Καθώς κατακάθεται η σκόνη στο Ιράν[1] μετά από δύο εβδομάδες ισραηλινών και αμερικανικών αεροπορικών επιδρομών, ο φόβος και ο πανικός θα μετατραπούν σε οργή. Πώς γίνεται το Ιράν, μια χώρα 90 εκατομμυρίων ανθρώπων, πλούσια σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο, κληρονόμος ενός μεγάλου πολιτισμού και μιας αυτοκρατορίας, να είναι τόσο αδύναμο; Την ευθύνη φέρει ο Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, ο Ανώτατος Ηγέτης της Ισλαμικής Δημοκρατίας από το 1989, ο οποίος έχει απομακρυνθεί από κάθε διέξοδο που του προσέφερε ο ιρανικός λαός τα τελευταία 36 χρόνια για να μετατρέψει τη χώρα από διεθνή παρία σε ένα κανονικό έθνος, όπου οι Ιρανοί μπορούν να ζήσουν μια κανονική ζωή. Τώρα, στο τέλος της ζωής του και της βασιλείας του, ο Χαμενεΐ ίσως χρειαστεί να αναλάβει την ευθύνη για τις καταστροφικές αποτυχίες της Ισλαμικής Δημοκρατίας.
Όταν ο Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί πέθανε το 1989, πολλοί πίστεψαν ότι είχε φτάσει ο «Θερμιδώρ» της Ιρανικής Επανάστασης. Ευτυχώς, ο Χομεϊνί ήταν γέρος όταν ανέλαβε την εξουσία. Μετά τη δεκαετή διακυβέρνησή του, πολλοί ήλπιζαν ότι θα έπαιρνε μαζί του στον τάφο τον ισλαμικό φονταμενταλισμό και τον βίαιο αντιαμερικανισμό του καθεστώτος του. Είχε μετατρέψει μια άλλοτε ευημερούσα και ισχυρή χώρα σε παγκόσμιο παρία. Η κρίση των ομήρων στην Τεχεράνη και ο οκταετής πόλεμος Ιράν-Ιράκ είχαν καταστρέψει την οικονομία και είχαν εξαντλήσει τον επαναστατικό ζήλο της χώρας. Οι φυλακές του Ιράν ήταν γεμάτες από επαναστάτες διαφόρων πολιτικών αποχρώσεων που κάποτε είχαν υποδεχθεί τον Χομεϊνί ως ηγέτη τους, μόνο και μόνο για να ανακαλύψουν την πανάρχαια αλήθεια ότι η επανάσταση τρώει τα παιδιά της.
Για να βγάλουν τη χώρα από αυτό το τέλμα, οι Ιρανοί στράφηκαν στον Αλί Ακμπάρ Χασεμί Ραφσαντζανί, τον απόλυτο πραγματιστή που θεωρούσε τον εαυτό του ως την απάντηση του Ιράν στον Ντενγκ Σιαοπίνγκ. Ο Ραφσαντζανί ήταν πίσω από τις μυστικές συμφωνίες όπλων με το Ισραήλ και τις Ηνωμένες Πολιτείες στο σκάνδαλο Ιράν-Κόντρα. Οι δύο θητείες του ως προέδρου, από το 1989 έως το 1997, θα ήταν μια περίοδος ανασυγκρότησης στο εσωτερικό και αποκλιμάκωσης με τη Δύση. Ο Ραφσαντζανί δεν ήταν περιστερά. Διέταξε δολοφονίες αντιφρονούντων στο εξωτερικό και επανεκκίνησε το πυρηνικό πρόγραμμα του Σάχη[2] που είχε διακοπεί. Ταυτόχρονα, όμως, η οικονομία του Ιράν ανέκαμψε και η χώρα φαινόταν να έχει γυρίσει σελίδα.
Ο Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί αποβιβάζεται από το αεροπλάνο της Air France που τον μετέφερε από το Παρίσι στην Τεχεράνη μετά από 15 χρόνια εξορίας, την 1η Φεβρουαρίου 1979. © Bettmann / Getty Images / Ideal Image
Οι Ιρανοί ήλπιζαν ότι η Ισλαμική Δημοκρατία θα άρχιζε να συμπεριφέρεται σαν μια κανονική χώρα, διεκδικώντας τα λογικά εθνικά της συμφέροντα και όχι σαν τον οργουελικό εφιάλτη του Χομεϊνί. Αυτό που επιζητούσαν ήταν ειρηνικές μεταρρυθμίσεις και άνοιγμα στον κόσμο. Το 1997 εξέλεξαν πρόεδρο με συντριπτική πλειοψηφία τον Μοχάμαντ Χαταμί, έναν εκσυγχρονιστή κληρικό που τασσόταν υπέρ της φιλελευθεροποίησης στο εσωτερικό και της αποκλιμάκωσης με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Για μια στιγμή φάνηκε ότι η Άνοιξη της Τεχεράνης είχε φτάσει. Δεν συνέβησαν όμως έτσι τα πράγματα. Από τη στιγμή που ο Χαταμί ανέλαβε τα καθήκοντά του, ο Χαμενεΐ και οι σκληροπυρηνικοί του Σώματος των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC) απέτρεψαν βίαια κάθε πρωτοβουλία του στο εσωτερικό και στην εξωτερική πολιτική. Οι Ιρανοί ψηφοφόροι είχαν προσφέρει στον Χαμενεΐ έναν ειρηνικό δρόμο προς τη μεταρρύθμιση και ο ανώτατος ηγέτης τον είχε απορρίψει. Ο Χαμενεΐ δεν θα επέτρεπε στον Χαταμί να γίνει ο Γκορμπατσόφ του Ιράν. Η Ισλαμική Δημοκρατία δεν θα είχε την ίδια μοίρα με τη Σοβιετική Ένωση.
Η ύβρις του Χαμενεΐ έφτασε στο αποκορύφωμά της τα χρόνια μετά τις αμερικανικές εισβολές στο Αφγανιστάν και το Ιράκ. Η απομάκρυνση δύο ιστορικών εχθρών του Ιράν –του Σαντάμ Χουσεΐν και των Ταλιμπάν– άνοιξε την πόρτα στην ιρανική επιρροή σε ολόκληρη την περιοχή. Όταν το ιρανικό εκλογικό σώμα έδωσε στον Χαμενεΐ μια ακόμη ευκαιρία στις προεδρικές εκλογές του 2009 να υποστηρίξει την ειρηνική μεταρρύθμιση εκλέγοντας τον Μιρ-Χοσεΐν Μουσαβί, εκείνος ματαίωσε και πάλι τις φιλοδοξίες τους υποστηρίζοντας τον συντηρητικό υποψήφιο Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ. Αντιμέτωπος με μαζικές διαδηλώσεις κατά της εκλογικής νοθείας, ο Χαμενεΐ έθεσε τον Μουσαβί σε κατ’ οίκον περιορισμό και εγκαθίδρυσε ένα βάναυσο κράτος ασφαλείας που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Η Αραβική Άνοιξη του 2011[3], στην οποία η Ισλαμική Δημοκρατία ήταν θεατής, φάνηκε να τροφοδοτεί την ύβρι του Χαμενεΐ. Καθώς ο ένας άραβας ηγέτης ανατρεπόταν μετά τον άλλο, η ιρανική επιρροή εκτεινόταν από την Τεχεράνη στη Βαγδάτη, στη Δαμασκό, στη Σαναά. Η υπερβολική αυτοπεποίθηση οδήγησε σε μια ακόμη κρίση. Οι εκκλήσεις του Αχμαντινετζάντ να «σβηστεί το Ισραήλ από τη σελίδα του χρόνου», η ολέθρια οικονομική κακοδιαχείριση στο εσωτερικό και οι εξουθενωτικές διεθνείς κυρώσεις έφεραν τη χώρα στο χείλος της καταστροφής. Και πάλι, ο ιρανικός λαός προσέφερε στον Χαμενεΐ μια διέξοδο. Παρά τον βαθύ σκεπτικισμό τους, προσήλθαν για να ψηφίσουν τον Χασάν Ροχανί, έναν πραγματιστή προστατευόμενο του Ραφσαντζανί, για να προχωρήσει σε αποκλιμάκωση με τη Δύση και να επαναφέρει την οικονομική σταθερότητα στη χώρα. Κατάφερε και τα δύο, συμπεριλαμβανομένης της επίτευξης της πυρηνικής συμφωνίας του 2015 με τη Δύση.
Η ανακούφιση του ιρανικού λαού ήταν σύντομη. Η απόφαση του Ντόναλντ Τραμπ να ακυρώσει την πυρηνική συμφωνία με το Ιράν το 2018 και να ασκήσει «μέγιστη πίεση» ήταν ένας προάγγελος για το τι επρόκειτο να ακολουθήσει. Γεμάτος ύβρι μετά τη νίκη του IRGC επί του Ισλαμικού Κράτους στο Ιράκ, ο Χαμενεΐ πέρασε στην επίθεση κατά των αμερικανικών συμφερόντων στην περιοχή. Το IRGC εξαπέλυσε μια σειρά προκλητικών χτυπημάτων που κορυφώθηκαν με την καταστροφή βασικών εγκαταστάσεων της ARAMCO τον Σεπτέμβριο του 2019, η οποία μείωσε στο μισό την παραγωγή πετρελαίου της Σαουδικής Αραβίας και αναστάτωσε τις αγορές πετρελαίου.
Ο Τραμπ απάντησε με τη δολοφονία του στρατηγού Κασίμ Σολεϊμανί, επικεφαλής των στρατιωτικών δυνάμεων του Ιράν στη Μέση Ανατολή. Ο κόσμος σοκαρίστηκε. Κανένας Αμερικανός πρόεδρος δεν ήταν διατεθειμένος να διακινδυνεύσει να βυθίσει τη Μέση Ανατολή σε έναν ακόμη περιφερειακό πόλεμο. Ο Τραμπ δεν είχε τέτοιους ενδοιασμούς. Η απάντηση του Χαμενεΐ ήταν περισσότερη καταστολή στο εσωτερικό για να διασφαλίσει το καθεστώς του. Επέβαλε στους Ιρανούς τον Εμπραχίμ Ραϊσί, ένα δολοφονικό υποχείριο, ως πρόεδρό τους το 2021. Ο Χαμενεΐ δεν θα ανεχόταν πλέον ούτε τις προσποιητές αμφιλεγόμενες εκλογές. Ο ιρανικός λαός και οι επιθυμίες του δεν είχαν σημασία. Ο θυμός και η απογοήτευση των νέων Ιρανών, οι οποίοι δεν έβλεπαν κανένα μέλλον στο Ιράν του Χαμενεΐ, βγήκαν στην επιφάνεια με τις πανεθνικές διαδηλώσεις που ακολούθησαν τον θάνατο της Μάσα Αμίνι το 2022.
Μια άλλη κρίση προέκυψε τώρα για τον Χαμενεΐ, αυτή τη φορά στο ίδιο το έδαφος του Ιράν από τα χέρια του Βενιαμίν Νετανιάχου. Η εξόντωση της Χεζμπολάχ από το Ισραήλ και η πτώση του Μπασάρ Άσαντ στέρησαν τον μοχλό πίεσης που διέθετε ο Χαμενεΐ έναντι του Ισραήλ. Τα δισεκατομμύρια που ξόδεψε στον Λίβανο και τη Συρία πήγαν χαμένα. Ο εναέριος χώρος του Ιράν έγινε παιδική χαρά για τα ισραηλινά αεροσκάφη και τα drones. Η πυρηνική βιομηχανία της χώρας κείτεται σε ερείπια. Η ευθύνη ανήκει εξ ολοκλήρου στον Αλί Χαμενεΐ. Απέρριψε κάθε ευκαιρία που του έδωσε ο ιρανικός λαός για ειρηνική αλλαγή. Η ύβρις του έφερε τελικά τον πόλεμο στην ιρανική πατρίδα.
Μένει να δούμε αν, για άλλη μια φορά, μετριοπαθείς και πραγματιστές όπως ο πρόεδρος Μασούντ Πεζεσκιάν και ο υπουργός Εξωτερικών Αμπάς Αραγκτσί μπορούν να σώσουν τον Χαμενεΐ από αυτή την τελευταία κρίση. Δεν είναι σαφές αν οι νέοι διοικητές του IRGC (οι προκάτοχοί τους είναι νεκροί) θα συνεχίσουν να υπακούουν τις διαταγές του 86χρονου ανώτατου ηγέτη. Αυτό που είναι βέβαιο είναι πως, όσο καιρό κι αν του απομένει στην εξουσία, ο Χαμενεΐ είναι πλέον ένα τεράστιο βάρος για ένα μισητό καθεστώς που θα προσπαθήσει να εκμεταλλευτεί τον ιρανικό εθνικισμό για να σωθεί. Η ημέρα της κρίσης του Χαμενεΐ ίσως επιτέλους να έχει φτάσει.
© 2025 Roham Alvandi / Engelsberg Ideas
— Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη
Σημ. ARB: Το άρθρο του Ροχάμ Αλβαντί “How Iranians paid the price for Ali Khamenei’s hubris” δημοσιεύθηκε στο Engelsberg Ideas στις 27 Ιουνίου 2025.
[1] Kasra Aarabi, “How Iran’s grand strategy collapsed”, Engelsberg Ideas, 18 Ιουνίου 2025.
[2] Βλ. στις διπλανές σελίδες το άρθρο του Αλί Ανσαρί, Το τίμημα του πυρηνικού γοήτρου του Ιράν.
[3] Benedetta Berti, “The Arab Awakening: when the dream met reality”, Engelsberg Ideas, 24 Ιανουαρίου 2023.
