Φωτίζοντας σκοτεινές πτυχές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας

George Kaloudis, Greece (1941-1974): Years of Occupation, Years of Strife, and Years of Exclusion [Ελλάδα (1941-1974): Κατοχικά χρόνια, χρόνια διχασμού, και χρόνια αποκλεισμού], Lexington Books, Λάνχαμ, 2023, σελ. 188 Ανδρέας Βενιανάκης, Ποντάροντας στη γερμανική ρουλέτα. Καζίνο και πράκτορες στην κατοχική Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 406 Sandra Modiano, Mon cher Léon: De Salonique à Lausanne, L’itinéraire du Dr. Cuenca, médecin juif au camp d’Auschwitz [Αγαπητέ μου Λέων: Από τη Σαλονίκη στη Λωζάννη, η διαδρομή του δρ. Κουένκα, Εβραίου γιατρού στο στρατόπεδο του Άουσβιτς], Éditions Slatkine, Γενεύη, 2023, σελ. 128 Μνήμη Ανδρέα Βενιανάκη Η σύγχρονη ελληνική ιστορία είναι περίπλοκη, τόσο για τους εγχώριους όσο και για τους ξένους μελετητές. Μέσα σε λιγότερο από 35 χρόνια, μεταξύ του 1940 και του 1974, η χώρα είδε μια είδε μια σκληρή τριμερή κατοχή (Γερμανία, Ιταλία και Βουλγαρία), έναν βάναυσο εμφύλιο πόλεμο, μια στρατιωτική δικτατορία, καθώς και συνεχή πολιτική αστάθεια και συχνές αλλαγές κυβέρνησης. Αυτή η ταραγμένη περίοδος είναι το επίκεντρο της έκδοσης Ελλάδα (1941-1974): Κατοχικά χρόνια, χρόνια διχασμού, και χρόνια αποκλεισμού, του ομότιμου καθηγητή Γιώργου Καλούδη, ο οποίος διδάσκει πολιτική επιστήμη και ιστορία στο Πανεπιστήμιο Ρίβιερ στη Νάσουα του Νιου Χάμσαϊρ. Ο συγγραφέας κάνει εξαιρετική δουλειά με την παρουσίαση αυτής της περίπλοκης περιόδου και το καταφέρνει σε λιγότερες από 150 σελίδες κειμένου. Χρησιμοποιεί εκτενώς τη σημαντική δευτερογενή βιβλιογραφία σχετικά με το θέμα, την οποία παραθέτει άμεσα, αλλά χωρίς να επιβαρύνει τους αναγνώστες με μια βαρετή συλλογή αποσπασμάτων δίχως συνδετικό νήμα. Το σχετικά μικρό του μέγεθος και η πλούσια βιβλιογραφία το κάνουν ιδιαίτερα ελκυστικό σε όσους αναζητούν μια πρώτη γεύση από τη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Στην διήγησή του, ο Καλούδης καταφέρνει να παραμείνει αντικειμενικός και διερευνά τα συμφέροντα και τις υπερβολές όλων των πλευρών, καταδεικνύοντας τις συνέχειες και τις ασυνέχειες και παρουσιάζοντας τις εξελίξεις από μια ευρεία οπτική γωνία. Το βιβλίο καλύπτει αρχικά την συντριπτική επιρροή του Ηνωμένου Βασιλείου στην ελληνική πολιτική σκηνή και αργότερα τον αυξημένο ρόλο των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο συγγραφέας παρουσιάζει επίσης την διευρυνόμενη επιρροή του ελληνικού στρατού, στον αγώνα για την αναγνώριση της αριστεράς, στο εκκρεμές που ταλαντεύεται μεταξύ μοναρχίας και δημοκρατίας και στην τροχιά πολιτικών όπως ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Διαβάζοντας κανείς το βιβλίο του αισθάνεται την έντονη σύνδεση του συγγραφέα με την ιστορία που αφηγείται αλλά και την αμεροληψία του, που αποκαλύπτεται και στην προσπάθειά του να παρουσιάσει τα δεινά όλων των πλευρών και κυρίως των απλών Ελλήνων πολιτών. Πουθενά αυτό δεν είναι πιο εμφανές όσο στις τελευταίες σειρές του βιβλίου, όπου μετά από μια μικρή ανακεφαλαίωση των πρόσφατων εξελίξεων, ο Καλούδης καταλήγει: «Ίσως να έρχονταν καλύτερες μέρες». Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο συγγραφέας βλέπει τα γεγονότα από αμερικανική οπτική γωνία τόσο προς όφελος όσο και σε βάρος της μελέτης του. Από τη μία πλευρά, τα απευθείας αποσπάσματα από αποχαρακτηρισμένα τηλεγραφήματα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ εμπλουτίζουν περαιτέρω αυτή την αφήγηση, ειδικά της περιόδου που η Ουάσιγκτον άρχισε να παίζει μεγάλο ρόλο στη μεταπολεμική ελληνική πολιτική, μια σχέση που έχει περιγραφεί ως σχέση «προστάτη-πελάτη». Επιπλέον, παρουσιάζεται η πλευρά της ελληνοαμερικανικής προοπτικής που συχνά παραμελείται κατά την αφήγηση γεγονότων στην Ελλάδα, αλλά είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για την κατανόηση της σχέσης μεταξύ των κοινοτήτων της διασποράς και της μητρικής χώρας. Από την άλλη πλευρά, το βιβλίο θα είχε ωφεληθεί πολύ από τη χρήση άμεσων αποσπασμάτων από αυτοβιογραφικές πηγές ή σύγχρονα κείμενα σημαντικών Ελλήνων πολιτικών, τα οποία θα αντανακλούσαν τη δράση, τους στόχους και τα κίνητρά τους. Σε ορισμένα σημεία, το βιβλίο μοιάζει επαναλαμβανόμενο ενώ θα μπορούσε να είναι πιο συνεκτικό. Ως ιστορικός που ειδικεύεται στην καταστροφή του ελληνικού Εβραϊσμού, θα ήθελα να είχα δει τουλάχιστον κάποια συζήτηση για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα. Δυστυχώς, αυτή η τραγωδία αναφέρεται απλώς en passant, παρουσιασμένη σε μία μόνο γραμμή: «οι μειονότητες, ιδιαίτερα οι Εβραίοι, απελάθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης» (σ. 12). Τα τελευταία χρόνια, το Ολοκαύτωμα και η μακραίωνη παρουσία των Εβραίων στη χώρα, ενσωματώνεται στην ελληνική ιστοριογραφία. Αυτή η εξέλιξη εμπλουτίζει την κατανόησή μας για τη δημιουργία της σύγχρονης Ελλάδας και τις πολιτικές της. Στην περίοδο αυτή του Ολοκαυτώματος της Ελλάδας, και δη της Θεσσαλονίκης, έρχονται να ρίξουν φως τα επόμενα δυο βιβλία. Στο πρώτο, Ποντάροντας στη γερμανική ρουλέτα: Καζίνο και πράκτορες στην κατοχική Θεσσαλονίκη, ο Ανδρέας Βενιανάκης λεπτομερώς παρουσιάζει τη δράση Γερμανών πρακτόρων και δωσίλογων που με τις πράξεις τους κατέδωσαν αντιστασιακούς, Άγγλους στρατιώτες, Έλληνες εβραίους, και κέρδισαν μεγάλα χρηματικά ποσά από εκβιασμούς, μαύρη αγορά, κομπίνες, καζίνο και διαρπάζοντας και καταληστεύοντας τις εγκαταλελειμμένες εβραϊκές περιουσίες μετά τους εκτοπισμούς προς το Άουσβιτς. Κεντρικός «ήρωας» του βιβλίου ο Περικλής Νικολαΐδης, ο οποίος έδρασε ως αρχιπράκτορας των Γερμανών, έστησε δίκτυα συνεργατών επικουρικά των δυνάμεων κατοχής και επωφελήθηκε αποκομίζοντας μεγάλα χρηματικά ποσά, συμπεριλαμβανομένων και των κατεδαφίσεων των πρώην εβραϊκών οικισμών. Ο Βενιανάκης χρησιμοποιεί εκτενώς υλικό από το αρχείο του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης, άρθρα του μεταπολεμικού τύπου και προανακριτικές καταθέσεις από τις αμερικανικές υπηρεσίες, κατά την προετοιμασία της Δίκης της Νυρεμβέργης. Όπως γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου ο επίκουρος καθηγητής Στράτος Δορδανάς, ο οποίος υπήρξε από τους πρώτους που μελέτησαν ενδελεχώς το φαινόμενο του δωσιλογισμού στην Ελλάδα, «[μ]ε έναν εξαιρετικά λεπτομερή λόγο, που αρέσκεται ακριβώς στην παραμικρή λεπτομέρεια, γιατί και ο συγγραφέας παρασύρεται από την ίδια του την αφήγηση, περιγράφεται η γενεαλογία των γερμανικών μυστικών υπηρεσιών στα Βαλκάνια και ειδικότερα στην Ελλάδα, που προσομοιάζει αρκετά στην αστική γραφειοκρατία στα καλύτερά της». Αμηχανία, αναμεμιγμένη με θλίψη, προκαλεί στους αναγνώστες η διαπίστωση ότι πολλοί από τους χαρακτήρες που περιγράφονται στο βιβλίο και οι οποίοι εγκλημάτησαν έναντι συνανθρώπων τους αγνοήθηκαν από την μεταπολεμική δικαιοσύνη. Οι ελάχιστοι οι οποίοι συνελήφθησαν, δικάστηκαν και φυλακίστηκαν, παρέμειναν στη φυλακή για λίγο καιρό, μέσα στο εμφυλιακό κλίμα που βρισκόταν τότε η Ελλάδα. Ας ελπίσουμε ότι το βιβλίο αυτό θα αποτελέσει έναυσμα να συνεχιστεί η μελέτη πάνω στον σκοτεινό κόσμο των συνεργατών των δυνάμεων κατοχής στην Ελλάδα, ένα νούμερο που κυμαίνεται γύρω στους 20.000, με τους πληροφοριοδότες τους να είναι γύρω στα χίλια άτομα. Το τελευταίο καιρό έχουν ανοίξει νέες πηγές πληροφοριών, όπως τα αρχεία της Επιτροπής του ΟΗΕ για εγκλήματα πολέμου ή των γερμανικών στρατοδικείων, τα οποία θα έρθουν να προσθέσουν νέα στοιχεία και να φωτίσουν άγνωστες ακόμα πτυχές. Στο τρίτο βιβλίο, Αγαπητέ μου Λέων: Από τη Σαλονίκη στη Λωζάννη, η διαδρομή του δρ. Κουένκα, Εβραίου γιατρού στο στρατόπεδο του Άουσβιτς, η Σάντρα Μοδιάνο ασχολείται με την ίδια περίοδο αλλά από άλλη οπτική γωνία, αυτή των εβραίων θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Η Μοδιάνο αναπαριστά τη διαδρομή του θείου της, Λέων Κουένκα, εμβληματικής προσωπικότητας της Θεσσαλονίκης, γνωστού γιατρού με ειδίκευση στην ωτορινολαρυγγολογία. Επειδή είχε σπουδάσει στην Ελβετία, όπου και γνώρισε τη σύζυγό του Ζαν Μπλοκ, έγινε ο γιατρός του Ελβετού προξένου και ήταν επίσης κοντά στο Ιταλικό προξενείο. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου εργαζόταν για τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, κάτι που του έδωσε απεριόριστη σχεδόν πρόσβαση και τη δυνατότητα να κυκλοφορεί ελεύθερα στην πόλη, εξαιρούμενος από τα αντιεβραϊκά μέτρα που επέβαλαν οι Ναζί στον υπόλοιπο εβραϊκό πληθυσμό. Λόγω αυτού του υψηλού στάτους, ο Κουένκα προκάλεσε την οργή του αξιωματικού των Ες-Ες Ντίτερ Βισλιτσένι, ο οποίος διέταξε τη σύλληψη και την απέλασή του. Ένα βράδυ, Γερμανοί στρατιώτες πήγαν στο σπίτι του, τον συνέλαβαν μαζί με την Ελβετίδα σύζυγό του, τους τύλιξαν σε χαλιά και τους φόρτωσαν σε ένα απομονωμένο βαγόνι με προορισμό το Άουσβιτς. Αυτή η απαγωγή και τα επακόλουθά της έγιναν γνωστά ως «η υπόθεση Κουένκα». Είναι μεγάλης αξίας η κατάθεσή του μαζί τον Ρενέ Μπούρκχαρντ, τότε εκπροσώπου του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στη Θεσσαλονίκη, κατά τη διάρκεια της δίκης του Μαξ Μέρτεν, στο Αναθεωρητικό Στρατοδικείο στην Αθήνα το 1959. Στο Άουσβιτς ο Κουένκα απασχολήθηκε ως ιατρός, σώζοντας τη ζωή πολλών κρατουμένων, κάτι που αναφέρεται στις μαρτυρίες Ελλήνων και μη. Με το βιβλίο αυτό, η Μοδιάνο τιμά τη μνήμη του θείου της, ενός σημαντικού ιατρού της Θεσσαλονίκης και επιζώντος του Άουσβιτς, ο οποίος δεν είχε απογόνους και δεν άφησε κάποια γραπτή μαρτυρία. Παρουσιάζοντας τη ζωή του Κουένκα, σε συνδυασμό με τις δικές της εντυπώσεις και συναισθήματα, η συγγραφέας βοηθά να φωτιστεί το θάρρος και η επιμονή του μέσα από τις δοκιμασίες που πέρασε. Αυτό το ταξίδι μέσα από την πορεία ενός ανθρώπου, με όλη την περιπλοκότητα και τα σκαμπανεβάσματα, μας κάνει πιο ταπεινούς ανθρώπους. Και αποτελεί τον καλύτερο φόρο τιμής που θα μπορούσε να αποτίσει κάποιος.

Φωτίζοντας σκοτεινές πτυχές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας

Σύνδεση