Η γένεση ενός συγγραφέα

Joseph Conrad, Προσωπικό ημερολόγιο, μτφρ. Νάσια Ντινοπούλου, Αργυρώ Πατσού, επίμετρο Czeslaw Milosz, Ο πατέρας του Τζόζεφ Κόνραντ, μτφρ. Εύη Καπή, Printa, Αθήνα 22024 [2000], σελ. 300 Πρώτα βρες τι θέλει ο ήρωάς σου κι έπειτα ακολούθησέ τον.Ρέι Μπράντμπερι Ο τίτλος του βιβλίου δίνει εντύπωση αυτοβιογραφίας. Είναι και τέτοια, εν μέρει. Κυρίως, είναι μια «καταγραφή»[1] του πώς προέκυψε ένας συγγραφέας μέσα από τον ναυτικό και πώς ένας ναυτικός μέσα από τον άνθρωπο που δεν είχε δει θάλασσα ως την εφηβεία του. Παρά τις εκτενείς αναδρομές στην παιδική του ηλικία ή κατοπινές επιστροφές στην πατρίδα του –την Πολωνία–, δύο θέματα κυριαρχούν στο βιβλίο: η ένταση με την οποία ο πρώτος μυθιστορηματικός χαρακτήρας εμφανίστηκε μπροστά του ενόσω κυβερνούσε ένα πλοίο, στοιχειώνοντάς τον επί πέντε χρόνια κι οδηγώντας τον να εγκαταλείψει τη θάλασσα, για να αφοσιωθεί στη συγγραφή μυθιστορημάτων∙ κι η ακαριαία σαγήνη που του άσκησε ο ήχος των αγγλικών ενός ναύτη σε βρετανικό εμπορικό, ώστε να επιλέξει «τη γλώσσα του μέλλοντός» του – γλώσσα στην οποία δοξάστηκε ως ιδιοφυής χειριστής της. Μαιτρ της βραδύκαυστης δράσης, ο Κόνραντ αναπτύσσει αυτά τα δύο θέματα με συνεχείς παρεκβάσεις, άλλοτε βιογραφικές κι άλλοτε σχετικές με τις πηγές της έμπνευσής του ή με τη λογοτεχνία και την κριτική της. Διαθέτοντας μακρά εμπειρία σε ιστιοφόρα, ξέρει καλά από πλαγιοδρομίες. Παίζει και ο ίδιος, άλλωστε, με τη σχέση λογοτεχνικής αφήγησης - ναυτικής πλοήγησης, δηλώνοντας: «Ίσως είμαι αναγκασμένος να γράφω το ένα βιβλίο μετά το άλλο, όπως παλιότερα ήμουν αναγκασμένος να πηγαίνω το ένα ταξίδι μετά το άλλο. Οι σελίδες πρέπει να διαδέχονται η μια την άλλη –όπως ακριβώς και οι λεύγες στο παρελθόν– πλησιάζοντας στο προκαθορισμένο τέλος…» (σ. 62). Και ξανά, σχετικά με τον μόχθο του συγγραφέα να πλάσει τους ήρωές του ή να βρει την πιο εύστοχη λέξη, την πιο εύγλωττη διατύπωση: «Είναι δύσκολο να χαρακτηρίσεις το μέγεθος και την υπερένταση μιας δημιουργικής προσπάθειας, κατά την οποία το μυαλό, η βούληση και η συνείδηση εργάζονται πυρετωδώς, ώρα με την ώρα, ημέρα με την ημέρα (…) Το μόνο που μπορεί να συγκριθεί άμεσα μ’ αυτό είναι το διαρκές άγχος που βιώνει κάποιος κατά το πέρασμα, από τα δυτικά, γύρω από το Καίηπ Χορν, το καταχείμωνο» (σ. 167). Η Άλις Σίλι Χάρις και ο σύζυγός της φθάνουν στο Βελγικό Κονγκό τον Αύγουστο 1898. Οι αποτρόπαιες φωτογραφίες που τραβούσε τυπώνονταν σε φυλλάδια και η διάδοσή τους αποτέλεσε την πρώτη καμπάνια για τα ανθρώπινα δικαιώματα στον κόσμο. Η συνακόλουθη πίεση του κοινού ανάγκασε τελικά τον Βασιλιά του Βελγίου Λεοπόλδο Β΄ να περιορίσει τη βαρβαρότητα, η οποία περιγράφεται στο διάσημο μυθιστόρημα “Η καρδιά του σκότους”. Κάθε αρχή είναι δύσκολη, αλλά είναι και «το ήμισυ του παντός», όπως λέμε. Μπορεί να πήρε πέντε χρόνια (1890-1895) στον Κόνραντ να ολοκληρώσει το πρώτο του μυθιστόρημα, συνέχισε όμως με άλλα ένδεκα μέχρι το 1912 (όταν γράφει το Προσωπικό ημερολόγιο) κι άλλα επτά στη συνέχεια, μέχρι το 1924 που πεθαίνει. Με ρυθμό ενός μυθιστορήματος κάθε ένα-δυο χρόνια, δηλαδή, χωρίς να λογαριάσουμε τα δέκα δοκίμια και τις πάνω από είκοσι νουβέλες ή διηγήματα (μεταξύ των οποίων το Ο καπετάνιος Φολκ, που συχνά συνοδεύει την έκδοση του πολύ γνωστού και σχετικά σύντομου μυθιστορήματός του Ο τυφών[2]). Στο βασανιστικά πρώτο του, το Almayer’s Folly[3], οι χαρακτήρες βασίζονται σε πραγματικά πρόσωπα, όπως τυπικά συμβαίνει σε πρώιμα έργα πεζογράφων. Ιδίως ο πρωταγωνιστής βασίζεται σ’ έναν ολλανδό έμπορο με το ομόηχο όνομα Olmeijer, τον οποίο ο Κόνραντ γνώρισε στην ανατολική Ινδονησία, και σε όσα έμαθε για τη ζωή και την οικογένειά του. Η προσωπικότητα και τα σχέδια του συγκεκριμένου εμπόρου, να πλουτίσει και να κατασκευάσει υπερπολυτελή κατοικία (εξ ου η διπλή σημασία του «folly»[4]), στοίχειωσαν τον Κόνραντ. Σαν να εφάρμοζε τη συμβουλή του Ρέι Μπράντμπερι στην προμετωπίδα, επί πέντε χρόνια «ακολουθούσε» αυτόν τον ήρωα, συμπληρώνοντας το λογοτεχνικό του χειρόγραφο από ταξίδι σε ταξίδι, στις θάλασσες όπως και στη στεριά, σε ταξίδι του στην Πολωνία. Επίσκεψη στον μόνο συγγενή που του είχε απομείνει – έναν θείο (αδελφό της μητέρας του) ο οποίος είχε αναλάβει την ανατροφή του, όταν ορφάνεψε στα δώδεκα χρόνια του. Όσο ο συγγραφέας γεννιέται χάρη στον ναυτικό, άλλο τόσο ο ναυτικός γεννιέται χάρη στον φανατικό αναγνώστη μυθιστορημάτων. Αρχίζει την ανάγνωση «από τα πέντε», όπως σημειώνει (σ. 130), και, παιδί ακόμα, διαβάζει μεγαλόφωνα στον πατέρα του τη μετάφραση που εκείνος είχε κάνει, στα πολωνικά, του έργου του Ουγκώ Οι εργάτες της θάλασσας[5]. Αυτή ήταν «η πρώτη μου επαφή με τη θάλασσα», καταλήγει (σ. 133). Ο πατέρας του Κόνραντ, σημαντικός μεταφραστής βιβλίων από τα γαλλικά και τα αγγλικά (είχε μεταφράσει και Σαίξπηρ), υπήρξε επίσης συγγραφέας θεατρικών έργων. Ο Κόνραντ δεν σχολιάζει ιδιαίτερα τη σπουδαιότητα των πατρικών κληροδοτημάτων. Το κάνει όμως ο Τσέσλαβ Μίλος, ποιητής και συγγραφέας του εξαιρετικού βιβλίου Αιχμάλωτη σκέψη[6], στο προσφυώς ενταγμένο «επίμετρο» που περιλαμβάνει το Προσωπικό ημερολόγιο. Το επίμετρο φωτίζει πολύ καλά την οικογένεια Korzeniowski (Κοζενιόφσκι), όπως ήταν το αρχικό όνομα, και τους αγώνες της για ανεξάρτητη Πολωνία από τις αρχές του 19ου αιώνα. Με το να έχει διατηρήσει μεσαιωνική δομή στην κοινωνική της οργάνωση, χωρίς δημιουργική αστική τάξη, επί αιώνες η Πολωνία έπεφτε θύμα των γειτονικών της κρατών, τα οποία διέθεταν ισχυρές κεντρικές εξουσίες. Το 1772 διαμοιράστηκε μεταξύ Αυστρίας και Πρωσίας, ενώ το 1815, μετά το Βατερλό, κατακυρώθηκε ο πλήρης διαμελισμός της, με το μεγαλύτερο μέρος της να περιέρχεται στην κυριαρχία του τσάρου. Όπως σημειώνει ο Μίλος: Καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η Ρωσία είχε ως κύριο μέλημα την αφομοίωση των εδαφών που της παραχωρήθηκαν με το διαμελισμό της πολωνικής Respublica. Η μεγαλύτερη απ’ αυτές τις επαρχίες ήταν το τμήμα της Ουκρανίας που βρισκόταν στη δεξιά όχθη του Δνείπερου. Λόγω της γονιμότητας του εδάφους της και των άσχημων συνθηκών καλλιέργειας στα υπόλοιπα τμήματα της Αυτοκρατορίας, η περιοχή αυτή έγινε το κόσμημα του στέμματος. Στα επίσημα διατάγματα, οι νέες περιοχές εμφανίζονται κατ’ αρχάς ως «προσαρτηθέντα εδάφη», κατόπιν ως «ανακτηθέντα εδάφη» και, τέλος, ως «παλαιά ρωσικά εδάφη». Η τελευταία διατύπωση συνοδεύτηκε αργότερα από μια επιστημονική άποψη που παρουσίαζε την Ουκρανική ως απλή διάλεκτο των χωρικών. Αυτή η άποψη έγινε δεκτή με δυσαρέσκεια από τους Ουκρανούς, και στη συνέχεια συνέβαλε στην έχθρα μεταξύ των δύο σλαβικών λαών. (σ. 255-56) Και είναι ανατριχιαστικό να σκεφτεί κανείς ότι με την ίδια ορολογία προχώρησε και ο Πούτιν στην εισβολή του στην Ουκρανία! Η οικογένεια Κοζενιόφσκι, λοιπόν, είχε αφοσιωθεί στον αγώνα ανεξαρτησίας της χώρας τους, ήδη από τα χρόνια του παππού του Κόνραντ, ενός γαιοκτήμονα ο οποίος μετείχε στην εκστρατεία του Ναπολέοντα στη Ρωσία. Από τα στοιχεία για τη ζωή αυτού του παππού ξεκινά το επίμετρο, για να εστιαστεί κατόπιν στον δεύτερο γιο του, Apollo Korzeniowski (Απόλλο Κοζενιόφσκι), πατέρα του Τζόζεφ. Ευγενούς καταγωγής, πολύγλωσσος, διανοούμενος και στρατευμένος στην υπόθεση ανεξαρτησίας της χώρας του, κατέληξε με διάφορες αφορμές στη φυλακή ή στην εξορία. Το ίδιο ισχύει και για την οικογένεια της μητέρας του, Ewelina Bobrowska (Εβελίνα Μπομπρόφσκα). Το αποτέλεσμα ήταν να μείνει ο Τζόζεφ ορφανός από μητέρα στα οκτώ του χρόνια και στα δώδεκά του ορφανός από πατέρα. Ευτυχώς τον υιοθέτησε ο θείος του, εξίσου πατριώτης αλλά λιγότερο επιρρεπής σε ακτιβισμούς, ο οποίος φρόντισε τη συνέχιση της εκπαίδευσής του. Σε αυτό το πλαίσιο βρέθηκε μ’ έναν δάσκαλο γαλλικών στη Βενετία, όπου για πρώτη φορά αντίκρισε θάλασσα. Μολονότι επέλεξε το όνομα Conrad, από το Konrad Wallenrod, όνομα του ήρωα σειράς μυθιστορημάτων τού επίσης πολωνού ρομαντικού επαναστάτη Adam Mickiewicz (Άνταμ Μιτσκιέβιτς) και εθνικού ποιητή της Πολωνίας, ο Τζόζεφ τήρησε αλλιώς την οικογενειακή αφοσίωση στη χώρα και την ανεξαρτησία της. Κατέθεσε μεν, το 1916, ένα υπόμνημα στο βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών για το «πολωνικό ζήτημα», όπως γράφει ο Μίλος (σ. 295), αλλά ο κύριος στόχος στα έργα του δεν ήταν ο ρωσικός επεκτατισμός. Ήταν οι αποικιοκράτες και οι τυχοδιώκτες που συσσώρευαν πλούτο μέσω της πιο άγριας εκμετάλλευσης λαών της Ασίας, της Αφρικής ή της Νότιας Αμερικής. Ο Αλμάγερ, που μέσα στην τρέλα του διψά για χρυσάφι, όπως για ελεφαντόδοντο ο Κουρτς, στο Η καρδιά του σκότους[7], ή για ασήμι ο Τσαρλς Γκουλντ, στο Nostromo[8], είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα. Κι όπως πολύ διεισδυτικά παρατηρεί ο Τσέσλαβ Μίλος: «Τόσο ο πατέρας όσο και ο γιος έκριναν αυτά τα αξιοθρήνητα άτομα (που τόσο τα εκτιμούν οι συμπολίτες τους) με γνώμονα τη σεμνότητα και την τιμιότητα που ενώνει μεταξύ τους τα μέλη ενός πληρώματος πλοίου το οποίο μάχεται εναντίον μιας αόρατης απειλής. Για τον Apollo Korzeniowski, το πλήρωμα ήταν το Έθνος, η Ευρώπη, και η απειλή η Ρωσία. Για τον Conrad, πιθανόν να ήταν η ανθρωπότητα που πάλευε ενάντια στο πεπρωμένο» (σ. 296). Με το να έχει ζήσει μεταξύ δύο μεγάλων ιστορικών περιόδων –κορύφωσης της αποικιοκρατικής ευδαιμονίας κατά την μπελ επόκ και πλήρους αποδιοργάνωσης των συντηρητικών αξιών μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο–, η γραφή του Κόνραντ διαθέτει ανάμικτα στοιχεία ιμπρεσιονισμού, ρεαλισμού, όσο και ενός πρώιμου μοντερνισμού. Τα ίδια, δηλαδή, που αποδίδονται σε συγγραφείς όπως ο Φλωμπέρ, ο Ανατόλ Φρανς ή η Βιρτζίνια Γουλφ και πολλοί άλλοι. Με την έννοια ότι πρόκειται για συγγραφείς οι οποίοι εστιάζουν την προσοχή τους στην πνευματική ζωή των χαρακτήρων τους (στις εντυπώσεις ή στα συναισθήματά τους), χωρίς όμως να προσπαθούν και να την ερμηνεύουν. Ο ίδιος ο Κόνραντ αναφέρει αρκετούς ακόμα γάλλους συγγραφείς, όπως ο Μπαλζάκ, ο Σταντάλ ή ο Γκυ ντε Μωπασσάν, που τους διάβαζε από το πρωτότυπο. Ιδιαίτερη εκτίμηση εκφράζει για τον Ανατόλ Φρανς, χαρακτηρίζοντάς τον ως τον «πιο εύγλωττο κι έντιμο των Γάλλων πεζογράφων» (σ. 163), ενώ επικρίνει τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ για έλλειψη φαντασίας και τάση στην ηθικολογία (σ. 162) ή στη φλυαρία (σ. 169). Χαιρετίζει, επίσης, το ότι οι κανόνες και τα πρότυπα εκπνέουν στην εποχή του, «θαυμαστή, ελεύθερη εποχή των γκρεμισμένων οροσήμων, κατά την οποία τα ιδιοφυή μυαλά ασχολούνται με το ποια μορφή θα έχουν οι νέοι φάροι που θα στηθούν πάνω σε παλιά μνημεία», όπως λέει (σ. 163). Δυο χρόνια αργότερα αρχίζει το μακελειό του Μεγάλου Πολέμου. Οι «νέοι φάροι», οι οποίοι κατέληξαν σε μνημεία ηρωικών νεκρών, ενίσχυσαν την απαισιοδοξία του για τις κοινωνίες των στεριανών, απαισιοδοξία η οποία έτσι κι αλλιώς διέπνεε και τα προηγούμενα έργα του. Άλλες αναφορές ως προς τις λογοτεχνικές οφειλές του αφορούν συγγραφείς όπως ο Άντονυ Τρόλλοπ, ο Γουώλτερ Σκοτ, ο Ουίλλιαμ Θάκερυ και ο Κάρολος Ντίκενς, μέσω των οποίων καλλιέργησε και τα αγγλικά του. Όσο για συγγραφείς τους οποίους επηρέασε ο Κόνραντ, με το λογοτεχνικό του ύφος και τους αντιηρωικούς χαρακτήρες του, είναι πολύ πολύ περισσότεροι. Από τον Σκοτ Φιτζέραλντ και τον Γουίλιαμ Φώκνερ, μέχρι τον Τζον Λε Καρέ ή τον Σαλμάν Ρούσντι κι ενδιαμέσως τους Τζωρτζ Όργουελ, Γκράχαμ Γκρην ή Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες. Ο τίτλος του διασημότερου έργου του Μάρκες, Εκατό χρόνια μοναξιάς, συνδέεται εμφανώς με ένα φανταστικό βιβλίο με τίτλο Πενήντα χρόνια κακοδιοίκησης, το οποίο αναφέρεται στο έργο του Κόνραντ Nostromo, με τη δράση να εκτυλίσσεται στη Νότιο Αμερική. Και μόνο το Η καρδιά του σκότους, εξάλλου, επηρέασε αμέτρητους λογοτέχνες ή ποιητές, σαν τον Έλιοτ, και πάρα πολλούς σκηνοθέτες, με πιο διάσημη μεταφορά του έργου από το Κονγκό στο Βιετνάμ, στην περίφημη ταινία του Φράνσις Κόπολα Αποκάλυψη Τώρα, το 1979. Λέγεται ότι ο Κόνραντ αντιπαθούσε τον Ντοστογιέφσκι, καθώς η ρωσική λογοτεχνία τού ήταν εν γένει απεχθής, κληρονομικά όσο και προσωπικά. Σε μια συνέχεια του παλιότερου έργου του Μυστικός πράκτωρ[9], στο Με τα μάτια ενός Δυτικού[10], όπου η δράση τοποθετείται στην Πετρούπολη του 1910, παρωδεί σαφώς το Έγκλημα και Τιμωρία και τους «αιώνιους φοιτητές» με τα επαναστατικά οράματα στη λογοτεχνία της τσαρικής Ρωσίας. Ωστόσο, συνοψίζοντας όσα έχει πει για τις δυσκολίες μέσα στις οποίες έστησε τον πρώτο του χαρακτήρα, τον Αλμάγερ, καθώς και την πνευματική διέγερση ενόσω πάλευε να ζωντανέψει στο χαρτί τυχοδιώκτες ή θύματα και καταστάσεις άλλων ηρώων, σε μεταγενέστερα έργα του, παρουσιάζει ένα είδος αμφίσημου εγκωμίου για όλους τους πεζογράφους. Κάτι σαν ύμνο και σαρκασμό μαζί, μέσω αυτού που ο Ουμπέρτο Έκο έχει αποκαλέσει «ομορφιά της λίστας». Όπου ο συγγραφέας «κάνει λίστες όχι επειδή δεν θα ήξερε πώς αλλιώς να εκφραστεί, αλλά ακριβώς επειδή έχει πολλά να πει, επειδή τείνει στην ύβρι, στην απληστία των λέξεων (…) Η λίστα γίνεται ένας τρόπος να επανεξεταστεί ο κόσμος, για να δημιουργηθούν νέες σχέσεις ανάμεσα σε άσχετα μεταξύ τους πράγματα, για να αμφισβητηθούν όσα γίνονται αποδεκτά από την κοινή λογική»[11]. Ιδού το παράξενο εγκώμιο, με τη «λίστα» που το κορυφώνει: «Ο κάθε καλλιτέχνης καταλαμβάνει τη θέση που του αναλογεί (…) Όμως ακόμα κι ο πεζογράφος δικαιούται μια θέση, στα πλαίσια του λιγότερο ευγενούς και περισσότερο κοπιαστικού έργου που έχει επωμισθεί (…) Ναι! Ακόμα και σ’ αυτόν, τον τεχνίτη του μυθιστορήματος, αρμόζει μια θέση ανάμεσα σε βασιλείς, δημαγωγούς, ιερείς, τσαρλατάνους, δούκες, καμηλοπαρδάλεις, υπουργούς, Φαβιανούς, χτίστες, αποστόλους, μυρμήγκια, επιστήμονες, Κάφρους, στρατιώτες, ναυτικούς, ελέφαντες, δικηγόρους, δανδήδες, μικρόβια, κι αστερισμούς ενός σύμπαντος του οποίου το φαντασμαγορικό θέαμα αποτελεί ηθικό σκοπό αφ’ εαυτού του»! (σ. 160). Μετά από αυτό, τι άλλο να προσθέσει κανείς για έναν από τους πιο σπουδαίους πεζογράφους της αγγλικής λογοτεχνίας; [1] “A personal record” το τιτλοδοτεί ο συγγραφέας, αλλά θα ίσχυε και το “logbook”, όπως οι βρετανοί καπετάνιοι ονομάζουν το ημερολόγιο πορείας κάθε πλοίου. [2] Όπως και στην πρώτη ελληνική έκδοση, σε μετάφραση Άγγελου Τερζάκη, εκδ. Γαλαξία 1961. [3] Joseph Conrad, Η τρέλα του Αλμάγερ, μτφρ. Χριστίνα Μπάμπου-Παγκουρέλη, Καστανιώτης 1984. [4] Που παραπέμπει στα εκκεντρικά μεσαιωνικά ή αρχαϊκά υπολείμματα κάστρων τα οποία οι Άγγλοι ευγενείς κατασκεύαζαν στους κήπους τους, όσο και σε «τρέλα». [5] Βίκτορ Ουγκό, Οι εργάτες της θάλασσας, μτφρ. Κώστας Θεοφάνους, επιμ. Αρετή Κυλάφη, Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος 2021. [6] Czeslaw Milosz, Aιχμάλωτη σκέψη, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Παπαδόπουλος 2017. [7] Joseph Conrad, Η καρδιά του σκότους, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, Δώμα 2023. [8] Joseph Conrad, Nostromo, μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη, Ιδεόγραμμα 2004. [9] Joseph Conrad, Ο μυστικός πράκτωρ, μτφρ. Άγγελος Νίκας, Πάπυρος 1972. [10] Joseph Conrad, Με τα μάτια ενός Δυτικού, μτφρ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, Ερατώ 1992. [11] Ουμπέρτο Έκο, Η ομορφιά της λίστας, μτφρ. Δήμητρα Δότση - Ανταίος Χρυσοστομίδης, Καστανιώτης 2010, σ. 327. (Περιέργως, παρά τις αλλεπάλληλες παραπομπές του σε χρήσεις του «ιλίγγου της λίστας» από διάφορους συγγραφείς, από τον Όμηρο ως τον Μπόρχες και τον Τζέιμς Τζόυς, ο Έκο παραλείπει την υπέροχα αλλοπρόσαλλη «λίστα» από το Ημερολόγιο του Κόνραντ).

Σύνδεση