Ο Παράδεισος και η Κόλαση στη Γη. Προσωπικές εμπειρίες του Βασιλείου Καισαρείας, του Γρηγορίου Νύσσης και του Ιωάννου Κωνσταντινουπόλεως. Εισαγωγή Δημήτρης Ι. Κυρτάτας, μετάφραση-σημειώσεις Πέτρος Παρθένης. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2024, σελ. 124

Το μικρό αυτό βιβλίο εντάσσεται στη νέα σειρά των Πανεπιστημιακῶν Εκδόσεων Κρήτης που έχει τον αρκετά φιλόδοξο και πολλά υποσχόμενο τίτλο «Διάλογοι με την Αρχαιότητα». Στον τόμο με τον οποίο θα ασχοληθούμε παρακάτω συγκεντρώνονται, όπως διαβάζουμε στην εισαγωγή, «δείγματα από προσωπικές μαρτυρίες επιφανῶν χριστιανών του τέταρτου αιώνα. Πρόκειται για ιδιωτικές επιστολές του Βασιλείου Καισαρείας, τοῦ αδελφού του Γρηγορίου Νύσσης και του Ιωάννου Κωνσταντινουπόλεως». Επισημαίνει μάλιστα ο συγγραφέας της εισαγωγής Δημήτρης Κυρτάτας ότι «οι ειδικοί μελετητές σπανίως αξιοποιούν τις επιστολές αυτές για να κατανοήσουν την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και τη διασταύρωση των μεγάλων δογματικών ιδεών με τα καθημερινά βιώματα».

Υπάρχει όμως πραγματικά στα κείμενα που διαβάζουμε τέτοιου είδους διασταύρωση; Και πώς πρέπει να αντιληφθούμε μια τέτοια σύζευξη; Σε μια πρώτη προσέγγιση ασφαλώς δεν υπάρχει δογματική ιδέα, μεγάλη ή μικρή, που να μην διαμορφώνεται από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα των θεολόγων που συλλαμβάνουν και εκθέτουν τα δόγματα, αλλά και από τα προσωπικά τους βιώματα. Ο άνθρωπος, διαχρονικά, πλάθει τον Θεό κατ’ εικόνα κι ομοίωσή του. Ο παράδεισος και η κόλαση της άλλης ζωής, είτε των αρχαίων ανατολικών λαών, είτε των Ελλήνων και των Ρωμαίων, είτε των Χριστιανών, τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες της επίγειας ζωής αντανακλούν υποχρεωτικά, και οι περιγραφές τους που αποτυπώνονται στα διάφορα κείμενα, από τις ιδέες για τη δόμηση και τις προσωπικές εμπειρίες των συγγραφέων από τη λειτουργία της εκάστοτε επίγειας εξουσίας επηρεάζονται και με βάση αυτές τις εμπειρίες σχηματοποιούνται και δομούνται. Ανακύπτει όμως ευθύς αμέσως το εξής ερώτημα: κάθε περιγραφή ευχάριστης ή δυσάρεστης εμπειρίας στον κόσμο μας, τον γήινο και υλικό, που συναντούμε σε θεολογικά κείμενα, διαμορφώνεται όντως κάτω από την επίδραση των ιδεών που έχουν οι Χριστιανοί θεολόγοι για τον υπερκόσμιο παράδεισο και την άϋλη ή εξωγήινη κόλαση; Όταν ένας συγγραφέας ή ένας απλός άνθρωπος σήμερα γράφει ή λέει προφορικά ότι η επαφή του με τις δημόσιες υπηρεσίες της χώρας μας «ήταν μια κόλαση», πράγμα που τόσο συχνά συμβαίνει, έχει όντως μια επίγεια εμπειρία της κόλασης, ή απλώς αξιοποιεί ως Χριστιανός (με την πολιτισμική έννοια του όρου όλοι σχεδόν οι νεοέλληνες είμαστε Χριστιανοί) ένα μοτίβο που το γνωρίζει από την παράδοσή του, για να καταστήσει το μήνυμα που θέλει πιο εύληπτο; Μάλλον ισχύει το δεύτερο. Και σε αυτό το σημείο έχω ορισμένες ενστάσεις για την επιλογή των κειμένων που μεταφράζονται στον τόμο που μας ενδιαφέρει. Ας δούμε όμως τα κείμενα που ανθολογούνται ένα ένα.

Το πρώτο είναι μια επιστολή του Μεγάλου Βασιλείου που απευθύνεται στον φίλο του Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό, με την οποία περιγράφει την ομορφιά του ασκητικού του καταφυγίου στον Πόντο. Είναι μια κλασική περιγραφή «ωραίου τόπου» (locus amoenus), όπως επισημαίνει σωστά ο Κυρτάτας στην εισαγωγή, από αυτές που αφθονούν σε κείμενα της ύστερης αρχαιότητας και όχι μόνο. Δεν υπάρχει όμως καμιά σύνδεση, εμφανής τουλάχιστον, με τις ηδονές και τη μακαριότητα του χριστιανικού παραδείσου. Γιατί, επομένως, επιλέγεται το κείμενο αυτό;

Φελισιέν Ροπς, Ο Γολγοθάς, Εθνικό Μουσείο Νέας Ζηλανδίας.

Το δεύτερο κείμενο είναι μια επιστολή στον Αδέλφιο τον Σχολαστικό του Γρηγορίου Νύσσης, αδελφού του Μ. Βασιλείου, στην οποία περιγράφεται η επίσκεψή του στο υποστατικό του αποδέκτη της επιστολής. Πάλι ένας locus amoenus, χωρίς καμιά απολύτως σύνδεση με τον χριστιανικό παράδεισο. Και το τρίτο κείμενο προέρχεται από την γραφίδα του Γρηγορίου Νύσσης. Πρόκειται για επιστολή που απευθύνει στον επίσκοπο Αντιοχείας Φλαβιανό και παραπονιέται για την εχθρική συμπεριφορά του παλιού φίλου του Ελλάδιου απέναντί του, του οποίου τα συναισθήματα προς τον Γρηγόριο έχουν μεταβληθεί ριζικά. Εδώ υπάρχει όντως μια αναφορά στην κόλαση: ο Γρηγόριος, καθώς περιμένει υπομονετικά να τον δεχθεί ο Ελλάδιος σαν να είναι ο πιο ευτελής και ταπεινός άνθρωπος, θυμάται τον Άδη· εκεί υπάρχει τουλάχιστον ίση μεταχείριση των ανθρώπων! Αρκεί όμως αυτή η φευγαλέα αναφορά, για να δικαιολογηθεί η συμπερίληψη μιας τέτοιας επιστολής σε αυτόν τον τόμο; Θα μπορούσε ο ανθολόγος, ή ο μεταφραστής (δεν ξέρω αν ταυτίζονται), να στηρίξει την άποψή του ότι όντως το κείμενο αυτό του Γρηγορίου Νύσσης απηχεί σε σημαντικό βαθμό τις απόψεις του συγγραφέα της επιστολής για την κόλαση, συγκρίνοντάς το με άλλα κείμενα του ίδιου συγγραφέα, σαφώς μεγαλύτερης βαρύτητας, όπως είναι ό γνωστός διάλογός του «Περί ψυχής και αναστάσεως», τα λεγόμενα «Μακρίνεια», όπου αναλύονται τα σχετικά ζητήματα με βάση τις απόψεις της αδελφής του συγγραφέα Μακρίνας, δεινής θεολόγου όπως φαίνεται. Όμως δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο.

Τα τρία τελευταία κείμενα είναι επιστολές του Ιωάννη του Χρυσόστομου προς την πνευματική του κόρη, την γνωστή διακόνισσα Ολυμπιάδα. Η έβδομη επιστολή προς την Ολυμπιάδα παρηγορεί τη διακόνισσα για τα βάσανα που αντιμετωπίζουν κι οι δύο, με εκτενή αναφορά στο θέμα της σημασίας των πειρασμών που στέλνει στον άνθρωπο ο Θεός για να τον βελτιώσει, επιμένοντας ιδιαίτερα στους πειρασμούς που αντιμετώπισε ο ίδιος ο Χριστός. Μια μόνο, τυχαία μάλλον, αναφορά στην ανάσταση των νεκρών από τον Χριστό υπάρχει στην επιστολή. Πιο συγκεκριμενες αναφορές στη μέλλουσα κρίση και στα βασανιστήρια των αμαρτωλών στην κόλαση υπάρχουν στην όγδοη επιστολή του Χρυσόστομου προς την Ολυμπιάδα. Πρόκειται για μια παραμυθητική πραγματεία, με την οποία ο Χρυσόστομος προσπαθεί να στηρίξει τη γυναίκα αυτή που επέλεξε τον δύσκολο δρόμο της ολοκληρωτικής αποχής από το σεξ. Οι αναφορές στην κόλαση επαναλαμβάνουν τα γνωστά από το ευαγγέλιο. Δύσκολα μπορούν να χαρακτηριστούν έκφραση των προσωπικών εμπειριών του συγγραφέα. Μάλλον με απλά λογοτεχνικά μοτίβα έχουμε να κάνουμε. Στην ένατη επιστολή στην Ολυμπιάδα, το τελευταίο κείμενο που μεταφράζεται στον τόμο, δεν μπόρεσα να βρω κανένα ίχνος άμεσης και αναμφισβήτητης αναφοράς στον παράδεισο ή την κόλαση.

Θα ήταν καλύτερο να είχαν επιλεγεί άλλες αναφορές στη μεταθανάτια ζωή από κείμενα της ύστερης αρχαιότητας. Το Μαρτύριο της Αγίας Περπέτουας, έργο του τρίτου μεταχριστιανικού αιώνα από τη Βόρεια Αφρική που σώζεται και στα λατινικά και στα ελληνικά, για παράδειγμα, περιγράφει με ενάργεια και ζωντάνια τα οράματα της μελλοθάνατης αγίας, η οποία είχε μια πολύ προσωπική εμπειρία της δόξας που περιμένει τους μάρτυρες στην άλλη ζωή. Και κείμενα δογματικού χαρακτήρα, χωρίς εμφανή στοιχεία προσωπικής εμπειρίας, θα μπορούσαν να είχαν ανθολογηθεί. Οι περιγραφές των τερπνών θεαμάτων του παραδείσου ή των βασανιστηρίων της κόλασης συνεχίζουν να υπάρχουν σε κείμενα της βυζαντινής περιόδου, όπως είναι ο Βίος του αγίου Βασιλείου του Νέου τον δέκατο αιώνα, ή ο λίγο παλιότερος Βίος του αγίου Ανδρέα του διά Χριστόν σαλού, αλλά και οι όχι σπάνιες αυτοτελείς ή ενταγμένες σε άλλα κείμενα περιγραφές οραμάτων της άλλης ζωής (όπως του Κοσμά μοναχού). Από εκεί ίσως εμπνέονται μεταγενέστερα και οι συγγραφείς ερωτικών μυθιστορημάτων, λόγιων και μη, της περιόδου των Κομνηνών και των Παλαιολόγων, για να περιγράψουν τους ωραίους κήπους και τα κάστρα που συναντούν οι ήρωές τους στα ταξίδια τους.

Η εισαγωγή του Κυρτάτα θα μπορούσε να είναι κάπως λεπτομερέστερη. Στη σ. 11 θα περιμέναμε μια σαφέστερη παρουσίαση του τρόπου, με τον οποίο η ιδέα της μεταθανάτιας ζωής και της τιμωρίας των αμαρτωλών εισχώρησε στον Ιουδαϊσμό, προφανώς από ανατολικές επιδράσεις, στα τέλη του τρίτου προχριστιανικού αιώνα. Προηγουμένως οι Εβραίοι δεν είχαν καμιά πίστη σε μεταθανάτια ζωή. Γι’ αυτόν τον λόγο μόνο στα τελευταία χρονικά κείμενα του κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης, όπως είναι τα βιβλία των Μακκαβαίων και το βιβλίο του Δανιήλ που μνημονεύει ο Κυρτάτας, γίνεται λόγος για μεταθανάτια αμοιβή των δικαίων και τιμωρία των αμαρτωλών. Ασφαλώς ο Κυρτάτας, τα γνωρίζει αυτά πολύ καλά. Δεν τα γνωρίζουν όμως όλοι όσοι θα πάρουν το βιβλίο αυτό στα χέρια τους και θα ήταν πολύ χρήσιμο να τα μάθαιναν.