Χριστίνα Αγριαντώνη, Ερμούπολη Σύρου. 1823-1940. Μια πρώιμη βιομηχανική πόλη στο Αιγαίο, τόμ. Α΄ και Β΄, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 2024, σελ. 488 και 588
Σε μια ιδανική έρευνα που ανήκει στη σφαίρα της φαντασίας, η ιστορικός θα είχε τη δυνατότητα να συγκεντρώσει, να επεξεργασθεί και να ερμηνεύσει το σύνολο των τεκμηρίων που σχετίζονται με το αντικείμενο της μελέτης της, ξεπερνώντας τους πιθανούς φραγμούς της γλώσσας, των κατεστραμμένων ή υπό συντήρηση αρχειακών πηγών, των κλειστών ή απρόσιτων αρχείων. Αυτή την ιδανική διαδρομή ακολούθησε για πολλά χρόνια και η Χριστίνα Αγριαντώνη στην έρευνά της για την οικονομία και την κοινωνία της Ερμούπολης στον 19ο και στον 20ό αιώνα. Ένα έργο κοπιώδες και απαιτητικό που τελικά κατέθεσε σε αυτή την εξαιρετική έκδοση του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών / ΕΙΕ. H Ερμούπολη είναι μια νεοελληνική πόλη που διαθέτει πλούσια αρχειακή και βιβλιογραφική υποδομή, από τη γένεση αυτού του πρώτου εμπορικού λιμανιού του ελληνικού κράτους έως σήμερα χάρις και στις άοκνες προσπάθειες του ιστορικού Χρήστου Λούκου.
Η Χριστίνα Αγριαντώνη δούλεψε εντατικά και μόνη της και δίπλα σε μια πολυάριθμη ομάδα νέων τότε, αλλά και ώριμων ιστορικών με επικεφαλής τον τώρα ομότιμο διευθυντή ερευνών του ΙΙΕ/ΕΙΕ Βασίλη Παναγιωτόπουλο, στον οποίο δίκαια αφιερώνεται το βιβλίο. Η διαδρομή ήταν μεγάλη αλλά νομίζω άξιζε κάθε στιγμή και δυσκολία της. Στην πλειονότητά τους οι τότε νέοι και νέες της μεταπολίτευσης μέλη και συνεργάτες του τότε Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, σήμερα ΙΙΕ, ανακάλυψαν την οικονομική και κοινωνική ιστορία της Ελλάδας μέσα από το παράδειγμα αυτής της νεοελληνικής πόλης. Με αυτό το παράδειγμα κατανοήσαμε όψεις του καπιταλισμού στη Μεσόγειο στα νεότερα χρόνια.
Άποψη της βιομηχανικής ζώνης μεταπολεμικά. Πυκνή συστάδα εργοστασίων στην αρχή της παραλιακής οδού: μεταξύ άλλων, τα εργοστάσια ΑΚΕΣ, Κωνσταντινόπουλου-Ζησιμάτου, Νάξος κ.ά. Πιο πίσω αριστερά, ο πολυόροφος μύλος Ασημομύτη. Στη μικρή προεξοχή προς το λιμάνι, οι εγκαταστάσεις του Νεωρίου. ΓΑK/ΑΝΚ, Αρχείο Αντωνίου Ροδοκανάκη-Κρίνου, κυτίο 1, φωτ. 198.2.
Το βιβλίο βεβαίως της Χριστίνας Αγριαντώνη προτάσσει στον τίτλο του τη δημιουργία της βιομηχανίας στην Ερμούπολη, είναι όμως η ιστορία της ανόδου και της παρακμής ενός πρωτόγνωρου, για τα ελληνικά δεδομένα, οικονομικού εγχειρήματος καπιταλιστικής ανάπτυξης που αναπτύσσεται από την συγγραφέα με άρτια μεθοδολογία και γλωσσική μαεστρία.
Είναι γνωστό ότι η ελληνική επανάσταση στη δεκαετία του 1820 έφερε συστημικές αλλαγές και στον κόσμο των οικονομικών συναλλαγών της Μεσογείου μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους. Η γεωγραφική θέση της Σύρου στο Αιγαίο της επέτρεψε να γίνει σταθμός μεταξύ λιμανιών της Ανατολής, όπως η Κωνσταντινούπολη και η Σμύρνη, και δυτικών εμπορικών λιμανιών, όπως η Τεργέστη. Η ένταση και ο όγκος των διεθνών εμπορικών συναλλαγών στην ανατολική Μεσόγειο στον 19ο αιώνα ήταν καθοριστικές προϋποθέσεις για τη συγκρότηση αυτού του νέου για τα ελληνικά δεδομένα οικονομικού κέντρου.
Από το εμπόριο αγροτικών προϊόντων ανοιχτών συνόρων που ασκούσαν Έλληνες και δυτικοί έμποροι στην ανατολική Μεσόγειο η Χριστίνα Αγριαντώνη εντοπίζει στη δεκαετία του 1880 το οριστικό τέλος της εμποροναυτιλιακής περιόδου της πόλης και την εδραίωση της βιομηχανίας στην Ερμούπολη (τόμ. Α΄, σ. 101). Δεν πρόκειται για μια βίαιη ανατροπή, αλλά για μια τοπική προσαρμογή στην κατεύθυνση της υπάρχουσας στην Ερμούπολη βιοτεχνίας και στη συνέχεια βιομηχανίας. Ουσιαστικά και αναλυτικά η συγγραφέας μελετά και συνθέτει τις πληροφορίες για την ιστορία της βιομηχανίας στην Ερμούπολη.
Στο βιβλίο εξετάζονται η δομή των βιομηχανικών επιχειρήσεων, η στρατηγική και η συμπεριφορά των βιομηχάνων προκειμένου να διερευνηθεί η συνέχεια και η αλλαγή σε ποικίλες επιχειρηματικές διαδρομές. Η κοινωνική και οικονομική ζωή των εργατών και των εργατριών, των τεχνιτών, των οικονομικά ενεργών δηλαδή πολιτών στην Ερμούπολη ξετυλίγεται μέσα από τις προσαρμογές της ελληνικής και της διεθνούς οικονομίας, καθώς και τις επιλογές των ίδιων των επιχειρηματιών στην αλευροβιομηχανία, στην κλωστοϋφαντουργία, στη μηχανουργία, στη βυρσοδεψία.
Εκατό συστηματικές και υποδειγματικές καταγραφές επιχειρήσεων και επιχειρηματιών παρατίθενται στον δεύτερο τόμο του έργου που καλύπτουν το διάστημα 1860-1940. Ιστορίες επιχειρηματιών που απάντησαν θετικά ή και λιγότερο αποτελεσματικά στις προκλήσεις της εθνικής και της διεθνούς οικονομίας.
Η μελέτη της ιστορίας των επιχειρήσεων που συνδέεται με την οικονομική ιστορία και τις πολιτικές ερμηνείες είναι μια μέθοδος που συχνά οδηγεί στην εξέταση των ευρύτερων ζητημάτων του βιομηχανικού καπιταλισμού και των ανισοτήτων στην παγκόσμια κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη. Είναι δεδομένο ότι σήμερα η ιστοριογραφία εξετάζει τις ποικιλίες του καπιταλισμού και τις τοπικές/ περιφερειακές ιδιαιτερότητες που έχουν γίνει ευρέως αποδεκτές. Μια παλιότερη ιστοριογραφική ατζέντα που ακολουθούσε τα μονοπάτια του Μπρωντέλ και του Βαλλερστάιν διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό μετά τα έργα τους στην εικοσαετία 1960-1980. Με βάση την εμπειρική και θεωρητική έρευνα, μια μεγάλη βιβλιογραφία διαμόρφωσε ένα σώμα έργων που εξετάζουν την ιστορική εξέλιξη των αγορών, των πόλεων και των οικονομικών συναλλαγών κυρίως στην περιοχή της Μεσογείου.
Το λιμάνι της Ερμούπολης των 150 ανθρώπων το 1821, που απέκτησε περίπου 14.000 κατοίκους το 1828 και στα αμέσως επόμενα χρόνια έφτασε τους 20.000 κατοίκους δικαιούται να συγκεντρώνει το έντονο ιστοριογραφικό ενδιαφέρον μας. Το δίτομο έργο της Χριστίνας Αγριαντώνη παρουσιάζει βήμα βήμα πως και γιατί γεννήθηκε, προσαρμόστηκε και αναδιπλώθηκε η βιομηχανία στην Ερμούπολη. Βασικός στόχος του βιβλίου δεν είναι απλώς να καλύψει εμπειρικά κενά στις γνώσεις μας για τη βιομηχανία στην Ερμούπολη ή για τους καπιταλισμούς του παρελθόντος, αλλά η συγγραφέας φιλοδοξεί και επιτυγχάνει να αλλάξει τις «αφηγήσεις» για την επιχειρηματική ιστορία ενός σημαντικού κομματιού του ενεργά οικονομικού κόσμου στη Μεσόγειο.
