Η αντι-ιστορία της Κίνας

Στο βιβλίο του με τίτλο Sparks (Λάμψεις), ο Ίαν Τζόνσον γράφει για τους Κινέζους εκείνους που με κίνδυνο την καριέρα τους και ενίοτε τη ζωή τους αποκαλύπτουν κρυμμένες αλήθειες για τη σύγχρονη ιστορία της χώρας τους. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Ian Johnson, Sparks: China’s Underground Historians and Their Battle for the Future [Λάμψεις: Οι αντιφρονούντες ιστοριογράφοι της Κίνας και ο αγώνας τους για το μέλλον], Oxford University Press, σελ. 381 Η λέξη «Κίνα», όπως εμφανίζεται στον γραπτό και προφορικό λόγο δημοσιογράφων και κυβερνητικών αξιωματούχων της Δύσης, αναφέρεται σχεδόν πάντα στις σκέψεις, τις αξίες, τις θέσεις και τα σχέδια των υψηλόβαθμων μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας. Αυτό ισχύει όταν διαβάζουμε για τη θέση της «Κίνας» για την Ουκρανία, την προσπάθεια της «Κίνας» να τονώσει την εγχώρια κατανάλωση κ.ο.κ. Στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Ίαν Τζόνσον με τίτλο Sparks (Λάμψεις), η «Κίνα» έχει άλλη σημασία. Ο Τζόνσον γράφει για τους Κινέζους εκείνους που αποκαλύπτουν συγκλονιστικές αλήθειες για τη σύγχρονη ιστορία της χώρας τους διακινδυνεύοντας πολλά, από την καριέρα τους έως ακόμα και τη ζωή τους. Οι αξίες και οι πράξεις τους εναρμονίζονται με τις αρχαίες ηθικές παραδόσεις και με το κομμάτι της καθημερινής ζωής που βρίσκεται εκτός κρατικού ελέγχου. «Κίνα» είναι και αυτοί επίσης. Το ΚΚΚ ασκεί επάνω τους τεράστια πίεση και σε μεγάλο βαθμό πετυχαίνει τους σκοπούς του. Οι «αντιφρονούντες ιστορικοί» (ή «αντι-ιστοριογράφοι») που αναφέρει στο βιβλίο του ο Τζόνσον, στους οποίους συγκαταλέγονται δημοσιογράφοι, καθηγητές, δικηγόροι δικαιωμάτων του ανθρώπου και κινηματογραφιστές που εργάζονται με υποτυπώδη μέσα παλαιάς τεχνολογίας, μοιάζουν να αποτελούν μικρή μειοψηφία. Όμως ο Τζόνσον μας δείχνει πώς εμπνέονται από αξίες που όχι μόνο ξεπέρασαν σε χρονική διάρκεια τις δυναστείες, αλλά βοήθησαν και στην πτώση ορισμένων εξ αυτών. Οι σημερινοί ηγέτες φαίνεται ότι το γνωρίζουν αυτό καλά, όπως αποδεικνύεται από τα εξαιρετικά δαπανηρά μέτρα «διατήρησης της σταθερότητας» που χρησιμοποιεί το καθεστώς σε εικοσιτετράωρη βάση για να τους παρακολουθεί, να τους αποτρέπει και, όταν χρειάζεται, να τους καταστέλλει. Τα εργαλεία αποτροπής είναι βασικά δύο: οι απειλές, σχεδιασμένες έτσι ώστε να προκαλούν φόβο, και τα υλικά οφέλη, ως ανταμοιβή για τη συνθηκολόγηση. Και φυσικά η τιμωρία. Η αρχαία κομφουκιανή αξία του γι (yì 義) σημαίνει να κάνεις το σωστό ακόμη και αν (ή ειδικά αν) αυτό συνεπάγεται την αντίθεση στην εξουσία. Η ιστορία της Κίνας διαθέτει πολλά λαμπρά παραδείγματα αξιωματούχων που ευρισκόμενοι αντιμέτωποι με τους αυτοκράτορες επέλεξαν το γι ακόμη και με τίμημα τον αποκεφαλισμό τους. Ο Τζόνσον αναφέρει πολύ σωστά μία ακόμα αξία – μια αξία που ένας υψηλός αξιωματούχος θα θεωρούσε ανάξια να ασχοληθεί μαζί της, αλλά οι απλοί άνθρωποι εκτιμούσαν ιδιαίτερα και καθόριζε τις δράσεις τους. Πρόκειται για το πνεύμα του τσιάνχου, που κυριολεκτικά σημαίνει «ποτάμια και λίμνες», και αναφέρεται στην άγρια φύση από όπου αναδύονται οι σιάκε («περιπλανώμενοι ιππότες» ή «ενάρετοι ήρωες») που βοηθούν τους απλούς ανθρώπους να βρουν δικαιοσύνη. Οι σημερινοί αντιφρονούντες ιστοριογράφοι θεωρούν ότι οι ίδιοι είναι κληρονόμοι των πνευμάτων του γι και του τσιάνχου. Όπως εκφράζει με δικά του λόγια το σκεπτικό τους ο Τζόνσον: «Αν οι αρχαίοι τολμούσαν να εκφράσουν ανοιχτά τη γνώμη τους, τότε γιατί να μην τολμώ κι εγώ;». Επιπλέον, αισθάνονται ότι μεταβιβάζουν την ανεκτίμητη αυτή παράδοση στις επόμενες γενιές· τα γραπτά τους μοιάζουν με χρονοκάψουλες: «Θέλουν να γνωρίζουν οι Κινέζοι του μέλλοντος ότι στη δεκαετία του 2020, όταν οι εποχές ήταν πιο σκοτεινές από ποτέ, οι Κινέζοι που ζούσαν στην Κίνα δεν υπέκυψαν ούτε στο δέλεαρ των υλικών απολαβών ούτε στον φόβο». Καθώς πιστεύουν ότι η ηθική ακεραιότητα του κινεζικού λαού αντέχει στον χρόνο, καταλήγουν όχι απλώς να ελπίζουν, αλλά να προβλέπουν ότι η αδίστακτη ηγεμονία του ΚΚΚ θα φτάσει κάποτε στο τέλος της: Γνωρίζουν ότι θα νικήσουν, όχι ατομικά και όχι άμεσα, αλλά κάποια στιγμή στο μέλλον. Στην ουσία, οι εχθροί του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος δεν είναι τα συγκεκριμένα άτομα, αλλά οι διαχρονικές αξίες του κινεζικού πολιτισμού: η δικαιοσύνη, η πίστη στις ηθικές αρχές, η ελευθερία της σκέψης. Οι αντι-ιστοριογράφοι δεν είναι οργανωμένοι: δεν διαθέτουν καταστατικό, ούτε αξιωματούχους, ούτε κάνουν συναντήσεις. Προσφέρουν ο ένας στον άλλον ηθική υποστήριξη σε ανεπίσημο επίπεδο, αλλά τίποτε παραπάνω. Η έλλειψη οργανωτικής δομής είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς το καθεστώς συνθλίβει –σε εμβρυακό στάδιο, κατά το δυνατόν– κάθε ομάδα που θεωρεί δυνητικά αντιπολιτευτική. Το διαδίκτυο έχει διευκολύνει πάρα πολύ την ελεύθερη σύνδεση μεταξύ τους. Πριν το διαδίκτυο οι άνθρωποι έπρεπε να συναντώνται σε φυσικούς χώρους, όπου η αστυνομία μπορούσε να εισβάλει και να διαλύσει τις συναντήσεις. Οι διαδικτυακές συναντήσεις με άτομα που βρίσκονται σε διαφορετικές τοποθεσίες δεν είναι τόσο εύκολο να διαλυθούν. (Το καθεστώς συνεχίζει τις προσπάθειες, αλλά το έργο του είναι δυσκολότερο). Ο Τζόνσον αναφέρει πολλά παραδείγματα προσώπων και γεγονότων του παρελθόντος της κομμουνιστικής Κίνας, που έχουν καταγραφεί από τους αντιφρονούντες ιστοριογράφους. Η αγροτική μεταρρύθμιση του Μάο Τσετούνγκ στις αρχές της δεκαετίας του 1950 δεν ήταν αναδιανομή της γης από τους γαιοκτήμονες στους αγρότες, αλλά κατάσχεση της γης από το ΚΚΚ. Οι «γαιοκτήμονες» (ανάμεσά τους και κάποιοι που δεν τους άξιζε ο χαρακτηρισμός, όμως τους δόθηκε για να καλυφθούν οι ποσοστώσεις που όριζε το καθεστώς) μπήκαν στο στόχαστρο, στο πλαίσιο της «ταξικής πάλης». Εκατομμύρια άνθρωποι εκτελέστηκαν. Με την Αντιδεξιά Εκστρατεία του 1957 δεινοπάθησαν εκατομμύρια διανοούμενοι που τόλμησαν να εκφράσουν την κριτική τους στη νέα κοινωνία. Οδηγήθηκαν σε διάλυση των οικογενειών τους, αυτοκτονίες και εξορία σε στρατόπεδα εργασίας σε απομακρυσμένες περιοχές. Το πιο ανατριχιαστικό παράδειγμα έρχεται από την πρόσφατα αποκαλυφθείσα ιστορία του Τσιαμπιανκού, ενός στρατοπέδου εργασίας στην έρημο Γκόμπι της βορειοδυτικής Κίνας, το οποίο ήταν τόσο απομονωμένο ώστε δεν χρειαζόταν φράχτη γύρω του. Αν κάποιος έβγαινε από αυτό θα πέθαινε από αφυδάτωση. Μέσα στο στρατόπεδο χιλιάδες άνθρωποι λιμοκτόνησαν, ιδίως κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Λιμού του 1958-1962. Κάποιοι βρέθηκαν αντιμέτωποι με το φρικτό δίλημμα να τραφούν ή όχι με τη σάρκα των νεκρών συγκρατουμένων τους. Το 1959 μια ομάδα φοιτητών που τους είχαν στείλει στην επαρχία σαν «δεξιούς», τρομοκρατημένοι από τον λιμό και την ανειλικρίνεια του κράτους σκέφτηκαν ένα παράτολμο σχέδιο για να ανατρέψουν το Κομμουνιστικό Κόμμα και ίδρυσαν ένα περιοδικό που ονόμασαν Spark. Μέσα σε έναν χρόνο όλοι οι υπεύθυνοι εντοπίστηκαν και είτε φυλακίστηκαν είτε εκτελέστηκαν. Μία από τους κύριους συνεργάτες του Spark, η Λιν Τσάο, έγινε αργότερα διάσημη για την ανυπότακτη στάση της στη φυλακή και το 2004 αποτέλεσε θέμα μιας υπέροχης ταινίας του Χου Τζιέ με τίτλο Searching for Lin Zhao’s Soul (Ψάχνοντας για την ψυχή της Λιν Τσάο).[1] Καθώς δεν είχε πρόσβαση σε μελάνι, η Λιν έγραφε γράμματα από τη φυλακή με αίμα. Όταν εντέλει εκτελέστηκε, το καθεστώς έστειλε έναν πράκτορα να απαιτήσει από τη μητέρα της να πληρώσει στο κράτος το κόστος της σφαίρας. Το Spark ασκεί ακόμα επίδραση, στον εικοστό πρώτο αιώνα, και τώρα εμφανίζεται στον τίτλο του βιβλίου του Τζόνσον. Τον Ιανουάριο του 1967, εν μέσω της φρενίτιδας της Πολιτιστικής Επανάστασης του Μάο, ο Γιου Λουό κε και ο μικρότερος αδελφός του Γιου Λουό γιέν εξέδωσαν τo έντυπο Journal of Secondary School Cultural Revolution (Εφημερίδα της Πολιτιστικής Επανάστασης στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση). Εκεί εξέφραζαν την αντίθεσή τους στη δίωξη αυτών που ο Μάο αποκαλούσε «οι πέντε μαύρες κατηγορίες»: γαιοκτήμονες, πλούσιοι αγρότες, αντεπαναστάτες, κακά [: αντικοινωνικά] στοιχεία και δεξιοί. Η κυκλοφορία του περιοδικού άγγιξε σύντομα τις δεκάδες χιλιάδες τεύχη, η συντακτική ομάδα έφτασε τα είκοσι άτομα, και καθημερινά οι αρχισυντάκτες λάμβαναν εκατοντάδες επιστολές από αναγνώστες. Το περιοδικό έκλεισε διά της βίας τον Απρίλιο του 1967. Ο Γιου Λουό κε συνελήφθη, φυλακίστηκε και τον Μάρτιο του 1970 οδηγήθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα, στο μεγαλύτερο στάδιο του Πεκίνου, μπροστά σε μαθητές που έφεραν εκεί για να παρακολουθήσουν την εκτέλεση και να βγάλουν συμπεράσματα για το πόσο σοφό είναι να αντιστέκεσαι. Τη δεκαετία του 1980, ο Ταν Χετσένγκ, που ο Τζόνσον περιγράφει ως «πολυλογά, πεισματάρη και συναισθηματικό», ανακάλυψε μια καταγραφή της μαζικής πολιτικής δολοφονίας εννέα τουλάχιστον χιλιάδων ανθρώπων σε μια απομακρυσμένη περιοχή της επαρχίας Χουνάν. Τις επόμενες τέσσερις δεκαετίες ο Ταν ανέλαβε μια προσωπική σταυροφορία για να φέρει στο φως πειστήρια ότι στο πλαίσιο της «ταξικής πάλης», τον Αύγουστο του 1967, σκότωσαν τους ανθρώπους αυτούς χτυπώντας τους και πέταξαν τα σώματά τους σε ποτάμια – ή (επιστρατεύοντας τη φαντασία τους έτσι ώστε να υπογραμμιστεί ο πολιτικός ζήλος των επιτιθέμενων) τα ξεφορτώθηκαν με μεθόδους με γλαφυρές ονομασίες όπως «αυτοσχέδια αεροπλάνα», εμπνεόμενοι από το ότι τα μέλη του σώματός τους πετούσαν προς όλες τις κατευθύνσεις όταν πυροδοτούνταν τα εκρηκτικά που ήταν δεμένα πάνω τους. Το 2011 ο Ταν δημοσίευσε (στο Χονγκ Κονγκ) το βιβλίο Blood Myths (Μύθοι του αίματος), που το 2017 μεταφράστηκε στα Αγγλικά σε συντομευμένη έκδοση με τίτλο The Killing Wind (Ο άνεμος του θανάτου). Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ο Γκάο Χουά, ένας φοιτητής πανεπιστημίου προερχόμενος από οικογένεια που είχε υποστεί πολλά κατά την εποχή του Μάο, αποφάσισε να ερευνήσει πώς ξεκίνησε η καταστροφική περίοδος που συνδέεται με τον Μάο. Διαπίστωσε λοιπόν ότι η φρίκη των δεκαετιών του 1950 και του 1960 είχε τις ρίζες της στα χρόνια μεταξύ 1930 και 1945, όταν ο Μάο πάτησε επί πτωμάτων για να φτάσει στην κορυφή του ΚΚΚ και εγκαθίδρυσε ένα καθεστώς ικανό να καταστρέψει –όπως και έκανε– όποιον τον αμφισβητούσε. Ο Γκάο δούλεψε σχεδόν αποκλειστικά μόνος του επί είκοσι δύο χρόνια, και το αποτέλεσμα ήταν ένα βιβλίο εννιακοσίων σελίδων που κυκλοφόρησε στο Χονγκ Κονγκ με τίτλο How the Red Sun Rose: The Origin and Development of the Yan’an Rectification Movement, 1930-1945 (Πώς ανέτειλε ο Κόκκινος Ήλιος: Οι απαρχές και η ανάπτυξη του Κινήματος Διόρθωσης της Γιανάν). Ο «Κόκκινος Ήλιος» του τίτλου είναι ο Μάο. Ο Τζόνσον γράφει ότι το βιβλίο είναι «πυκνό, μακροσκελές και δύσκολο», αλλά συγχρόνως είναι ένα «συγκλονιστικό» επίτευγμα, «μια νέα αφήγηση του μύθου της Γιανάν που θέτει επίσης υπό αμφισβήτηση ολόκληρο το κομμουνιστικό σχέδιο». Ο Γου Γοενγκάνγκ, ένας δημιουργός ντοκιμαντέρ που ασχολείται με την καταγραφή της ζωής των απλών ανθρώπων, χρησιμοποιεί μια προσέγγιση που διαφέρει σε ένα σημαντικό σημείο από εκείνη των αντιφρονούντων συναδέλφων του. Ενώ οι αξίες του Γου συμφωνούν με τις δικές τους, σε πολιτικό επίπεδο παραμένει οριακά «εντός του συστήματος». Προσπαθεί να μην παραβιάζει εμφανώς τα όρια των απαγορευμένων ζωνών του καθεστώτος, και το όφελος από μια τέτοια επιφυλακτική στάση είναι ότι μπορεί να παράγει περισσότερο έργο με λιγότερες οχλήσεις και να το παρουσιάζει –τουλάχιστον ένα μέρος του– εντός Κίνας. Το 2010 ξεκίνησε το Folk Memory Project (Σχέδιο καταγραφής της λαϊκής μνήμης), στο πλαίσιο του οποίου δεκάδες νέοι πήγαν στις γενέτειρές τους με υποτυπώδη εξοπλισμό και κινηματογράφησαν επιζώντες του Μεγάλου Λιμού. Έως το 2020 είχαν πάρει συνεντεύξεις από περισσότερους από 1.300 ανθρώπους σε 246 χωριά. Το 2008, ένα «αντεργκράουντ» έντυπο με την ονομασία Remembrance (Μνήμη) ξεκίνησε να εκδίδεται σε ένα διαμέρισμα πολυώροφης πολυκατοικίας ενός προαστίου του Πεκίνου. Η συντακτική ομάδα του καλεί τον κόσμο να στείλει αφηγήσεις για γεγονότα που θυμάται ή έχει ερευνήσει. Περιέχει άρθρα με υποσημειώσεις και γενικά δίνει μια αίσθηση ακαδημαϊκού εντύπου. Τα τεύχη του, έκτασης εβδομήντα έως ενενήντα σελίδων, αποστέλλονται κάθε δύο εβδομάδες σε μορφή PDF σε όχι περισσότερους από διακόσιους συνδρομητές. Εάν ξεπερνούσε τον αριθμό αυτό θα θεωρούνταν «έκδοση», κάτι που θα απαιτούσε την επίσημη καταχώρησή του, ενώ έτσι παραμένει «ενημερωτικό δελτίο». Η συντακτική ομάδα του ενθαρρύνει την αντικειμενική παρουσίαση των γεγονότων, όμως τα γεγονότα λένε ιστορίες. Παραδείγματος χάριν, στην Εσωτερική Μογγολία κατά τη διάρκεια της βίαιης Πολιτιστικής Επανάστασης έχασαν τη ζωή τους 22.900 άνθρωποι και άλλοι 790.000 φυλακίστηκαν, όμως εκείνη την εποχή δεν δόθηκε καμία προσοχή στο γεγονός ότι οι δράστες ήταν στη συντριπτική τους πλειονότητα Κινέζοι Χαν και τα θύματα στη συντριπτική πλειονότητά τους Μογγόλοι. Οι αντι-ιστοριογράφοι έχουν περιθωριοποιηθεί, φιμωθεί, κάποιες φορές φυλακιστεί και άλλες εκτελεστεί, αλλά, όπως σημειώνει ο Τζόνσον, ποτέ δεν έχουν εξαφανιστεί. Επιπλέον, οι ίδιοι θεωρούν πως αποτελούν τους κρίκους μιας αλυσίδας – από τους «δεξιούς του 1957» έως το Spark (1959), τον Γιου Λουό κε (1967), το «Τείχος της Δημοκρατίας» (1979), τις διαδηλώσεις της Τιενανμέν (1989), το κίνημα «υποστήριξης των δικαιωμάτων» (2002-2008), τη δημοσιογραφία των πολιτών κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19 (2020-2021) και τις διαδηλώσεις των «λευκών χαρτιών» (2022). Κάθε εξέγερση συντρίβεται, αλλά αυτό δεν αρκεί για να σπάσει την αλυσίδα. Ο Τζόνσον βλέπει ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται, με «νέες λάμψεις που πετάγονται από την τσακμακόπετρα της Ιστορίας κάθε φορά που κάποιος τη χτυπά».[2] Η επιμονή τους να αποκαλύψουν την αλήθεια μοιάζει να έρχεται σε αντίφαση με μια αντίθετη τάση που παρατηρούν κάποιοι. Το 1990, ο αντιφρονών αστροφυσικός Φανγκ Λιτζί, ο οποίος είχε καταφύγει στην πρεσβεία των ΗΠΑ στο Πεκίνο μετά τη σφαγή της Τιενανμέν το 1989, δημοσίευσε στο έντυπο The New York Review ένα δοκίμιο με τίτλο “The Chinese Amnesia” («Η αμνησία των Κινέζων»).[3] Εκεί υποστήριζε ότι η επιδεξιότητα που δείχνει το ΚΚΚ στο να καταστέλλει τη μνήμη, κάτι που έκανε κατά κόρον μετά το 1957 αλλά και μετά το 1979, θα φαινόταν και πάλι στα γεγονότα του 1989, για τα οποία ενδέχεται να μη μάθουν τίποτα οι επόμενες γενιές Κινέζων. Το 2014 η Λουίζα Λιμ δημοσίευσε το βιβλίο The People’s Republic of Amnesia: Tiananmen Revisited (Η Λαϊκή Δημοκρατία της Αμνησίας: μια επανεξέταση των γεγονότων της Τιενανμέν), όπου ουσιαστικά διαπιστώνει ότι η πρόβλεψη του Φανγκ αποδείχθηκε σωστή. Σήμερα πολλοί από τους μαθητές μου στην Καλιφόρνια που προέρχονται από την Κίνα δεν γνωρίζουν για τη σφαγή του 1989. Δεν υπάρχει όμως κάποια αντίφαση εδώ: ο Φανγκ, η Λιμ και ο Τζόνσον έχουν όλοι δίκιο. Η ατσάλινη αποφασιστικότητα των αντι-ιστοριογράφων είναι ακόμα πιο εντυπωσιακή όταν εκτιμά κανείς το μέγεθος των αντιξοοτήτων που αντιμετώπισαν. Χου Τζιέ, «Ας γίνει φως #16», 2015, από σειρά ξυλογραφιών για τον Μεγάλο Λιμό της Κίνας 1958-1962. Δύο από αυτούς, που ο Τζόνσον περιγράφει με μεγαλύτερη λεπτομέρεια από τους άλλους, είναι η κινηματογραφίστρια Άι Σιαομίνγκ και η δημοσιογράφος Τσιάνγκ Σιουέ – γυναίκες και οι δύο. Πολλές ακόμα γυναίκες βρίσκονται ανάμεσά τους, όπως η Θιβετιανή ποιήτρια Τσέρινγκ Γούεϊζερ, η δημόσια διανοούμενη Τσούι Γεϊπίνγκ, η ανθρωπολόγος Γκου Γιουχουά και η ειδική σε θέματα σεξουαλικότητας Λι Γινχέ. Κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων των λευκών χαρτιών στη Σανγκάη τον Νοέμβριο του 2022 μπορούσαμε να δούμε ότι οι επικεφαλής ήταν γυναίκες και ότι πολλοί (ίσως οι περισσότεροι;) από τους διαδηλωτές στους δρόμους ήταν επίσης γυναίκες. Τα τελευταία χρόνια τον πιο ενεργό και αποτελεσματικό ρόλο στην οργάνωση της δράσης των νεαρών φιλελεύθερων Κινέζων στο εξωτερικό τον είχαν επίσης γυναίκες. Αντίθετα, την άνοιξη του 1989, όταν βρέθηκα στο Πεκίνο κατά την εξέλιξη των τεράστιων διαδηλώσεων υπέρ της δημοκρατίας, οι άνδρες στους δρόμους ξεπερνούσαν σε αριθμό τις γυναίκες. Είναι φανερό πως από τότε κάτι έχει αλλάξει. Ένα ερώτημα που μπορεί να μας απασχολήσει είναι έως ποιο βαθμό ο φεμινισμός εμπνέει σήμερα την έκφραση της αντίθεσης στο πολιτικό καθεστώς της Κίνας. Τα τελευταία χρόνια, και ιδίως στους κύκλους των φοιτητριών, έχει αναδυθεί το κίνημα MeToo, το οποίο έχει δεχθεί πολεμική υπό μορφήν αντιποίνων και αγωγών για δυσφήμιση, παρ’ όλο που οι δυνατότητες περαιτέρω ανάπτυξής του, δεδομένης της ακόμη άκρως πατριαρχικής κοινωνίας της Κίνας, παραμένουν τεράστιες. Για τις νεαρές φεμινίστριες, η επιδίωξη της ισότητας των φύλων είχε μερικές φορές ως δευτερεύον αποτέλεσμα το ότι οδηγούσε σε μια γενικότερη αντιεξουσιαστική ιδεολογία. Φαίνεται ότι η αντίσταση στην πατριαρχία, ως μορφή αυταρχισμού, μπορεί να οδηγήσει με φυσικό τρόπο στην αντίσταση στην πολιτική καταπίεση, δεδομένου ότι τα πολιτικά αφεντικά είναι στην πραγματικότητα συνήθως άνδρες. Δεν είναι ωστόσο σαφές αν και τα δύο φύλα, από όσους συμμετέχουν στο φιλελεύθερο κίνημα της Κίνας, διακρίνουν εξίσου καλά αυτή τη σύνδεση. Η Λι Σιπάν, μία από τις πιο δυναμικές φεμινίστριες της Κίνας, αναρωτιέται σε άρθρο της γιατί οι άνδρες στην πολιτική αντιπολίτευση της Κίνας, όσο ανεπτυγμένη και αν είναι η αντιεξουσιαστική σκέψη τους, δυσκολεύονται να εφαρμόσουν την ισότητα των φύλων στην καθημερινότητα. Διαπιστώνει ότι ακόμη και μεταξύ των συναδέλφων της που εκφράζουν την αντίθεσή τους στο καθεστώς, οι άνδρες τείνουν να αντιμετωπίζουν τις γυναίκες ως το δεύτερο φύλο. Σε ένα κεφάλαιο του βιβλίο του ο Τζόνσον αναφέρεται στην «Ιστορία ως μύθο» και το αναλύει αυτό διεξοδικά. Το ΚΚΚ ισχυρίζεται ότι ο ρόλος στην ιστορία υπήρξε «σωστός» και κατά συνέπεια θεμελιώνει το δικαίωμά του να κυβερνά. Όπως ακριβώς έκαναν οι αυτοκράτορες σε παλαιότερες εποχές. Ο αυτοκράτορας ήταν ο «γιος του ουρανού» (όπου η λέξη «ουρανός» δεν σήμαινε κάτι μη γήινο, αλλά λίγο ως πολύ σήμαινε τη «φυσική τάξη των πραγμάτων»). Η διακυβέρνηση του αυτοκράτορα ήταν νόμιμη επειδή είχε «εντολή» από τον ουρανό. Όταν ανέβαινε στην εξουσία μια νέα δυναστεία, ήταν καθήκον των ιστορικών της Αυλής να γράψουν την πρόσφατη ιστορία με τρόπο που να εκφράζει καθαρά την ηθική κρίση του ουρανού. Το ΚΚΚ κληρονόμησε αυτή την παραδοσιακή αντίληψη και τη συνδύασε με τη λενινιστική ιδέα ενός «κόμματος» που ήταν τόσο θεωρητικό ώστε να μπορεί να θεωρηθεί αλάθητο. Τα πραγματικά μέλη του κόμματος όμως μπορεί να κάνουν λάθη. Ακόμα και ο Μάο, κατά την εκτίμηση του διαδόχου του, του Ντενγκ Σιαοπίνγκ, ήταν «κατά 70% σωστός και κατά 30% λανθασμένος». Όμως το ίδιο το κόμμα ήταν εξ ορισμού αψεγάδιαστο. Γι’ αυτό, όταν οι αντιφρονούντες ιστοριογράφοι αποκαλύπτουν γεγονότα που αμαυρώνουν ή ανατρέπουν πλήρως την εικόνα που προβάλλει το Κομμουνιστικό Κόμμα για τον εαυτό του, εκείνο τα θεωρεί όχι μόνον ανακριβή αλλά και βλάσφημα. Η απειλή είναι υπαρξιακή. Μήπως η αγροτική μεταρρύθμιση των αρχών της δεκαετίας του 1950 δεν αφορούσε τη μεταβίβαση της γης στους καλλιεργητές της; Μήπως στην πραγματικότητα επρόκειτο για κατάληψη εξουσίας που επιτεύχθηκε με τη μεθοδική εκτέλεση ανθρώπων χαρακτηρισμένων ως «γαιοκτημόνων»; Αν αυτό αληθεύει, τότε, όπως γράφει ο Τζόνσον, «βάσει ποιου δικαιώματος κυβερνούσε το κόμμα»; Οι αντι-ιστοριογράφοι μπορεί να είναι ελάχιστοι όμως είναι οι τερμίτες στα θεμέλια της εξουσίας του ΚΚΚ. Το καθεστώς φοβάται ότι οι δικές τους εκδοχές για το παρελθόν –ακόμη κι αν περιορίζονται «μόνο στα γεγονότα»– μπορεί να εξαπλωθούν. Τι θα συμβεί άραγε τότε; Η πιο αναλυτική αντι-ιστορία του Μεγάλου Λιμού είναι το βιβλίο του Γιανγκ Τζισένγκ με τίτλο Μου μπέι, που σημαίνει ταφόπλακα και κυκλοφορεί στα Αγγλικά ως Tombstone.[4] Ο τίτλος κρύβει μια ιδιοφυή αμφισημία: λειτουργεί άραγε το βιβλίο ως φιλολογική επιτάφια πλάκα των δεκάδων εκατομμυρίων θυμάτων ή ως ηθική ταφόπλακα του καθεστώτος που προκάλεσε τον θάνατό τους; Το ΚΚΚ πάντα φοβόταν τις ταφόπλακες, είτε φιλολογικές είτε φυσικές. Όταν το 2005 πέθανε ο διάσημος αντιφρονών Λιού Μπινιάν, οι αρχές απαγόρευσαν στην οικογένειά του να χαράξει στον τάφο του τις λέξεις: «Εδώ κείται ένας Κινέζος ο οποίος έκανε πράξεις που έκρινε σωστές και είπε πράγματα που είναι σωστό να λέγονται». Αν οι λέξεις αυτές ενέπνεαν όσους τις διάβαζαν; Αν τους κινητοποιούσαν να σχηματίσουν κάποια οργάνωση; Το 2017, όταν πέθανε ο Λιού Σιαομπό, ένας επίσης μαχητικός επικριτής του ΚΚΚ στον οποίο είχε απονεμηθεί το Νόμπελ Ειρήνης το 2010, το καθεστώς έλαβε κάθε δυνατό μέτρο για να διασφαλίσει ότι η τέφρα του σκορπίστηκε στη θάλασσα. Εκεί διαλύθηκε για πάντα. Αν δεν υπάρχει ταφόπλακα, δεν υπάρχει απειλή. Το πρώτο τεύχος του περιοδικού Spark που εκδόθηκε παράνομα την δεκαετία του 1960 με σκοπό να κάνει γνωστό τον Μεγάλο Λιμό. Οι προσπάθειες του καθεστώτος να σβήσει κομμάτια της ιστορίας οδήγησαν τους επικριτές του σε μια πολύ έξυπνη αντίδραση – το κενό μπορεί να πει πολλά. Όταν οι αρχές απαγόρευσαν να γραφτεί το κείμενο της επιτάφιας πλάκας του Λιού Μπινιάν, η οικογένειά του αντέδρασε αφήνοντάς την, προς το παρόν, κενή. Το ότι δεν λέει τίποτα, κατά μία έννοια τα λέει όλα. Στη δεκαετία του 2010, το κατά τον Τζόνσον «πιο δραστήριο δημόσιο φόρουμ της Κίνας», με διαλέξεις και αναγνώσεις, ήταν στην επαρχία Σιάν της Κίνας και άκουγε στο όνομα Τζι γουτζί – «Ξέρω ότι δεν ξέρω τίποτα». Όταν τον Νοέμβριο του 2022 οι διαδηλωτές των λευκών χαρτιών κράτησαν κενές κόλλες χαρτιού στη διαμαρτυρία τους για τους περιορισμούς του Covid (και εμμέσως για πολλά άλλα), το κενό φάνηκε χρήσιμο σε διάφορα επίπεδα. Καταρχάς, στην αντιμετώπιση της αστυνομικής ανάκρισης: «Δεν έγραψα τίποτα – για τι πράγμα θα με κατηγορήσετε;». Σε ένα δεύτερο επίπεδο, προκάλεσε τη συμμετοχή των παρατηρητών: «Συμπληρώστε το κενό όπως θέλετε και θα γίνετε μέρος της διαμαρτυρίας μας». Στο δε καθεστώς έλεγε: «Ξέρεις ότι ξέρω ότι ξέρεις ότι και οι δύο ξέρουμε τι εννοώ». Σήμερα ένα από τα πιο δημοφιλή podcast στους νεαρούς Κινέζους που ζουν στο εξωτερικό προερχόμενοι από τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας ονομάζεται Μπου μινγκμπάι μποκέ – «Ασαφές ιστολόγιο» ή «Δεν-καταλαβαίνω-τίποτα ιστολόγιο». Το καθεστώς γνωρίζει ότι οι σπόροι που θα οδηγήσουν σε μια πιθανή κατάρρευσή του φυτρώνουν όχι μόνο στην ιστορία αλλά και στην καθημερινή ζωή. Ο πληθυσμός σήμερα κυριαρχείται από την παραπληροφόρηση και τον πολιτικό εκφοβισμό, οπότε ελάχιστη αντίσταση φαίνεται στην επιφάνεια· κάτω όμως από την επιφάνεια επιβιώνουν οι καθημερινές αξίες της κινεζικής ζωής, και αυτές διαφέρουν πολύ τόσο από τον μαρξισμό όσο και από την Σκέψη του Σι Τζινπίνγκ. Οι ακτιβιστές του κινήματος των δικαιωμάτων, το 2002-2008, αντιλήφθηκαν αυτή τη διαφορά και την αξιοποίησαν. Καθώς υποστήριζαν τη μεταρρύθμιση υπέρ της δημοκρατίας, έμοιαζαν αρκετά με τους ακτιβιστές της δεκαετίας του 1980 (και σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν οι ίδιοι άνθρωποι). Στη δεκαετία του 1980 όμως η βασική ελπίδα ήταν ότι η αλλαγή θα μπορούσε να συμβεί μέσω της συνεργασίας με «φιλελεύθερα σκεπτόμενους» ηγέτες. Έως την εποχή των διαδηλώσεων του 1989, σημαντικό αίτημα εξακολουθούσε να είναι ο «διάλογος» με την κορυφή. Μετά τη σφαγή της 4ης Ιουνίου, η στρατηγική έπρεπε να αλλάξει. Δεν υπήρχε πλέον καμία ελπίδα συνεργασίας με την κορυφή, όπου, ούτως ή άλλως, δεν παρέμενε κανείς με τον οποίον θα μπορούσαν να συνομιλήσουν. Οι «φιλελεύθεροι» ηγέτες είχαν πεθάνει, είχαν τεθεί σε κατ’ οίκον περιορισμό ή ένιωθαν σε κατάσταση παράλυσης λόγω των σκληρών νέων συνθηκών. Οι δημοκρατικοί ακτιβιστές έστρεψαν τώρα το βλέμμα τους προς τα κάτω, στην κοινωνία, και διαπίστωσαν με έκπληξη ότι οι αξίες της κοινής λογικής των απλών ανθρώπων όχι μόνο ανθούσαν αλλά βρίσκονταν σε σύμπνοια με τις δικές τους δημοκρατικές αντιλήψεις. Από το 2006 έως το 2008, ο Λιού Σιαομπό έγραψε μια σειρά δοκιμίων για το πώς η έλευση του διαδικτύου στην Κίνα επέτρεψε στους ανθρώπους να ανακαλύψουν ότι συμφωνούσαν μεταξύ τους ως προς τις έννοιες της δικαιοσύνης – οι οποίες περιλάμβαναν αυτό που ο υπόλοιπος κόσμος διεθνώς αποκαλούσε «ανθρώπινα δικαιώματα». Στην προ διαδικτύου εποχή, αν ο γιος ενός τοπικού αξιωματούχου βίαζε μια νεαρή γυναίκα, τη σκότωνε και πετούσε το πτώμα της στο ποτάμι, ο πατέρας του μπορούσε να κρύψει την αλήθεια κι έτσι ελάχιστοι θα τη μάθαιναν. Η κοινή γνώμη τότε ήταν εντελώς κατακερματισμένη. Με το διαδίκτυο όμως, οι αναφορές της κακής συμπεριφοράς των αξιωματούχων διαδίδονταν γρήγορα και μπορούσαν να προκαλέσουν δημόσιες διαμαρτυρίες. Οι παραβάτες θα καλούνταν να λογοδοτήσουν – όχι όμως λόγω των διαμαρτυριών, αλλά λόγω της πίεσης από τους ανωτέρους τους. Αν «οι μάζες» σε μια επαρχία δημιουργούσαν αναταραχές, οι επαρχιακές αρχές μπορούσαν να κατηγορήσουν τους αξιωματούχους της συγκεκριμένης επαρχίας ότι δεν κυβερνούν σωστά. Παρατηρώντας τα παραπάνω ο Λιού κατάλαβε ότι οι απλοί άνθρωποι δεν είχαν ανάγκη τη θεωρητική διδασκαλία του περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το διαδίκτυο έπαιζε καίριο ρόλο, όχι όμως επειδή έδινε στους ανθρώπους τη δυνατότητα να απευθυνθούν σε φορείς στο εξωτερικό, στη Διεθνή Αμνηστία ή στο Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, προκειμένου να μάθουν για τα δικαιώματα. Αλλά γιατί ενημέρωνε τους πολίτες για όσα συνέβαιναν, κάτι που οδηγούσε σε μια φυσική σύγκλιση των απόψεων περί ηθικής. Αυτή η έρευνα στη βάση για την ανάδειξη των αξιών των καθημερινών ανθρώπων μπορεί να εφαρμοστεί όχι μόνο σε επίπεδο κοινωνίας αλλά και ατόμων. Υπάρχουν πολλά σχετικά παραδείγματα Κινέζων συγγραφέων κατά τα κομμουνιστικά χρόνια. Ο Τζανγκ Σιανλιάνγκ, που ασχολήθηκε εκτενώς στα γραπτά του με τις εμπειρίες του στα στρατόπεδα εργασίας, αρχικά ένιωθε να τρομοκρατείται από την τραχιά γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κρατούμενοι και οι φύλακες. Με τον καιρό όμως έμαθε ότι πολλοί άνθρωποι είχαν «έναν αληθινό εαυτό μέσα τους» που ήταν διαφορετικός. Η εξωτερική πλευρά ενός ατόμου ήταν εκείνη που φαινόταν περισσότερο, όμως ίσως ήταν ένα είδος κάλου, σαν αυτόν που βγάζουμε στα πόδια, που αναπτύσσεται για να μας προστατέψει από ένα σκληρό περιβάλλον. Στο εσωτερικό μπορούσε να επιβιώσει ένας πιο φυσικός εαυτός. Στα κομμουνιστικά χρόνια το μεγαλύτερο λάθος που έκαναν οι ξένοι, προσπαθώντας να καταλάβουν τι «σκέφτεται» η Κίνα, ήταν να μένουν στις επιφανειακές εντυπώσεις θεωρώντας ότι αποτυπώνουν την πλήρη ιστορία. Οι πολιτικές ταμπέλες του καθεστώτος («κομμουνιστής», «αστός», «αντεπαναστάτης» και πολλές άλλες) δεν έχουν καμία αξία σε μια σοβαρή κοινωνική ανάλυση. Ο νους του ανθρώπου έχει πολλά επίπεδα και η επιφάνεια μπορεί να είναι παραπλανητική. Η γενική διάκριση ανάμεσα στο «τι σκέφτομαι» και το «τι δείχνω» ισχύει σε πολλές και διαφορετικές περιπτώσεις. Ως ένα και μόνο παράδειγμα πάρτε τον όρο σιάο φενχόνγκ («ροζ νεολαία»). Αναφέρεται σε μια κατηγορία νεαρών που κραυγάζουν ότι «αγαπούν την Κίνα» και «μισούν την Αμερική» ή «μισούν την Ιαπωνία». Η ροζ νεολαία επιτίθεται πράγματι με σφοδρότητα στις ΗΠΑ και την Ιαπωνία. Είναι όμως «μίσος» με την έννοια «απορρίπτουμε ό,τι έχει σχέση με εσάς»; Όχι βέβαια. Ένα από τα πιο συνηθισμένα τους παράπονα είναι ότι οι ΗΠΑ κυριαρχούν στον κόσμο και «βάζουν την Κίνα σε κατώτερη μοίρα». Ουσιαστικά αυτό σημαίνει «θα θέλαμε να ήμασταν στη θέση σας» και «εκεί που βρίσκεστε δεν είναι και τόσο άσχημα». Οι φωνές δεν εκφράζουν τόσο το μίσος όσο την αντιπαλότητα. Όμως ο κόσμος, είτε ανήκει στους υποστηρικτές είτε στους επικριτές του ΚΚΚ, τείνει να θεωρεί ότι η ροζ νεολαία μισεί την Αμερική. Οι αντι-ιστοριογράφοι του Ίαν Τζόνσον δεν θα έκαναν ένα τέτοιο λάθος. Η αποστολή τους, απλή αλλά ηρωική, είναι να παραμένουν προσγειωμένοι στην πραγματικότητα. © 2025 THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS — Μετάφραση: Νατάσα Μωράκη [1] Βλ. Ian Johnson, “China’s Invisible History: An Interview with Filmmaker and Artist Hu Jie”, nybooks.com, 27 Μαΐου 2015. Διαθέσιμο στο https://tinyurl.com/53rdrw86 [2] Ο όγκος του υλικού που έχει ήδη συγκεντρωθεί είναι εντυπωσιακός. Ο Τζόνσον έχει δημιουργήσει τον ιστότοπο China Unofficial Archive (www.minjian-danganguan.org) που περιέχει πολλές εκατοντάδες στοιχεία. [3] The New York Review, 27 Σεπτεμβρίου 1990. [4] Βλ. την κριτική μου για την κινεζική έκδοση, The New York Review, 13 Ιανουαρίου 2011, και την κριτική του Τζόνσον για την αγγλική έκδοση, The New York Review, 22 Νοεμβρίου 2012.

Η αντι-ιστορία της Κίνας

Σύνδεση