Μια επιγραφική προσέγγιση στην αρχαία ελληνική θρησκεία

Το πρώτο Επιγραφικό Δελτίο για την Ελληνική Θρησκεία (Epigraphic Bulletin for Greek Religion), γραμμένο από τον Άγγελο Χανιώτη, παρουσιάστηκε στο τέταρτο τεύχος του περιοδικού Kernos το 1991. Εκείνη την εποχή, ο Kernos ήταν μια νέα επιστημονική έκδοση αφιερωμένη στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας. Το περιοδικό ιδρύθηκε το 1987 από ομάδα Βέλγων και Ελλήνων μελετητών με επικεφαλής τον Αντρέ Μοτ (André Motte), καθηγητή ελληνικής φιλοσοφίας και θρησκευτικής σκέψης στο Πανεπιστήμιο της Λιέγης. Επέβλεψε τη διδακτορική μου διατριβή και με μύησε σε αυτό το συναρπαστικό επιστημονικό εγχείρημα. Τα τελευταία 34 χρόνια, ο Άγγελος υποβάλλει ευλαβικά το Epigraphic Bulletin στο περιοδικό κάθε χρόνο. Η περιπέτεια θα συνεχιστεί: γνωρίζει ότι θα εξακολουθήσω να παίζω τον ρόλο του Σαλιέρι (υπαινιγμός στην ταινία Αμαντέους...), αποσπώντας την πολύτιμη συνεισφορά του στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας για τους αναγνώστες του Kernos. Πέρα από το να προσφέρει σημαντική βιβλιογραφική υπηρεσία στους ερευνητές που ασχολούνται με την αρχαία ελληνική θρησκεία, ο Άγγελος έχει εμπλουτίσει τη μελέτη και την ανάλυσή της. Αυτή τη συμβολή του θα ήθελα να αναδείξω εδώ. Καταρχάς, είναι απαραίτητο να σκιαγραφήσω κάπως το πλαίσιο. Τα αρχαία ελληνικά κείμενα που έχουν διασωθεί σε μορφή χειρογράφων αποτελούν απότοκο μιας μακράς ιστορίας επιλογής και μετάδοσης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Στο μεταξύ, οι επιγραφές προσφέρουν ματιές στη ζωή των πόλεων και των ανθρώπων που τις κατοικούσαν. Στις μέρες μας η ανακάλυψη χειρογράφων είναι σπάνιο γεγονός, και μόνο πάπυροι είναι πιθανό να εμπλουτίσουν περισσότερο την αρχαία ελληνική γραμματεία, αν και αυτό συμβαίνει σπάνια. Απεναντίας, κάθε χρόνο έρχονται στο φως νέες επιγραφές σε όλες τις περιοχές που αποτελούσαν τον κόσμο των αρχαίων Ελλήνων, και δημοσιεύονται με εκτενή σχόλια. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που ξεκίνησε το Epigraphic Bulletin. Ο τεράστιος όγκος επιγραφικών δημοσιεύσεων δυσκολεύει τους μελετητές που ενδιαφέρονται για την ιστορία της θρησκείας να πληροφορηθούν έγκαιρα αυτές τις νέες πηγές. Έτσι δημιουργήθηκε το Bulletin, ώστε να παρέχει στους μελετητές που δεν εξειδικεύονται αναγκαία στην ελληνική επιγραφική αξιόπιστες πληροφορίες για τις πρόσφατες ανακαλύψεις, εμπλουτίζοντας με αυτόν τον τρόπο αυτό το ερευνητικό πεδίο. Ο Άγγελος είναι εξαίρετος γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, περιλαμβανομένων όλων των διαλέκτων και των διαχρονικών παραλλαγών της, καθώς και των ειδικών τεχνικών πτυχών της ανάγνωσης επιγραφικών κειμένων. Με τα χρόνια έχει συσσωρεύσει απαράμιλλη γνώση χιλιάδων επιγραφών που μαρτυρούν τις τελετουργίες που εισήγαγαν οι αρχαίοι για να τιμήσουν τους θεούς ή ισχυρούς θνητούς που σχετίζονται με τη θεία σφαίρα. Αυτές κυμαίνονται από τα πλέον εντυπωσιακά τελετουργικά των πόλεων ως τις πλέον ταπεινές προσφορές των ατόμων. Επιπλέον, η εξαιρετική του ειδημοσύνη ως προς το επιγραφικό υλικό καλύπτει το σύνολο του αρχαίου ελληνικού κόσμου και όλες τις περιόδους. Αναθηματική επιγραφή από την Αφροδισιάδα. Δυο δούλοι αφιερώνουν στον Δία Θυνναρήτη βωμό και λιβανωτρίδα «κατ’ επιταγὴν τοῦ θεοῦ», τεκμήριο για τη μελέτη της θρησκευτικής εμπειρίας στην αυτοκρατορική εποχή. Πάνω σε αυτό το πλούσιο φόντο, δύο σημαντικά αλληλοσυνδεόμενα θέματα διατρέχουν το ερευνητικό έργο του Άγγελου στην ελληνική θρησκεία: οι δυναμικές των τελετουργιών και τα συναισθήματα που εκφράζουν. Αν και δεν είναι τα μόνα ζητήματα με τα οποία έχει ασχοληθεί στο εκτεταμένο έργο του (το αντίθετο!), καταλαμβάνουν κεντρική θέση στην έρευνά του για τη θρησκεία. Οι τελετουργίες αποτελούν κοινωνικοπολιτισμικές κατασκευές που συνδέονται με εντάσεις «στους κόλπους της λατρευτικής κοινότητας, μεταξύ κανόνα και εκτέλεσης, προσδοκιών και πραγματικότητας, παραδοσιακής σημασίας και επανερμηνείας, του στερεοτύπου και ποικιλίας».[1] Σε αντίθεση με την κοινή άποψη ότι οι τελετουργίες είναι συντηρητικές και παραμένουν αμετάβλητες για αιώνες, οι παραλλαγές και οι μεταβολές βρίσκονται στην καρδιά της ζωτικότητάς τους, ακόμη και όταν στις επιγραφές γίνεται εμμονική επίκληση στο αμετάβλητο της παράδοσης. Όλες αυτές οι πτυχές λαμβάνονται υπόψη στην έρευνα του Άγγελου που κρατά πολλές δεκαετίες. Δράττομαι της ευκαιρίας να σχολιάσω μια δική μου υποκειμενική εκλογή άρθρων του, που θα μπορούσε άνετα να ήταν είκοσι φορές πιο εκτεταμένη! Ένα από τα αγαπημένα μου άρθρα αναλύει τις τελετουργικές δυναμικές της βοιωτικής γιορτής των Δαιδάλων.[2] Τα Δαίδαλα επικεντρώνονταν σε μια πομπή αρμάτων τα οποία μετέφεραν ξύλινα ξόανα ντυμένα νύφες· η τελετή υποτίθεται ότι μιμείται μια θεϊκή αντιπαράθεση Ήρας και Δία. Η γιορτή κορυφώνεται με μεγάλο θυσιαστικό ολοκαύτωμα. Η γνώση μας για τη γιορτή προέρχεται κυρίως από ύστερα κείμενα, επομένως το ότι επέλεξα αυτό το άρθρο ενδεχομένως να μοιάζει παράδοξο σε σχέση με την προηγούμενη εστίασή μου στην επιγραφική διάσταση του έργου του συναδέλφου μου. Ωστόσο, τα μεθοδολογικά ζητήματα που εγείρονται στο άρθρο είναι υποδειγματικά, καθιστώντας το μεθοδολογικό κτῆμα ἐς αἰεί. Γιατί; Επειδή τα Δαίδαλα είναι αινιγματικά, με μακρά και περίπλοκη ιστορία, και έχουν γίνει αντικείμενο πλήθους σύγχρονων ερμηνειών που φαίνονται αντιφατικές. Με την εισαγωγή στη συζήτηση του αναλυτικού εργαλείου της τελετουργικής δυναμικής, ο Άγγελος δείχνει ότι οι διάφορες ερμηνείες δεν είναι απαραίτητα αλληλοαποκλειόμενες. Απεναντίας, η εφαρμογή διαφορετικών μεθόδων στη μελέτη των γιορτών είναι αναγκαία: «ακόμη και όταν οι τελετουργικές πράξεις παραμένουν αμετάβλητες, οι τελετουργίες ως “γλώσσα” και επικοινωνία αλλάζουν εξαιτίας του γεγονότος ότι οι επιτελεστές και οι δέκτες τους διαφέρουν».[3] Στο έργο του Άγγελου δεν παραβλέπονται ποτέ οι εκτελεστές και δέκτες των τελετουργιών: βρίσκονται στην καρδιά της έρευνας, ιδίως ως προς τα συναισθήματα. Από τη δεκαετία του 1980, οι ιστορικοί που ενδιαφέρονται για την ιστορία της κοινωνίας και τις νοοτροπίες στη μεσαιωνική και τη σύγχρονη Ευρώπη έχουν στρέψει την προσοχή τους στα συναισθήματα. Αυτό το ζήτημα έχει γίνει βαθμιαία πεδίο έρευνας στις Κλασικές Σπουδές και την Αρχαία Ιστορία. Αναμφίβολα, το μέρος της δουλειάς του Άγγελου που χρηματοδοτήθηκε από μια από τις πρώτες επιχορηγήσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας στον τομέα της αρχαίας ιστορίας έχει καταδείξει όλο το εύρος των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι επιγραφές στον εμπλουτισμό των στοχασμών για τα συναισθήματα στην αρχαία ιστορία. Στη σχέση με τους θεούς, τη θεμελιώδη πτυχή των τελετουργιών, εμπλέκονται τόσο τα ατομικά όσο και τα συλλογικά συναισθήματα. Ωστόσο, οι πτυχές αυτές δύσκολα ανιχνεύονται στα τεκμήρια. Εάν γινόταν κάποια αναφορά σε σύγχρονες μελέτες, αυτό γινόταν κυρίως με βάση κειμενικές πηγές, με επίκεντρο την Κλασική Αθήνα. Σε ένα άρθρο με τίτλο “Moving Stones”, «Λίθοι που προκαλούν συγκίνηση»,[4] ο Άγγελος υποστήριξε τη χρήση της επιγραφικής, εξερευνώντας προσεκτικά τις δυνατότητες και τις παγίδες της χρήσης επιγραφών για την κατανόηση των συναισθημάτων των αρχαίων ανθρώπων. Για μία ακόμη φορά, είναι θέμα μεθόδου: μόνο η μελέτη μεγάλου corpus κειμένων μπορεί να προσφέρει τις ουσιαστικές συμφραστικές παραμέτρους (χρονολογία, συγγραφέας, τύπος έκφρασης, εάν είναι στερεοτυπικό ή όχι). Κάποιες ομάδες κειμένων είναι πιο συναφείς από άλλες· για παράδειγμα, κείμενα που σχετίζονται με τον θάνατο (επιτάφια επιγράμματα, ταφικοί νόμοι, παραμυθητικά κείμενα), θαυματουργές ιάσεις, ερωτήματα προς μαντεία και οι λεγόμενες «εξομολογητικές επιγραφές». Συγκεκριμένα συναισθήματα μπορούν να συνδεθούν με ορισμένες ιστορικές περιόδους. Ένα σημαντικό στοιχείο της προσέγγισης που υποστηρίζεται εδώ είναι η ικανότητά της να καταπιαστεί με πρωτότυπα ζητήματα, όπως τα συναισθήματα, διατηρώντας παράλληλα μια εστίαση σε μεθοδολογικές αρχές και στα θεμελιώδη στοιχεία των κλάδων της Altertumswissenschaft, της αρχαιογνωσίας. Σε μια εποχή που συχνά οικτίρω την τάση καινοφανείς «θεωρητικές μετατοπίσεις» να μη λαμβάνουν υπόψη τις θεμελιώδεις μεθοδολογικές αρχές του κλάδου μας, η περιεκτική μελέτη του Άγγελου προσφέρει ένα καθησυχαστικό μοντέλο: καινοτομία βασισμένη σε αξιόπιστα επιτεύγματα καλά εδραιωμένων πεδίων, η βαθιά γνώση των οποίων έχει κρίσιμη σημασία για την ορθή ερμηνεία των αρχαίων κειμένων. Ένα άρθρο που εκδόθηκε το 2018[5] σε συλλογικό τόμο για τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας ασχολείται με τη θεμελιώδη αλλά ευαίσθητη ιδέα της «θρησκευτικής εμπειρίας» κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Το άρθρο προσφέρει ένα άριστο παράδειγμα των μεθοδολογικών αρχών που διατυπώθηκαν στο Moving Stones αναλύοντας προσεκτικά επιγραφές που εκφράζουν τους διάφορους τρόπους με τους οποίους βίωναν συναισθηματικά τη θρησκεία οι άνθρωποι, τόσο ατομικά όσο και σε ομάδες. Ωστόσο, πρέπει να παραμείνουμε επιφυλακτικοί όσον αφορά την ικανότητά μας να κατανοήσουμε αυτά τα βιώματα μέσα από κείμενα τόσο υψηλής κωδικοποίησης. Το έργο του Άγγελου συνολικά μάς προτρέπει να μην ικανοποιούμαστε από τις ρυθμιστικές, κανονιστικές και πολιτικές πτυχές της αρχαίας ελληνικής θρησκείας. Δεν είμαι διόλου πεπεισμένη από την ιδέα της «προσωπικής θρησκείας» που είναι τόσο της μόδας σήμερα. Παρ’ όλα αυτά, η ατομική εμπειρία (που είναι διακριτή από την προσωπική θρησκεία) μαρτυρείται από τις χιλιάδες επιγραφικές αφιερώσεις που χαράχτηκαν σε πέτρα από άτομα γεμάτα ελπίδα ή ευγνωμοσύνη στον αρχαίο μεσογειακό κόσμο. Η πιο πλήρης ανάκτηση αυτής της εμπειρίας, όπως κάνει διαρκώς ο Άγγελος, προσφέρει μια συναρπαστική εικόνα στηριγμένη σε βάσιμα στοιχεία, αυστηρή επιστημονική έρευνα και ισχυρή αίσθηση χρονολογικότητας. Είναι ένα ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα, όμως ακόμη και οι φωνές των γυναικών ακούγονται μέσα από τα γραπτά του. Άνδρες συγγραφείς όπως ο Θεόκριτος και ο Ηρώνδας επέλεξαν να βάλουν τις γυναίκες πρωταγωνίστριες σε κάποια ποιήματα, οι αφηγήσεις των οποίων τοποθετούνται σε τελετουργικό πλαίσιο. Αντί να παρουσιάζουν μια απροσπέλαστη «πραγματικότητα», οι πηγές αυτές δείχνουν την τυπική γυναικεία τελετουργική συμπεριφορά όπως την αντιλαμβάνονται οι άνδρες. Όταν ασχολείσαι με έμφυλα ζητήματα, είναι δύσκολο να αποφύγεις τα κλισέ και τα στερεότυπα. Συνεπώς «πώς μπορούμε να ξεπεράσουμε τις δυσκολίες που είναι εγγενείς στην ιστορικοποίηση και τη συγκειμενοποίηση των φύλων και των συναισθημάτων;».[6] Ένα άρθρο με αυτό το θέμα ασχολείται με δύο υπέροχες μελέτες περίπτωσης: τις 200 επιγραφές (από άνδρες και γυναίκες) που βρέθηκαν στο Ιερό της Μητρός των Θεών στη Λευκόπετρα κοντά στη Βέροια και τις λεγόμενες «προσευχές για δικαιοσύνη» στο ιερό της Δήμητρας στην Κνίδο (δεκατρία κείμενα) καθώς και δεκαπέντε αναθηματικές επιγραφές (από γυναίκες στη μεγάλη τους πλειονότητα). Και στις δύο τοποθεσίες είναι εμφανής μια ισχυρή έκφραση ευλάβειας, που κάποιες φορές παρεκκλίνει από τις τυπικές φόρμουλες. Αυτές οι παρεκκλίσεις έχουν ενδιαφέρον γιατί υποδηλώνουν μια έμφαση στη σχέση του ατόμου με τη θεότητα και μια έντονη έκφραση συναισθήματος. Ο εντοπισμός τόσο προσωπικών φωνών αποτελεί περίπλοκο έργο, που όμως προσφέρει ικανοποίηση, αφού δείχνει ότι οι τελετουργίες είναι δυναμικές διαδικασίες «τόσο λόγω της διάδρασης μεταξύ των πιστών όσο και λόγω της φανταστικής διάδρασης μεταξύ θεών και θνητών».[7] Πολλοί μελετητές ονειρεύονται να επινοήσουν έναν νέο όρο. Ο Άγγελος το κατόρθωσε με τον όρο «μεγαθεϊσμός», τον οποίο δημιούργησε για να περιγράψει μια συγκεκριμένη έκφραση συναισθηματικής εμπλοκής στη σχέση με μια θεότητα.[8] Αυτός ο νεολογισμός εισήχθη για να περιγράψει μια έκφραση ευλάβειας βασισμένη στο προσωπικό βίωμα της παρουσίας ενός θεού, όπως αναδεικνύεται μέσα από προφορικές εκδηλώσεις πίστης όπως έπαινοι, επιφωνήσεις και ύμνοι. Αυτά τα προφορικά εκφωνήματα δεν αντικαθιστούσαν τις τελετουργικές πράξεις, αλλά τις συνόδευαν. Κατά την ανταγωνιστική αυτοκρατορική περίοδο, το θρησκευτικό τοπίο ήταν επίσης ανταγωνιστικό. Η επιθυμία να προωθηθεί μία θεότητα έναντι μιας άλλης σε διάφορα πλαίσια (ακριβώς αυτό που δηλώνει ο «μεγαθεϊσμός») δεν δείχνει απαραίτητα μονοθεϊστικές ή ενοθεϊστικές τάσεις· μάλλον αποτελεί το αποτέλεσμα του συναγωνισμού στο θεμελιώδες ερώτημα «Ποιον πρέπει να λατρεύουμε και πώς;». Η ενδελεχής μελέτη ενός μεγάλου σώματος επιγραφικών στοιχείων από τις ανατολικές ρωμαϊκές επαρχίες δείχνει καθαρά ότι η υπόρρητη «θρησκευτική διακειμενικότητα» ήταν ευρέως διαδεδομένη κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Ωστόσο, αυτοί που υμνούν έναν ανώτερο θεό δεν λατρεύουν έναν και μοναδικό θεό· ένας παντοδύναμος θεός συγκαταλέγεται ανάμεσα σε πολλούς άλλους, και το συγκείμενο της επιφώνησης μπορεί να είναι πολύ συγκεκριμένο. Αυτό το άρθρο προσφέρει αξιόλογες παρατηρήσεις για τον αυτοκρατορικό πολυθεϊσμό. Αφιέρωμα στον Δία Συνετηνό (Διὶ Συνετηνῷ) με κατάλογο 122 ατόμων. Η μελέτη της επιγραφής οδήγησε στην ανακάλυψη μιας άγνωστης ελληνιστικής πόλης της Καρίας, των Συνέτων. Εν κατακλείδι, θα ήθελα να μοιραστώ ένα απόσπασμα από το λήμμα “Festivals and Contexts in the Greek World” (Γιορτές και συγκείμενα στον ελληνικό κόσμο) που συνέταξε ο Άγγελος στο Thesaurus cultus et rituum antiquorum. Σε αυτό συστήνει την υιοθέτηση «μιας ολιστικής προσέγγισης στις ελληνικές γιορτές. Μια τέτοια προσέγγιση λαμβάνει υπόψη το διαρκώς διευρυνόμενο σώμα τεκμηρίων, χάρη σε νέες ανακαλύψεις επιγραφών και αντικειμένων του υλικού πολιτισμού· υπερβαίνει την Κλασική Αθήνα και μελετά το άφθονο υλικό από άλλες περιοχές, συμπεριλαμβανομένης της περιφέρειας του ελληνικού κόσμου· εστιάζει σε εξελίξεις αντί σε ζητήματα προέλευσης· μελετά τον ρόλο που έπαιζαν οι γιορτές σε διαδράσεις, ανταγωνισμούς, συγκρούσεις και δια-γονιμοποιήσεις μεταξύ κοινοτήτων στα πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα της Μεσογείου, της Μαύρης Θάλασσας, της Εγγύς και Μέσης Ανατολής· και μετέχει σε έναν γόνιμο διάλογο για τις διαρκώς εξελισσόμενες θεωρητικές προσεγγίσεις σε τελετουργίες και γιορτές».[9] Αυτό ακριβώς κάνει εδώ και χρόνια στο ερευνητικό του έργο περί γιορτών, τελετουργιών και άλλων θεμάτων της αρχαιοελληνικής θρησκείας. Οι ιστορικοί της αρχαίας ελληνικής θρησκείας είναι ιδιαίτερα ευγνώμονες γι’ αυτό. Όχι μόνο για το Epigraphic Bulletin. — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη [1] A. Chaniotis (επιμ.), Ritual Dynamics in the Ancient Mediterranean: Agency, Emotion, Gender, Representation, Στουτγκάρδη 2011, σ. 10. [2] A. Chaniotis, “Ritual Dynamics: the Boiotian Festival of the Daidala”, στο H.F.J. Hortsmanshoff et al., Kykeon. Studies in Honour of H.S. Versnel, Λέιντεν 2002, σ. 23-48. [3] Ό.π., σ. 43. [4] A. Chaniotis, “Moving Stones: The Study of Emotions in Greek Inscriptions”, στο A. Chaniotis (επιμ.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, Στουτγκάρδη 2012, σ. 91-129. [5] A. Chaniotis, “Religion as Experience: Epigraphic Evidence from the West and North Shores of the Black Sea”, στο M. Manoledakis, G.R. Tsetskhladze, και I. Xydopoulos (επιμ.), Essays on the Archaeology and Ancient History of the Black Sea Littoral, Λέβεν 2018, σ. 405-423. [6] A. Chaniotis, “From Woman to Woman: Female Voices and Emotions in Dedications to Goddesses”, στο C. Prêtre (επιμ.), Le donateur, l’offrande et la déesse. Systèmes votifs dans les sanctuaires de déesses du monde grec, Λιέγη 2009, σ. 54 [51-68]. [7] Ό.π., σ. 67. [8] A. Chaniotis, “Megatheism: The Search for the Almighty God and the Competition between Cults”, στο S. Mitchell και P. van Nuffelen (επιμ.), One God: Pagan Monotheism in the Roman Empire, Κέιμπριτζ 2010, σ. 112-140. [9] A. Chaniotis, “Festivals and Contests”, ThesCRA VII (2011) 1-43, σ. 172 [160-172].

Μια επιγραφική προσέγγιση στην αρχαία ελληνική θρησκεία

Σύνδεση