Ο Ισπανοπερουβιανός συγγραφέας, βραβευμένος με Νόμπελ Λογοτεχνίας (2010) και μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας (2023), Μάριο Βάργκας Λιόσα, πέθανε την Κυριακή 13 Απριλίου σε ηλικία 89 ετών στη Λίμα, όπου ζούσε για αρκετούς μήνες, μακριά από τη δημόσια ζωή, ανακοίνωσε η οικογένειά του σε μήνυμά της στα κοινωνικά δίκτυα. «Με βαθιά λύπη ανακοινώνουμε ότι ο πατέρας μας, Μάριο Βάργκας Λιόσα, πέθανε σήμερα στη Λίμα, περιτριγυρισμένος από την οικογένειά του και εν ειρήνη», έγραψε ο μεγαλύτερος γιος του Αλβάρο σε μήνυμα που υπογράφουν επίσης ο αδερφός του Γκονσάλο και η αδελφή του Μοργκάνα.
Τους τελευταίους μήνες οι φήμες για την επιδείνωση της υγείας του συγγραφέα είχαν πολλαπλασιαστεί. «Είναι στο κατώφλι των 90ών γενεθλίων του, μια ηλικία που πρέπει να μειώσει λίγο την ένταση των δραστηριοτήτων του», είπε ο γιος του Αλβάρο τον περασμένο Οκτώβριο, χωρίς να διευκρινίσει την κατάσταση της υγείας του πατέρα του.
Ο Μάριο Βάργκας Λιόσα ήταν ένας από εκείνους τους συγγραφείς που πίστευαν ότι το μυθιστόρημα ήταν ένα σημαντικό είδος, το μόνο ικανό να εκφράσει «με έναν τεράστιο, φιλόδοξο, περίπλοκο τρόπο» ολόκληρο τον φανταστικό κόσμο. Μόνο αυτός «μπορεί να επωφεληθεί από την όλη ανθρώπινη εμπειρία. Μια υποκειμενική μαρτυρία, εκφράζει ταυτόχρονα τι ήταν οι άνθρωποι μιας εποχής και μιας κοινωνίας, αλλά και όλα τα φαντάσματα που τη δημιούργησαν από μια αντικειμενική πραγματικότητα».
Ο μεταφραστής και φίλος του, Αλαίν Μπενσουσάν, έγραψε το 1989 ότι «κάθε εποχή, περιοδικά, βλέπει την ανάδυση του συνολικού συγγραφέα της, που κάνει τη λογοτεχνία απόλυτη, σε μια γλώσσα ικανή να αποκρυπτογραφήσει τα μυστήρια αυτού του κόσμου και να τα ξεπεράσει μέσω του λόγου. Αυτή τη σύγχυση μεταξύ του ανθρώπου και του συγγραφέα, μεταξύ της προσωπικής του ζωής και της μυθοπλασίας του, ο Μάριο Βάργκας Λιόσα τη διατήρησε, μη διαχωρίζοντας ποτέ τη λογοτεχνική του δραστηριότητα από την προσωπική του δέσμευση». Σε πολύ νεαρή ηλικία, έκανε εκστρατεία στο πλευρό των Περουβιανών κομμουνιστών κατά της δικτατορίας του στρατηγού Μανουέλ Οδρία, έγινε δημοσιογράφος για το Radio France, και το Γαλλικό Πρακτορείο Ειδήσεων (AFP).
Η εμπειρία του με το Κομμουνιστικό Κόμμα του Περού, που κατέληξε στη μαοϊκή τρομοκρατική οργάνωση «Φωτεινό Μονοπάτι» του Αμπιμαέλ Γκουζμάν Ρεϊνόσο, οδήγησε τον Μάριο Βάργκας Λιόσα σε μια ριζική αναθεώρηση των θέσεων και απόψεών του και το 1990 έθεσε υποψηφιότητα για την προεδρία του Περού, ως υποψήφιος της φιλελεύθερης κεντροδεξιάς.
Ηττημένος στον δεύτερο γύρο από τον Αλμπέρτο Φουζιμόρι, επέστρεψε στη λογοτεχνία και δημοσίευσε το έργο του Το ψάρι στο νερό το 1993. Σε αυτό το βιβλίο, μια πυρετώδη αφήγηση της μακροχρόνιας εκλογικής του μάχης, «ο Μάριο Βάργκας Λιόσα επέστρεψε στην εφηβεία του, καταπιεσμένος από έναν αυστηρό πατέρα, αλλά και από οδυνηρές εμπειρίες στο Στρατιωτικό Κολλέγιο Leoncio Prado. Κατέληξε δε στο Παρίσι, που καθόρισε για πάντα την κλίση του ως συγγραφέα. Αυτό που εντυπωσιάζει στα έργα του Βάργκας Λιόσια είναι ότι η ενήλικη ζωή του δεν χωρίστηκε ποτέ εντελώς από την παιδική του ηλικία … που πέρασε στην Αρεκίπα, στο νότιο τμήμα του Περού».
Μπορούμε να πούμε έτσι, ότι μέσα από τα βιβλία του ξεπηδούν αρκετοί Μάριο Βάργκας Λιόσα. Από αυτόν της νοσταλγίας που ξύπνησε στο Τα τετράδια του δον Ριγοβέρτο (Los cuadernos de Don Rigoberto) στον ευαίσθητο φιλελεύθερο ο οποίος στο La llamada de la tribu (Το κάλεσμα της φυλής) που εκδόθηκε το 2018 αποτίει φόρο τιμής στους Άνταμ Σμιθ, στον Ρεϋμόν Αρόν, Χοσέ Ορτέγκα υ Γκασέτ, Φρήντριχ Χάγιεκ, Καρλ Πόππερ, Αϊζάια Μπερλίν, και στον καλό του φίλο Ζαν-Φρανσουά Ρεβέλ. Εξάλλου χάρη στη φιλική μου σχέση με τον τελευταίο, το 2005 είχα την ευκαιρία να γνωρίσω στο Παρίσι τον Μάριο Βάργκας Λιόσα.
Επικριτής των ελαττωμάτων και των υπερβολών της κοινωνίας μας, κατήγγελλε ακούραστα τον πολιτισμό του θεάματος, την παρακμή της σύγχρονης τέχνης και την άνοδο του ισλαμισμού στην Ευρώπη, αντιτιθέμενος ακόμη και (δημόσια) στις φιλοδοξίες ανεξαρτησίας των Καταλανών το 2017.
Προσκεκλημένος στο Collège de France από τον Αντουάν Κομπανιόν το 2017, δήλωσε: «Το μεγαλύτερο γεγονός στη ζωή σου ήταν να μάθεις να διαβάζεις σε ηλικία πέντε ετών στο Κολλέγιο Lassalle στην Κοτσαμπάμπα [Βολιβία], με τον αδελφό Γιουστινιάνο. Ανακάλυψα ότι διαβάζοντας, μεταφράζοντας γράμματα, λέξεις, μπορούσε κανείς να ζήσει μια ζωή πολύ πιο πλούσια, πολύ πιο ενδιαφέρουσα από εμένα».
Ο Μάριο Βάργκας Λιόσα, του οποίου τα ομολογημένα πρότυπα ήταν ο Βικτόρ Ουγκώ και ο Γκυστάβ Φλωμπέρ, μετέτρεψε όλα όσα του συνέβησαν σε λογοτεχνία. Έτσι ολόκληρη η ζωή του αφιερώθηκε στο μυθιστόρημα. Άνθρωπος με διαυγή αβεβαιότητα και αναγκαία αμφιβολία, ήξερε ότι όλοι, ανεξαιρέτως, θα μπορούσαν να γίνουν αντικείμενο μιας ιστορίας. Περισσότερο από σύνθημα, αυτό ήταν ένα είδος κανόνα ζωής, μια φιλοσοφική στάση, μια λογοτεχνική θεωρία. Και όταν ρωτήθηκε αν η αντίληψή του για τη λογοτεχνία είχε αλλάξει από την Πόλη και τα σκυλιά, το πρώτο του μυθιστόρημα, απάντησε: «Έχω διαβάσει, έχω δει, έχω ζήσει και αυτό έχει αλλάξει τον συγγραφέα που είμαι», όπως επεσήμανε για τον μεγάλο συγγραφέα ο Τιερύ Κλερμόν του AFP, και σίγουρα έχει δίκιο.
Χαρακτηριστικές από την άποψη αυτή, είναι οι απόψεις του Μάριο Βάργκας Λιόσα, για την ανάγνωση, τη λογοτεχνία και την πολιτική δέσμευση.
«Το να διαβάζεις είναι να διαμαρτύρεσαι για τις ανεπάρκειες της ζωής. Διαβάζεις σημαίνει να βάζεις τον εαυτό σου σε μόνιμη εγρήγορση ενάντια σε κάθε μορφή καταπίεσης και τυραννίας. Σημαίνει να θωρακίζεις τον εαυτό σου απέναντι στη χειραγώγηση εκείνων που θέλουν να πιστεύουμε ότι το να ζεις πίσω από τα κάγκελα σημαίνει να ζεις με ασφάλεια» είχε δηλώσει στο περιοδικό Le Point, το 2011. Πρόσθετε δε ότι όταν διαβάζουμε ένα σπουδαίο μυθιστόρημα –Μόμπυ Ντικ, Οι άθλιοι, Πόλεμος και ειρήνη, Δον Κιχώτης– και μετά επιστρέφουμε στον πραγματικό κόσμο, κάτι έχει αλλάξει μέσα μας: κοιτάμε πιο κριτικά το περιβάλλον μας. Η ανάγνωση ενός καλού μυθιστορήματος σημαίνει να κατοικούμε σε έναν τέλειο, στρογγυλό και καθαρό κόσμο, που χαρακτηρίζεται από ομορφιά, όπου ακόμη και το κακό μετατρέπεται σε κάτι ελκυστικό και λογοτεχνικό. Σε σύγκριση με τη λογοτεχνία, ο πραγματικός κόσμος είναι ατελής, ακατάστατος και χαοτικός. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ανάγνωση ενός καλού μυθιστορήματος μας κάνει πιο επικριτικούς για το τι μας περιβάλλει, και αυτό είναι εξαιρετικά ανατρεπτικό σε μια κοινωνία που ισχυρίζεται ότι ασκεί απόλυτο έλεγχο στο άτομο, και έχουν δίκιο.
Αναφερόμενος στη λογοτεχνία, στο ίδιο περιοδικό είχε δηλώσει:
«Η λογοτεχνία σε κάνει να επιθυμείς μια άλλη ζωή, που η πραγματική ζωή δεν μπορεί να σου δώσει, και επομένως σφυρηλατεί κριτικά μυαλά, ερωτευμένα με ιδανικά, ενώ ο εξαιρετικός οπτικοακουστικός μηχανισμός είναι εκεί για να μας διασκεδάσει και να δημιουργήσει παθητικά και κομφορμιστικά θέματα. Ένας κόσμος χωρίς λογοτεχνία θα ήταν ένας κόσμος χωρίς αυθάδεια…»
«Από όλα τα επιτεύγματα της φαντασίας, η λογοτεχνία είναι το όργανο που φέρνει καλύτερα την πραγματική κοινωνία πιο κοντά σε αυτήν που ονειρευόμαστε, γιατί δημιουργεί υποκατάστατους κόσμους που μας επιτρέπουν να επισημάνουμε τι δεν πάει καλά με τους δικούς μας και να σκεφτούμε ποια μπορεί να είναι η πρόοδος. Όσο υπάρχει ζωή σε αυτόν τον κόσμο, θα υπάρχουν όνειρα και είναι η λογοτεχνία που επιτρέπει σε αυτό το όνειρο να υλοποιηθεί».
Σχετικά επίσης με την πολιτική δέσμευση, τον Σεπτέμβριο 2021, ο Μάριο Βάργκας Λιόσα, πάλι στο Le Point, είχε δηλώσει:
«Η μόνη μου λύπη είναι που μπήκα στην πολιτική!». «Δεν ήθελα να είμαι υποψήφιος, ήταν η “δύναμη των περιστάσεων”, όπως λένε, που με έκανε. Είχα συνεργαστεί με τους φίλους μου ενάντια στην εθνικοποίηση των τραπεζών και των ασφαλιστικών εταιρειών, καταφέραμε να το αποτρέψουμε να συμβεί, ήμουν επικεφαλής αυτού του αγώνα και η πίεση ήταν πολύ δυνατή για να υποχωρήσω. Αλλά το επάγγελμά μου είναι συγγραφέας. Η λογοτεχνία υπερισχύει των πάντων για μένα, ακόμα κι αν, στη Λατινική Αμερική, είναι δύσκολο να είσαι απλώς συγγραφέας…».
Τέλος, τον Μάιο 2005, σε συζήτηση με τον Ζαν-Φρανσουά Ρεβέλ και τον υπογράφοντα, ο μεγάλος συγγραφέας, μιλώντας για τον φιλελευθερισμό, είχε πει:
«Ας μη γίνει λάθος: οι φιλελεύθεροι δεν κάνουν εκστρατεία για την κατάργηση του κράτους, για τον αναρχισμό. Θέλουν ένα αποτελεσματικό αλλά όχι παρεμβατικό κράτος, που εγγυάται ελευθερία, ίσες ευκαιρίες, ιδιαίτερα στην εκπαίδευση, σεβασμό του νόμου και του κράτους δικαίου. Βασισμένος στην ανεκτικότητα και τον σεβασμό, την επιθυμία για συνύπαρξη με τους άλλους και την ακλόνητη υπεράσπιση της ελευθερίας ως υπέρτατης αξίας, ο φιλελευθερισμός είναι ο εμπλουτισμός της δημοκρατίας μέσω της ατομικής ελευθερίας».
«Ο φιλελευθερισμός έχει δεχτεί επίθεση και ειρωνικά σχόλια από όλους! Πρέπει να ειπωθεί ότι είναι περίπλοκος. Ο ορισμός του: δεν είναι δογματικός, δεν υπόκειται σε άκαμπτες ιδέες. Δεν είναι ιδεολογικός, αν σκεφτούμε ότι μια ιδεολογία είναι ένα είδος κοσμικής θρησκείας. Επιτρέπει την απόκλιση και την κριτική και δεν ισχυρίζεται ότι έχει την απάντηση σε όλα.
Υπ’ αυτή την έννοια, η φιλελεύθερη σκέψη και αντίληψη είναι αυτή της αναζήτησης, της περιέργειας, της καινοτομικής προδιάθεσης. Ας διαβάσουν κάποιοι τον Ρεϋμόν Αρόν και θα καταλάβουν ότι η φιλελεύθερη σκέψη μπορεί να φθάσει μέχρι την ελευθερία και αυτό είναι καλύτερο από την οργάνωση της κοινωνίας σε φάλαγγες…».
