Το παρακάτω κείμενο είναι ο Πρόλογος του καθηγητή Ιωάννη Σ. Παπαδόπουλου στο βιβλίο του Ρισάρ Μαλκά, Το δικαίωμα να χλευάζουμε τον Θεό, το οποίο εκδόθηκε από την Athens Review of Books.
1.
[Το νόηµα της δίκης Charlie Hebdo: η δυσκολία της ανεκτικότητας] «∆εν υπάρχει µία, αλλά δύο δίκες σε µία: αυτή των κατηγορουµένων και αυτή των ιδεών που θέλησαν να δολοφονήσουν και να θάψουν» (σ. 26). Αυτή η φράση είναι το κλειδί για την κατανόηση του βιβλίου του Ρισάρ Μαλκά. Το σύντοµο αυτό βιβλίο περιέχει την τελική αγόρευση του δικηγόρου του γαλλικού σατιρικού περιοδικού Charlie Hebdo στη δίκη για τη δολοφονία δώδεκα ανθρώπων κατά την ισλαµιστική τροµοκρατική ενέργεια στα γραφεία του περιοδικού τον Ιανουάριο του 2015. Σε όλο το βιβλίο, ο αναγνώστης δεν θα βρει ουσιαστικά καµία ανάλυση των τεχνικών νοµικών ζητηµάτων που έθετε η δίκη. Αντιθέτως, θα βρει πολλές σκέψεις για τη συµβολική της διάσταση. Ο συγγραφέας επικεντρώνει την προσοχή του στην ανάγκη που νιώθουν οι θρησκευτικά φανατισµένοι άνθρωποι να εξοντώσουν τον Άλλον, τον διαφορετικό, καθώς και στη στάση των Γάλλων διανοουµένων και πολιτικών απέναντι στην ισλαµιστική τροµοκρατία.
Η δοµή της ποινικής δίκης στο γαλλικό σύστηµα δικαιοσύνης είναι εντελώς διαφορετική από αυτήν στο αγγλικό ή το αµερικανικό common law. Στη Γαλλία γίνεται δεκτή η πολιτική αγωγή στο ποινικό ακροατήριο, σε αντίθεση µε τις χώρες του common law, όπου η εκπροσώπηση των θυµάτων από δικηγόρο περιορίζεται στα πολιτικά δικαστήρια µε αποκλειστικό ζητούµενο την αποζηµίωση για αδικοπραξία. Αυτή η θεµελιώδης δικονοµική διαφορά δίνει τη δυνατότητα σε ένα διανοούµενο όπως ο Μαλκά να µην περιοριστεί µόνο στα θέµατα αστικής αποζηµίωσης λόγω ψυχικής οδύνης των συγγενών των θυµάτων, αλλά να µπει στο βάθος της δίκης, δηλαδή στη µάχη των ιδεών.
2.
[Η ιδιαίτερη φυσιογνωµία του Charlie Hebdo] ∆ιότι το Charlie Hebdo δεν είναι απλώς ένα περιοδικό. Είναι η ενσάρκωση µιας Ιδέας. Μιας ελευθεριακής, αναρχικής και βλάσφηµης Ιδέας, που γεννήθηκε στο ασφυκτικά ελεγχόµενο περιβάλλον της γκωλικής Γαλλίας κατά τη δεκαετία του 1960. Η Ιδέα αυτή είναι η ασεβής διασκέδαση, η αθεόφοβη ειρωνεία, η απεριόριστη σάτιρα, ακόµα και το κακό γούστο ως µηχανισµός παραγωγής γέλιου απέναντι στον κοµφορµισµό, ο οποίος διαρκώς παράγει στερεότυπα και ανόητους ανθρώπους, χωρίς δύναµη κριτικής και αµφισβήτησης. Εντέλει η Ιδέα για την οποία µάχεται το Charlie Hebdo, από το πρώτο του ήδη τεύχος, είναι η εναντίωση σε κάθε λογοκρισία, είτε εξωτερική από τους θεσµούς είτε εσωτερική από τους ίδιους τους εκφραζόµενους ανθρώπους. Η αντίσταση, µε κάθε εκφραστικό µέσον, ενάντια στην κοινοτοπία της σκέψης και στα κοινωνικά ταµπού είναι ο λόγος ύπαρξης, το πολιτικό DNA του Charlie Hebdo.
Γι’ αυτό και η βλασφηµία τοποθετήθηκε ευθύς εξαρχής στο κέντρο της δράσης του. ∆ιότι η θρησκεία –τουλάχιστον κάθε οργανωµένη µονοθεϊστική θρησκεία– είναι, και δεν µπορεί παρά να είναι, ένα οργανωµένο σύστηµα δογµάτων, ένα σύνολο από θέσφατα που δεν είναι δυνατόν να µπουν σε συζήτηση ή να τεθούν σε κριτική, καθώς πολλοί άνθρωποι είναι τόσο προσκολληµένοι σε αυτά που θα ήταν πρόθυµοι να ασκήσουν βία απέναντι σε όσους διατυπώνουν ανοιχτά κριτική ή, ακόµα χειρότερα, ειρωνεύονται ή σατιρίζουν αυτά τα θέσφατα, τις ιερές και απαραβίαστες αλήθειες της θρησκείας. Για το Charlie Hebdo, ελευθεριακό ιερέα στην αντι-θρησκεία µε µοναδικό δόγµα την µη απαγόρευση, η πραγµατικά ιερή και απαραβίαστη αλήθεια είναι η υπεράσπιση των αδυνάµων και η άσκηση κριτικής απέναντι στην εξουσία, σε κάθε εξουσία, πολιτική, κοινωνική, οικονοµική, πολιτιστική και, βεβαίως, θρησκευτική. Το Charlie Hebdo ύψωσε εξ αρχής τη σηµαία της ελεύθερης έκφρασης και της θορυβώδους, ακόµα και ταραχώδους αντίστασης απέναντι στην ισοπέδωση της σκέψης, στο µούδιασµα της ηθικής αντίδρασης, στα ταµπού των παραδεδοµένων και αδιαµφισβήτητων αληθειών. Το Charlie Hebdo είναι ένα είδος ριζοσπαστικής πνευµατικής υγιεινής, ένα αντιοξειδωτικό που εγχέεται στα πολυχρησιµοποιηµένα κανάλια της σκέψης για να ξεσκουριάσουν.
3.
[Το κοµβικό ζήτηµα της βλασφηµίας] «Η ελευθερία κριτικής των ιδεών και των πεποιθήσεων είναι η κλειδαριά που κρατά στο κλουβί το τέρας του ολοκληρωτισµού» (σ. 61). Και η καρδιά αυτής της ελευθερίας είναι η ελευθερία προσβολής της θρησκείας, «αυτό το θαυµάσιο δικαίωµα να περιπαίζουµε το Θεό» (σ. 56). Το περιοδικό Charlie Hebdo παρουσιάζεται απ’ τον Μαλκά ως ο καρπός µιας ολόκληρης γαλλικής παράδοσης, η οποία ανάγεται στο µακρινό 1740, όταν ο φυσικός ντε Μωπερτυί αµφισβήτησε το τότε ισχύον κοσµολογικό δόγµα της Καθολικής Εκκλησίας και απέδειξε, µε µετρήσεις, ότι η Γη δεν είναι εντελώς στρογγυλή, αλλά πεπλατυσµένη στους δύο πόλους. Το σκάνδαλο υπήρξε πελώριο και ανέδειξε, πέντε µόλις χρόνια αργότερα, τους Εγκυκλοπαιδιστές, οι οποίοι ανέλαβαν να αµφισβητήσουν συνολικά τα δόγµατα που δεν στηρίζονταν σε εµπειρικά δεδοµένα σε όλους τους τοµείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στο συναρπαστικό αφήγηµα του Μαλκά, υπάρχει στη Γαλλία του ∆ιαφωτισµού µια ευθεία γραµµή που συνδέει τη σταδιακή παγίωση της επιστηµονικής έρευνας, την Εγκυκλοπαίδεια, την Επανάσταση του 1789 και την κατοχύρωση της ελευθερίας της έκφρασης µε τη ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του ίδιου έτους.
Τρομαγμένα περιστέρια πετούν σε ένα δρόμο της Δαμασκού, στις 20 Φεβρουαρίου 2018. Σύμφωνα με το επίσημο ειδησεογραφικό πρακτορείο Syrian Arab News Agency (SANA), εκείνη την ημέρα επτά πολίτες σκοτώθηκαν και τριανταπέντε τραυματίστηκαν από πυραύλους και ρουκέτες που εκτόξευσαν ένοπλες ομάδες από την ανατολική Γκούτα. Τουλάχιστον 110 άμαχοι σκοτώθηκαν στις 20 Φεβρουαρίου από επιθέσεις των δυνάμεων της Συριακής Κυβέρνησης στην περιοχή της Γκούτα που ελεγχόταν από τους αντάρτες. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Youssef Badawi
Το αποκορύφωµα αυτής της διαδικασίας απελευθέρωσης του ανθρώπου από τον ανορθολογισµό υπήρξε, χωρίς καµία αµφιβολία, η κατάργηση του εγκλήµατος της βλασφηµίας στον γαλλικό Ποινικό Κώδικα το 1791. Αυτή η πράξη υπήρξε επαναστατική, όχι γιατί σκόπευε να καθιερώσει κάποια µορφή κρατικής αθεΐας, αλλά γιατί ήταν δηλωτική της δηµοκρατικής πίστης στο κριτικό πνεύµα, στον ορθό λόγο και σε ένα κόσµο όπου οι άνθρωποι θέλουν να κυβερνώνται από τους νόµους των εκλεγµένων αντιπροσώπων των πολιτών και όχι από αυτούς που ορίζουν οι εκπρόσωποι του Θεού. Στο γαλλικό επαναστατικό ιδεώδες, η απαγόρευση της βλασφηµίας συµβολίζει την αδάµαστη ελευθερία του ανθρώπου, την µη υποταγή του σε δόγµατα που επιχειρούν να του επιβληθούν χωρίς τη συναίνεσή του. Η τοµή αυτή ολοκληρώθηκε περίπου έναν αιώνα µετά, το 1881, µε την ψήφιση του µεγάλου νόµου της ∆ηµοκρατίας για την ελευθερία του τύπου. Ο φιλελεύθερος εκείνος νόµος, ο οποίος ακόµα αποτελεί το νοµικό πλαίσιο για τα εγκλήµατα που διαπράττονται διά του τύπου στη Γαλλία, εξίσωσε πλήρως τα σκίτσα µε την γραπτή έκφραση ως προς το επίπεδο της έννοµης προστασίας και κατοχύρωσε το δικαίωµα του Τύπου να βλασφηµεί τη θρησκεία χωρίς να υφίσταται διώξεις γι’ αυτό. (Όπως άλλωστε δήλωσε ο µεγάλος Γάλλος πολιτικός Ζωρζ Κλεµανσώ, «Ο Θεός θα υπερασπιστεί µόνος του τον εαυτό του, δεν έχει ανάγκη από τους βουλευτές γι’ αυτό»).
Ο Μαλκά δείχνει πολύ ωραία πως όσοι ασκούν κριτική στην βλάσφηµη έκφραση στο όνοµα της µετριοπάθειας και της καταλλαγής στη δηµόσια σφαίρα, στην πραγµατικότητα παίζουν το παιχνίδι των εξτρεµιστών, ακόµα και αν είναι καλόπιστοι. Αυτοί οι άνθρωποι ανοίγουν εκ των πραγµάτων τον δρόµο στον θρησκευτικό φανατισµό, ο οποίος συχνά γεννά βία. Αυτοί επίσης δίνουν τη δυνατότητα στους ακραίους να ορθώσουν ένα τείχος προστασίας του µίσους τους για τον Άλλον προσποιούµενοι ότι «θυµατοποιούνται» ως µέλη µιας θρησκευτικής µειονότητας προκειµένου να µην τους ασκείται κριτική. Η σύγχρονη κατασκευή της «ισλαµοφοβίας» είναι κατ’ εξοχήν µια τέτοια ιδεολογία θυµατοποίησης καθώς λειτουργεί ως µέσον ενοχοποίησης της άσκησης κριτικής προς τη θρησκεία του Ισλάµ. Κεντρική θέση του βιβλίου του Μαλκά είναι ότι δεν είναι δυνατόν το Ισλάµ να είναι η µοναδική θρησκεία στη γαλλική επικράτεια που να έχει την αξίωση έννοµης προστασίας από την άσκηση κριτικής. Κανείς δεν µπορεί να είναι αδιαπέραστος στην κριτική. Το Ισλάµ µπορεί και αυτό να προσβληθεί από βλάσφηµες εκφράσεις ή σάτιρα, όπως όλες οι άλλες θρησκείες, χωρίς να περιµένει από τον νόµο ότι θα φιµώσει τους βλάσφηµους. Μια προνοµιακή µεταχείριση του Ισλάµ θα ήταν η χειρότερη υπηρεσία που θα µπορούσε να του παρέχει η ∆ηµοκρατία διότι κάτι τέτοιο θα ισοδυναµούσε µε την παραδοχή ότι οι Μουσουλµάνοι είναι σαν µικρά παιδιά: δεν έχουν αρκετή ωριµότητα και αυτοσυγκράτηση για να καταλάβουν και να αποδεχθούν, χωρίς να εξοργίζονται, την κριτική των άλλων.
4.
[Η ελευθερία της έκφρασης είναι απρόσβλητη από την προσβολή] Ο Ρισάρ Μαλκά εξεγείρεται εναντίον των προσπαθειών ποινικοποίησης εκ νέου της βλασφηµίας σε διεθνές ή εγχώριο επίπεδο. Το 2006, ο Οργανισµός Ισλαµικής Συνδιάσκεψης, στον οποίον εκπροσωπούνται 57 µουσουλµανικές χώρες, ζήτησε επισήµως από τον ΟΗΕ τη διεθνή κατάργηση της βλασφηµίας, ενώ η ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωµάτων του Ανθρώπου του Καΐρου –ένα κείµενο µε περισσότερο συµβολική παρά νοµική ισχύ– κατοχύρωσε την ελευθερία της έκφρασης «µε τρόπο τέτοιο που να µην εναντιώνεται στη Σαρία», δηλαδή στον ισλαµικό νόµο. Παράλληλα, στην κοσµική Γαλλία, δύο βουλευτές του κεντροδεξιού κόµµατος UMP ζήτησαν ουσιαστικά, µε πρόταση νόµου, την κατάργηση του νόµου του 1791 και την επαναφορά του αδικήµατος της βλασφηµίας.
Το κοµβικό σηµείο εδώ είναι η έννοια της προσβολής του δέκτη της έκφρασης. Ακολουθώντας την πιο γνήσια φιλελεύθερη παράδοση, αν θεωρήσουµε ότι θα πρέπει να µην δηµοσιεύονται κάποια σκίτσα, που είναι ικανά να προσβάλουν ή να σοκάρουν ανθρώπους µε την ωµότητά τους, θα πάρουµε αναπόφευκτα τον ολισθηρό δρόµο της απωλείας διότι πάντα θα υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που θα θιγούν από κάποια εικόνα ή ένα βιβλίο κόµικς. Όµως έτσι, τα όρια µεταξύ της ελευθερίας της έκφρασης και του θεµιτού περιορισµού της θα γίνουν τόσο δυσδιάκριτα, που σε κάποιο σηµείο η δεύτερη θα καταπιεί την πρώτη. Ως γενική αρχή, η ισχύς των θρησκευτικών ή ηθικών πεποιθήσεων των ανθρώπων δεν µπορεί να είναι καθοριστική για το καθεστώς της έννοµης προστασίας της έκφρασης. Οι πεποιθήσεις, µας λέει σε ένα λαµπρό µάθηµα ηθικής φιλοσοφίας ο Μαλκά, δεν αξίζουν τον σεβασµό µας. Μόνο οι άνθρωποι αξίζουν γενικά τον σεβασµό µας. Όταν οι ιδέες και οι γνώµες δεν εκτίθενται σε ανεµπόδιστη συζήτηση επειδή η προσβολή τους θεωρείται ως κατακριτέα έλλειψη σεβασµού απέναντι σε όσους τις εκφράζουν, η δηµόσια συζήτηση ατονεί σταδιακά και η δηµόσια σφαίρα αποστειρώνεται από τη σάτιρα και γενικότερα από την άσκηση κριτικής.
5.
[Η πολεµική γύρω από τον ρόλο του Ισλάµ στη Γαλλία] Σταθερή θέση του Μαλκά στην αγόρευσή του είναι ότι οι θρησκείες παίζουν έναν διττό ρόλο: ναι µεν δοµούν την ανθρωπότητα διότι παρέχουν µια ηθική και µια αίσθηση προορισµού σε εκατοµµύρια ανθρώπους, όµως ταυτόχρονα δεν είναι κάτι το ήµερο, το εξευγενισµένο, το ακίνδυνο, αλλά αντιθέτως είναι ιστορικά συνυφασµένες µε την άσκηση βίας και τον αποκλεισµό των αλλοθρήσκων ή των απίστων. Το µόνο πράγµα κάτω από τον ουρανό που διαρρηγνύει την απολυτότητα των θρησκευτικών δογµάτων και δίνει τη δυνατότητα λήψης απόστασης και αναστοχασµού στους ίδιους τους πιστούς είναι η ακώλυτη ελευθερία της έκφρασης και δη η ελευθερία της άσκησης κριτικής και της σάτιρας στις θρησκείες. Αν η Γαλλία πάψει να παίζει αυτόν τον ρόλο και συνθηκολογήσει απέναντι στους φανατικούς θρησκευόµενους, αποδεχόµενη τις «ιδιαίτερες ευαισθησίες» µιας θρησκείας όπως το Ισλάµ, αυτοί που θα νιώσουν προδοµένοι θα είναι κατ’ αρχήν και κυρίως οι ίδιοι οι εκατοµµύρια Μουσουλµάνοι που παλεύουν για ελευθερία στις πατρίδες τους. Αν αυτό συµβεί, τα πιο µορφωµένα στρώµατα των µουσουλµανικών κοινωνιών (διανοούµενοι, φοιτητές, καλλιτέχνες, συγγραφείς, δηµοσιογράφοι), καθώς και οι παραδοσιακά καταπιεσµένες κοινωνικές κατηγορίες (γυναίκες και σεξουαλικές µειονότητες), θα χάσουν την ελπίδα τους και κάποια στιγµή θα παραιτηθούν από τον αγώνα που έχουν να δώσουν για απελευθέρωση διότι θα έχει σβήσει πια ο παραδοσιακός φάρος του ∆ιαφωτισµού. Ο αγώνας για την ελευθερία της έκφρασης δεν είναι ένας αγώνας µόνο εγχώριος. Είναι ταυτόχρονα και ένας διεθνής αγώνας για την αποτίναξη του σκοταδισµού. Ένα περιοδικό όπως το Charlie Hebdo είναι µια σάλπιγγα χειραφέτησης, ένας προµαχώνας της οικουµενικότητας των δικαιωµάτων και των ελευθεριών. Η ελευθερία της έκφρασης, που το Charlie Hebdo εφαρµόζει έµπρακτα, δεν χωρεί «θρησκευτικές ή πολιτισµικές εξαιρέσεις» µε την (συχνά κακόπιστη) επίκληση της ενοχής ενός αποικιοκρατικού παρελθόντος. Γι’ αυτό και είναι τόσο σηµαντικό να επιδεικνύουν συνέπεια οι Γάλλοι πολιτικοί, δηµοσιογράφοι και διανοούµενοι σ’ αυτήν την θεµελιώδη αξιακή κατάκτηση της ∆ύσης και ειδικότερα της Γαλλίας.
Συµβαίνει όµως αυτό στην πραγµατικότητα; Σε µεγάλο βαθµό, δυστυχώς όχι, όπως απέδειξε η υπόθεση Charlie Hebdo. Ένα µεγάλο µέρος της αγόρευσης του Μαλκά αναλώνεται στο θλιβερό ιστορικό της «προδοσίας των διανοουµένων»[1]. Ο Μαλκά βγάζει στην αναφορά, θα λέγαµε, τα δειλά και φυγόµαχα δηµόσια πρόσωπα της Γαλλίας που, µε αφορµή τους διάφορους σταθµούς της υπόθεσης Charlie Hebdo από το 2007 και έπειτα, όχι µόνο δεν υπερασπίστηκαν την ελευθερία της έκφρασης, αλλά αντιθέτως προσπάθησαν να πείσουν ότι η έκφραση που αφορά το Ισλάµ δεν πρέπει να είναι προσβλητική ή βλάσφηµη, µε την άδηλη στόχευση του κατευνασµού του θηρίου της ισλαµιστικής τροµοκρατίας. Γι’ αυτούς τους προδότες της αποστολής τους, το δικαίωµα δηµοσίευσης βλάσφηµων σκίτσων ή της άσκησης κριτικής στις θρησκείες θα πρέπει να εγκαταλειφθεί για να µην προσβάλουµε, µε τον δικό µας ορθό λόγο και τις δικές µας δυτικές αξίες, τους θρησκευόµενους συνανθρώπους µας που δεν µπορούν να κατανοήσουν παρά µόνο τον λόγο του δόγµατος και της υποταγής στα κελεύσµατα κάποιου ιερατείου. Κάνοντας όµως αυτήν την παραχώρηση, η συγκεκριµένη ιντελιγκέντσια στην πραγµατικότητα συνθηκολογεί µε τις δυνάµεις του µίσους, της καταστροφής και του θανάτου, οι οποίες όχι µόνο δεν θα κατευναστούν, αλλά αντιθέτως θα εκλάβουν την υποχωρητικότητα της ∆ύσης ως αδυναµία και δεν θα σταµατήσουν τις τροµοκρατικές πράξεις παρά µόνο όταν θα µας έχουν µετατρέψει «σε χρυσόψαρα που γυρίζουν µέσα σε µια γυάλα» (σ. 31). Όπως µας έδειξε µε µεγάλη παρρησία ο Ουίνστον Τσόρτσιλ όταν στρεφόταν προπολεµικά µε όλη του την ικµάδα εναντίον των Ναζί, δεν είναι δυνατόν να νοµίζεις ότι µπορείς να διαπραγµατευθείς µε το θηρίο όταν το κεφάλι σου είναι ήδη µέσα στο στόµα του. Το θηρίο δεν το κατευνάζεις. Το εξολοθρεύεις µε τα όπλα της νοµιµότητας και του θάρρους των προσώπων σε θέσεις ευθύνης.
Από όλα τα πρόσωπα που παρελαύνουν στη σκηνή της ντροπής, του κυνισµού, των επονείδιστων συµβιβασµών και της συνένοχης αδιαφορίας απέναντι στις θανατηφόρες επιπτώσεις των δηµόσιων πράξεων και λόγων, ίσως ο πιο χαρακτηριστικά κακόπιστος και χυδαίος είναι ο δηµογράφος και κοινωνιολόγος Εµµανουέλ Τοντ (Emmanuel Todd), ο οποίος θεωρεί ότι «µε το να βλασφηµούµε το Ισλάµ, ταπεινώνουµε τους αδύναµους αυτής της κοινωνίας που είναι οι µετανάστες» (σ. 57). Ο Τοντ έδωσε ουσιαστικά τη γραµµή σε πολλούς πολιτικούς, ιδίως της Αριστεράς, αλλά και µιας ∆εξιάς αδιάφορης απέναντι στα δικαιώµατα του ανθρώπου στις αναπτυσσόµενες κοινωνίες. Συγχέοντας το Ισλάµ µε τους µετανάστες και τους µετανάστες µε τους ταπεινούς και καταφρονεµένους της ∆ύσης, ο Τοντ εφηύρε το νέο «προλεταριάτο» και «επαναστατικό υποκείµενο» του 21ου αιώνα, κάνοντας µια επιπόλαιη και καιροσκοπική ανάγνωση του µαρξισµού. Με αυτόν τον τρόπο, παρείχε ουσιαστικά ασυλία σε οποιαδήποτε δράση γίνεται στο όνοµα του Ισλάµ, όσο παρανοϊκή, αντικοινωνική και καταστροφική κι αν είναι, επειδή το Ισλάµ είναι εξ ορισµού φορέας χειραφέτησης.
Η προδοσία των διανοουµένων έχει στρώσει τον δρόµο για την Κόλαση µε τις προοδευτικότερες προθέσεις. Όσοι τολµούν ακόµα να εναντιωθούν στον θρησκευτικό φανατισµό έχουν µπει στο στόχαστρο και η περίοδος κυνηγιού έχει ανοίξει, µε τις ευλογίες ενός µεταµοντέρνου κοσµικού ιερατείου, των χρήσιµων ηλίθιων του παλιού σκοταδιστικού ιερατείου. Και η περίοδος κυνηγιού δεν είναι εποχική. Είναι µόνιµη. Θα λήξει µόνο όταν εκµηδενιστεί ο Άλλος. Η µοναδική αντίσταση που µπορούµε να προβάλουµε απέναντι σ’ αυτήν την λαίλαπα είναι η διαρκής εγρήγορσή µας και η ακώλυτη άσκηση της ελευθερίας έκφρασης και κριτικής κάθε θρησκείας και κάθε ιδεολογήµατος.
[1] Η έκφραση έχει καθιερωθεί στα γαλλικά από το διάσηµο βιβλίο πολεµικής του Julien Benda La trahison des clercs (1927), Η προδοσία των διανοουµένων (Ροές, 1998), όπου ως «κληρικός» νοείται κάθε επιφανής και λίγο-πολύ φαρισαϊκός διανοούµενος και µε το οποίο κατήγγειλε την ιντελιγκέντσια ότι έχει προδώσει την αποστολή της.
