι θα τους αντικαταστήσουν. Αυτή η στάση προκαλεί μόνο οργή και δυσαρέσκεια. Επιπροσθέτως, όταν έρθει η ώρα της προαγωγής, η διδασκαλία ξαφνικά αρχίζει να λαμβάνεται υπόψη, όχι όμως διότι χαίρει καθολικής εκτίμησης, αλλά γιατί οι πανεπιστημιακές αρχές θεωρούν ως προσόν τη διδακτική ικανότητα. Στη μείωση του ηθικού των νέων διδασκόντων συντελεί και η αξιοθρήνητη προσπάθεια ορισμένων αρχαιότερων ακαδημαϊκών να παριστάνουν τους θεράποντες των φυσικών επιστημών και να υποτιμούν τις υποχρεώσεις προς τα τμήματά τους. Πρόκειται για μια αυτοαπαξιωτική φαντασίωση πολλών ανθρώπων που θεραπεύουν τις ανθρωπιστικές και τις κοινωνικές επιστήμες, και δεν ωφελεί κανέναν και σε τίποτα. Επιπλέον, δεν υπάρχει καμία απόδειξη, παρά την πομπώδη φιλολογία περί ερευνητικών προγραμμάτων[10], χορηγιών κ.ο.κ., ότι αυτοί οι άνθρωποι έχουν έργο που υπερβαίνει σε ποιότητα και ποσότητα το έργο εκείνων που διδάσκουν αθόρυβα με τα μαθήματα και τις δημοσιεύσεις τους. Όπως και η προηγούμενη εκδοχή του, ο νέος σνομπισμός διαπνέεται από μια σοβαρή έλλειψη αυτοεκτίμησης. Αυτή η παρατήρηση μάς επαναφέρει στο σημείο απ’ όπου ξεκινήσαμε: το να διδάσκεις ένα αντικείμενο χωρίς να το αγαπάς, το να ενδιαφέρεσαι γι’ αυτό λιγότερο απ’ ό,τι για άλλες απολαύσεις, είτε αυτές είναι υλικές είτε άυλες, δεν είναι ούτε εύκολο ούτε ικανοποιητικό. Επιπροσθέτως, αυτοί που δεν είναι ούτε δάσκαλοι ούτε μελετητές συνιστούν σήμερα σοβαρή απειλή για το πανεπιστήμιο και την εκπαίδευση γενικότερα. Γι’ αυτόν τον λόγο η αντίδραση εκείνων που κατανοούν ουσιαστικά τη σημασία της διδασκαλίας πρέπει να είναι ένας αυθεντικός αυτοσεβασμός, ο οποίος θεμελιώνεται στην επίγνωση ότι μόνον αυτοί συγκροτούν σήμερα τον πραγματικό κόσμο της μάθησης.[11] [1] Μια σύντομη συζήτηση ορισμένων απόψεών της απαντά στο K. Forrester, Στη σκιά της δικαιοσύνης: Ο μεταπολεμικός φιλελευθερισμός και η ανακατασκευή της πολιτικής φιλοσοφίας, μετάφραση Θ. Ψήμμας, Πόλις, Αθήνα 2022, 351-355 κ.α. [2] Ωστόσο, δεν επιχείρησε ποτέ να κεφαλαιοποιήσει ιδεολογικά την εκπληκτική σταδιοδρομία της. Όπως αναφέρει στην αυτοβιογραφία της: «Ποτέ δεν πέρασε από τον νου μου να δώσω ιδεολογική χροιά στις δυσκολίες που αντιμετώπισα κατά τη σταδιοδρομία μου. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που δεν είμαι φεμινίστρια. Αλλά δεν είναι ο μόνος. Η ιδέα να ενταχθώ σ’ ένα κίνημα και να υποταχθώ σ’ ένα συλλογικό σύστημα πεποιθήσεων νομίζω πως συνιστά προδοσία των διανοητικών αρχών». J. N. Shklar, “A Life of Learning”, ACLS Occasional Paper, No. 9, 1989, https://tinyurl.com/4nj6tj29 [3] “The Liberalism of Fear” στο Liberalism and the Moral Life, επιμ. N. L. Rosenblum, Harvard University Press, Καίμπριτζ Μασ., 1989, 21-38. [4] Το κείμενο αυτό, του οποίου ο πρωτότυπος τίτλος είναι “Why Teach Political Theory?”, γράφτηκε το 1988 και αναδημοσιεύεται στο J. N. Shklar, Political Obligation, επιμέλεια και εισαγωγή των S. Ashenden και A. Hess, Yale University Press, Νιού Χέιβεν, 2019, 213-219. [5] Η συγγραφέας αναφέρεται στη θεωρία του Ρ. Ο. Έμερσον (1803-1882) σύμφωνα με την οποία κάποιος μπορεί στη δημόσια σφαίρα να αντιπροσωπεύει τις αξίες και τις αντιλήψεις της κοινότητας στην οποία ανήκει, χωρίς να έχει κάποια επίσημη εξουσιοδότηση από αυτήν. Βλ. H. von Rautenfeld, “Thinking for Thousands: Emerson’s Theory of Political Representation in the Public Sphere”, American Journal of Political Science 49 (2005): 184-197. [6] Κάποια πανεπιστήμια και κολέγια του εξωτερικού φαίνεται να ευνοούν την εμφάνιση τέτοιου είδους διδασκόντων, αθλοθετώντας βραβεία του τύπου «ο διδάσκων της χρονιάς». Η λογική στην οποία υπόκεινται αυτά τα βραβεία είναι ότι όλες οι διαφορετικές μορφές διδασκαλίας μπορούν ιεραρχηθούν και να αναδειχθεί η καλύτερη. Αυτό δεν είναι διόλου προφανές, ειδικά για την περιοχή των ανθρωπιστικών επιστημών. [7] Η κατάσταση έχει υπέρμετρα επιδεινωθεί από το 1988 που γράφτηκε το κείμενο της Τζ. Ν. Σκλαρ, δεδομένου ότι οι δάσκαλοι-γκουρού έχουν πλέον τη δυνατότητα να επηρεάζουν διαμέσου των μέσων κοινωνικής δικτύωσης όχι μόνο τους εγγεγραμμένους φοιτητές τους, αλλά και έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων εντός και εκτός των ακαδημαϊκών τειχών. Η δυνατότητα αυτή και οι συνθήκες που τη διέπουν διογκώνουν εύκολα τη ματαιοδοξία και τη φιλαυτία τους. [8] Πβ. τη γενικότερη συζήτηση για τον σνομπισμό στο J. N. Shklar, Ordinary Vices, Belknap Press, Καίμπριτζ Μασ., 1984, κεφάλαιο τρίτο. [9] Στην αυτοβιογραφία της (ό.π.) αναφέρεται στην ανοχή που έδειχνε το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ στην αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά κάποιων αρρένων φοιτητών του. [10] Κατά την προσωπική εκτίμησή μου, δεν υπάρχει μεταπολεμικά κανένα ή σχεδόν κανένα κορυφαίο και πρωτότυπο φιλοσοφικό έργο που να υπήρξε αποτέλεσμα χρηματοδοτούμενου ερευνητικού προγράμματος! [11] Ευχαριστώ τον Δημήτρη Κόκορη για τη συνδρομή του στη διαμόρφωση της τελικής εκδοχής της μετάφρασης.

Γιατί να διδάσκεται η πολιτική θεωρία;

Σύνδεση