Πόσο συγκινεί η Ύστερη Αρχαιότητα

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Τα απομνημονεύματα του ιστορικού Πήτερ Μπράουν έχουν ως θέμα τους την ακαδημαϊκή του καριέρα, που τον οδήγησε από την Οξφόρδη στο Ιράν και στην Καλιφόρνια. Είναι ένα νοσταλγικό πορτραίτο της πανεπιστημιακής ζωής του εικοστού αιώνα, που μπορεί ακόμη τώρα να αποτελέσει πρότυπο για νέους επιστήμονες. Peter Brown, Journeys of the Mind: A Life in History [Ταξίδια του νου. Μια ζωή μέσα στην Ιστορία], Princeton University Press, σελ. 713 Ένας άνδρας αναπολεί τη ζωή του, ξεκινώντας με την παιδική του ηλικία, το σχολείο και την περίοδο των ανώτερων σπουδών του. Ως μαθητής ήταν απορροφημένος από θεολογικά ερωτήματα και για πολλά χρόνια είχε απορρίψει τη χριστιανική πίστη των γονιών του, για να επιστρέψει, ωστόσο, αργότερα στην εκκλησία. Ενδιαμέσως τον ακούμε να μας μιλά για τις μετακινήσεις του από την μία πόλη στην άλλη, σε δύο ηπείρους, έχοντας γίνει πια διάσημος καθηγητής. Η αφήγηση τελειώνει με τον θάνατο της μητέρας του. Πρόκειται για μια πολύ γνωστή ιστορία, όμως τώρα πια δεν είναι του αγίου Αυγουστίνου, είναι κι η ιστορία κάποιου άλλου: του διάσημου ιστορικού του Μεσαίωνα Πήτερ Μπράουν (του οποίου οι συμβολές εμφανίζονται συχνά στην NYR [και εν συνεχεία στην ARB]). Ο Πήτερ Μπράουν ακολουθεί από κοντά τις Εξομολογήσεις που έγραψε ο Αυγουστίνος το 397 στο οπωσδήποτε πολύ πιο ευχάριστο στην ανάγνωση βιβλίο του Ταξίδια του νου. Όσο κι αν ο Μπράουν φροντίζει εσκεμμένα να αποφύγει τις παραλληλίες με το παλιότερο κείμενο, αυτές υπάρχουν, κι ας χωρίζουν τους δύο συγγραφείς 1.500 χρόνια. Ο Αυγουστίνος μας πληροφορεί στο αυτοβιογραφικό σχεδίασμά του που έγραψε όταν ήταν γύρω στα σαράντα του, ότι πήγε σχολείο πρώτα στην πόλη που γεννήθηκε, την Θαγάστη, στη σύγχρονη Αλγερία, κι ύστερα στην Μάδαυρο, που βρίσκεται σε μιας μέρας ταξίδι στα νότια. Ο Μπράουν περιγράφει τις σπουδές του πρώτα στο δημοτικό σχολείο του Μπρέι, νότια του Δουβλίνου, και μετά στο Σράσμπερυ, ένα ιδιωτικό σχολείο στην Αγγλία. Για να πας εκεί από την Ιρλανδία φυσικά χρειαζόσουν και φέριμποτ και τρένο. Κι ο Αυγουστίνος και ο Μπράουν πέρασαν κατόπιν έναν χρόνο στην πατρίδα τους, πριν ακολουθήσουν ανώτερες σπουδές: ο πατέρας του Αυγουστίνου έπρεπε να εξοικονομήσει μέσα στον χρόνο αυτόν χρήματα για να τον στείλει να σπουδάσει στην Καρχηδόνα, ενώ ο Μπράουν δεν είχε ακόμη την κατάλληλη ηλικία για να σπουδάσει στην Οξφόρδη, σημειώνει όμως ότι έτσι μπόρεσε ο πατέρας του να εξοικονομήσει τα δίδακτρα ενός έτους. Τα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου αναφέρονται συχνά στα οικονομικά προβλήματα και στις θυσίες που χρειάστηκε να υποβληθεί η οικογένειά του για να καλύψει τα έξοδα των σπουδών του στην Αγγλία. Ήταν εξαίρετος μαθητής: όταν αποφοίτησε πρώτος στην ιστορία το 1956, παρέμεινε στην Οξφόρδη ως εταίρος με υποτροφία στο Κολλέγιο All Souls. Πρόκειται για την καλύτερη υποτροφία στον κόσμο της εποχής του, αλλά και σήμερα, γιατί δίνεται για επτά χρόνια, χωρίς ο υπότροφος να έχει την υποχρέωση να διδάσκει. Εν πάση περιπτώσει, ο Μπράουν δίδαξε, όπως έκανε κι ο Αυγουστίνος, όταν ολοκλήρωσε τις σπουδές του. Είναι απόλαυση να διαβάζεις, κοντά στα άλλα, για τη διδασκαλία του Μπράουν στο βιβλίο αυτό. Κι οι δύο άνδρες έγραψαν τα πρώτα τους έργα όταν πλησίαζαν τα τριάντα τους χρόνια, ο Αυγουστίνος στην Καρχηδόνα κι ο Μπράουν στην Οξφόρδη. Ο Αυγουστίνος έγραψε την πραγματεία Σχετικά με το Κάλλος και την Αρμονία (De pulchro et apto), κι ο Μπράουν ένα βιβλίο για τον Αυγουστίνο της Ιππώνος το 1967. Δεν τελειώνουν εδώ οι ομοιότητες. Ο Αυγουστίνος πήγε στη Ρώμη, την παλιά αυτοκρατορική πρωτεύουσα, να διδάξει και κατόπιν εξασφάλισε μια έδρα ρητορικής στο Μιλάνο, ενώ ο Μπράουν προσελήφθη στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, και μετά διορίστηκε καθηγητής σε έδρα κλασικής φιλολογίας και ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ. Μπορεί κανείς να μη διακρίνει στη συναισθηματική περιγραφή της επίσκεψης των γονιών του στην Καλιφόρνια για τρεις βδομάδες έναν σκόπιμο και παιγνιώδη συνάμα υπαινιγμό του συγγραφέα μας στο ταξίδι της Μόνικας στο Μιλάνο για να συναντήσει τον γιο της, τον Αυγουστίνο; Τελικά ο Αυγουστίνος επέστρεψε στην Αφρική για να υπηρετήσει τον Θεό, ενώ ο Μπράουν μετακινήθηκε στο Πρίνστον με μια υποτροφία ΜακΆρθουρ. Ο Άγιος Αυγουστίνος διαφωνεί με τον αιρετικό Φορτουνάτο, περ. 1510, αγνώστου καλλιτέχνη από την Ούμπρια, Μουσείο Στέντελ, Φρανκφούρτη/Μάιν. Η Μόνικα πέθανε στο ταξίδι της επιστροφής της από την Ιταλία, ενώ η κυρία Μπράουν πέθανε το 1987, μερικά χρόνια μετά τον διορισμό του γιου της στο Πρίνστον. Και τα δυο βιβλία καταλήγουν στην αξιολόγηση του ρόλου της μητέρας των συγγραφέων, αλλά και της κατάστασης των συγγραφέων τους τη στιγμή που τα γράφουν. Βέβαια στις Εξομολογήσεις υπάρχει μια εκτενής ανάλυση του πρώτου κεφαλαίου της Γένεσης και μια συζήτηση σχετικά με τη φύση του χρόνου. Ευτυχώς ο Μπράουν αντιστέκεται στον πειρασμό και δεν επεκτείνει την παραλληλία μέχρι του σημείου αυτού, αντίθετα ενσωματώνει στο δικό του βιβλίο μερικά δείγματα «αναθεωρήσεων» παλιότερων εργασιών του σαν εκείνες που έγραψε ο Αυγουστίνος για τα παλαιότερα έργα του (Retractationes) προς το τέλος της ζωής του, το 426-427. Υπάρχουν, ωστόσο, και διαφορές που μπορούν να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε τι δεν είναι τελικώς τα Ταξίδια του νου. Δεν υπάρχουν τα χτυπήματα που υπέστη ο Αυγουστίνος ως παιδί, ο Μπράουν δεν μιλά για θέματα που τον στενοχωρούν. Αντίθετα, βλέπουμε μπροστά μας ένα παιδί με αυτάρκεια, που ασχολείται με τις σπουδές του με ζήλο. Ο Αυγουστίνος και η Μόνικα έχουν μια ροπή στην συναισθηματολογία και τον τονισμό της αλληλεξάρτησής τους, ο Μπράουν έχει μια φυσιολογική σχέση με τη μητέρα του, που δεν αποκλίνει διόλου από το φυσιολογικό. Όπως κι ο Αυγουστίνος, ο Μπράουν έχει επιλεκτική μνήμη, έχουμε μπροστά μας ένα κολλάζ από αναμνήσεις, επιστολές, αποκόμματα περιοδικών και ημερολόγια, όμως ο Μπράουν δεν είναι αντιρρητικός θεολόγος, προτιμά να συζητά με τους αναγνώστες του κι όχι να απευθύνεται στον ίδιο τον Θεό. Ίσως η πιο μεγάλη διαφορά είναι η απουσία στον Μπράουν της αμαρτίας. Ο Μπράουν δεν θυμάται να έκλεψε κανένα αχλάδι, όταν ήταν παιδί, ούτε να τάισε κρυφά χοίρους, δεν είχε νόθο παιδί, ούτε συναισθηματικά μπλεξίματα κάποιου είδους. Παραδέχεται κι ο Μπράουν τα λάθη του σαν τον Αυγουστίνο, πρόκειται όμως για λάθη επαγγελματικά, όχι προσωπικά, και αυτό το κάνει με μια δροσερή απουσία κάθε ενοχής. Μας εφιστά την προσοχή σε λάθη που οφείλονται στον υπερβολικό ενθουσιασμό του, όπως όταν κάποτε βεβαίωσε ότι ο παπαγάλος του Ολυμπιόδωρου, του φιλοσόφου του 5ου μεταχριστιανικού αιώνα από τις Θήβες της Αιγύπτου, μιλούσε όχι απλώς ελληνικά, αλλά και στην αττική διάλεκτο, κάτι που δεν το λέει πουθενά ο Ολυμπιόδωρος. Η τέχνη του Μπράουν στον πεζό λόγο μπορεί ενίοτε να τον παρασύρει, όπως όταν παρομοιάζει το Αδριάνειο τείχος «με δέρμα τεράστιου φιδιού από πέτρα», όμως παρασύρεται από τη θέρμη για το αντικείμενό του και από μια οξεία διεισδυτικότητα που είναι τόσο ορμητική. Απών στον Μπράουν είναι κι ο Θεός. Ο Μπράουν παρουσιάζει την απώλεια της πίστης στα μαθητικά του χρόνια όχι ως μια καταστροφική εμπειρία. Πρόκειται απλά για έναν περισπασμό και τίποτε περισσότερο. Κι η επιστροφή στην εκκλησία, όταν πλησίαζε τα σαράντα, ήταν αποτέλεσμα μιας πολιτιστικής κι όχι μιας θεολογικής αποκάλυψης: συνάντησε ανθρώπους πιστούς στο Ιράν, κι όπως μας λέει «κατάλαβα πως δεν είναι κάτι παράξενο να λατρεύει κανείς τον Θεό». Στις συναντήσεις αυτές περιλαμβάνεται και μια «μεταφυσική αντιπαράθεση» με ένα Ζωροάστρη γέροντα από την πόλη Γιαζντ, που πίστευε στις δύο αντίθετες δυνάμεις του καλού και του κακού που κυβερνούν τον κόσμο, όπως κι οι Μανιχαίοι, τα επιχειρήματα των οποίων έπεισαν τον Αυγουστίνο να επιστρέψει στον χριστιανισμό. Όμως μας λέει πολλά ο Μπράουν για τη θρησκεία και τις θρησκευτικές διαφοροποιήσεις. Το σημαντικό είναι ότι, παρ’ όλο που είναι Ιρλανδός, ο Μπράουν είναι προτεστάντης, ανήκει δηλαδή σε «μια μειονότητα, την οποία, όσοι έρχονται απέξω, συχνά παραβλέπουν». (Ακόμη κι ο επόπτης της διατριβής του πίστευε για τριάντα χρόνια πως είναι καθολικός). Οι πρόγονοι της μάνας του ήταν ένα μίγμα Νορμανδών αφενός και αγγλικανών αριστοκρατών γαιοκτημόνων που εγκαταστάθηκαν στην Ιρλανδία τον 16ο αιώνα, όμως η οικογένεια του πατέρα του ήταν Σκωτσέζοι πρεσβυτεριανοί, μερικοί μάλιστα και αντιμοναρχικοί. Ένα από τα προτερήματα του βιβλίου είναι κι η σύντομη περιήγηση του αναγνώστη στο πλέγμα των πολιτισμικών, κοινωνικών και θρησκευτικών ιδιαιτεροτήτων της Ιρλανδίας των προτεσταντών. Υπάρχει ακόμη μια πολύ ζωντανή περιγραφή της Ιρλανδικής κοινωνίας μεταξύ 1930 και 1950, όταν οι πολίτες της πρόσφατα ανεξαρτητοποιημένης χώρας αναζητούσαν ευκαιρίες στον βρετανικό στρατό και στη διοίκηση της καταρρέουσας βρετανικής αυτοκρατορίας, για να ξεφύγουν από τη φτώχεια τους. Μας λέει αρκετά πράγματα για τη ζωή του πατέρα του που δούλεψε για δεκαοχτώ χρόνια στους σιδηρόδρομους στο Σουδάν. Πίσω στην Ιρλανδία ο Μπράουν σαν παιδί πήρε μια γεύση «της σημασίας της θρησκείας ως δύναμης κοινωνικής». Κι οι προτεστάντες κι οι καθολικοί έδιναν στους ανθρώπους «με τα τριμμένα ρούχα» κάτι που τους έκανε περήφανους. Μερικές φορές η θρησκεία έπαιζε έναν ρόλο και για τον Μπράουν που διερωτάτο αν οι καουμπόυδες είναι καθολικοί ή προτεστάντες. Όμως η ανατροφή του σε μια διαιρεμένη κοινότητα σήμαινε πολλά γι’ αυτόν: ήταν το κλειδί για την ερμηνεία της ιστορίας. Σοκαρίστηκε μάλιστα όταν έμαθε ότι οι καθηγητές του της αγγλικής λογοτεχνίας ελάχιστη σημασία έδιναν στον θρησκευτικό παράγοντα ως κινητήρια δύναμη των πραγμάτων. Ο Άγιος Αμβρόσιος βαφτίζει τον Άγιο Αυγουστίνο, περ. 1510, αγνώστου καλλιτέχνη από την Ούμπρια, Μουσείο Στέντελ, Φρανκφούρτη/Μάιν. Οι άλλες διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις δύο πλευρές της παιδείας του, την ιρλανδική και την αγγλική, έρχονται στον νου του με τη μορφή αναδρομών όταν μελετά τη θέση της θρησκείας στην κοινωνία. Ο Αυγουστίνος περιγράφει με τρόμο τα μεγαλύτερα αγόρια που έκαναν μπούλινγκ στα μικρότερα στην Καρχηδόνα, βασανίζοντας και ταπεινώνοντάς τα. Ο Μπράουν περιγράφει πιο σύνθετα πολιτισμικά περιβάλλοντα. Οι διαμάχες και ο φατριασμός στο προτεσταντικό σχολείο Άραβον του Μπρέι αντικατόπτριζαν τη θρησκευτική διαίρεση της ευρύτερης κοινωνίας, ενώ το αγγλικό ταξικό σύστημα που διαμόρφωνε την κοινωνική κουλτούρα στο Σράσμπερυ δημιουργούσε μια κοινωνική κινητικότητα μεγαλύτερη από ό,τι στην Ιρλανδία, ανοίγοντας διαφόρους δρόμους για να αναδειχθεί κοινωνικά ο μαθητής στο πλαίσιο του σχολείου. Στο τέλος του σχολείου το πάθος του Μπράουν για την ιστορία άρχισε να επικεντρώνεται στη μελέτη του Μεσαίωνα, της «Χρυσής Εποχής» της Ιρλανδίας, όπως επισημαίνει, που ήταν γεμάτη με αγίους και σοφούς, πριν καταληφθεί από τους Βίκινγκς και τους Νορμανδούς. Το πάθος του παρέμεινε σταθερό για πάντα. Ο Μπράουν έγινε διάσημος τόσο μέσα όσο κι έξω από το πανεπιστήμιο για τις μελέτες του σχετικά με την Ύστερη Αρχαιότητα, όμως εμφαντικά διαλύει τον μύθο που κυριαρχεί στον αγγλοσαξωνικό κόσμο ότι εκείνος ανακάλυψε την περίοδο αυτή. Αποδίδει την πρώτη χρήση του όρου «Ύστερη Αρχαιότητα» στους Γερμανούς ιστορικούς τέχνης των αρχών του εικοστού αιώνα, οι οποίοι περιέγραψαν τις αλλαγές των καλλιτεχνικών συμβάσεων της περιόδου μεταξύ Ρωμαϊκής εποχής και Μεσαίωνα ως spätantik, και την ευρεία χρήση του όρου στα ιστορικά συμφραζόμενα στον Γάλλο ιστορικό Ερρίκο-Ειρηναίο Μαρρού. Το μόνο που παραδέχεται ο Μπράουν είναι ότι εισήγαγε τον όρο στην αρκετά διστακτική Οξφόρδη, επειδή, μαθητής ακόμη, κατάλαβε ότι η ερμηνεία της περιόδου αυτής ως εποχής κρίσεως και παρακμής εκ μέρους των αγγλόφωνων ερευνητών ήταν ξεπερασμένη πια ανάμεσα στους ερευνητές της ηπειρωτικής Ευρώπης, όπως ο Μαρρού, οι οποίοι είχαν καταλάβει ότι ο τέταρτος μεταχριστιανικός αιώνας ήταν περίοδος δημιουργίας, ενώ ο χαρακτηρισμός του 5ου αιώνα ως περιόδου κρίσεως ήταν υπερβολικός: μόνο η Ρώμη έπεσε στη Δύση. Με πρωτεύουσά της την Κωνσταντινούπολη στην Ανατολή η ρωμαϊκή αυτοκρατορία επιβίωσε και ήκμασε για ακόμα μια χιλιετία. Το 1963 στο συνέδριο πατερικών σπουδών στην Οξφόρδη ο επιστημονικός αυτός κόσμος της ηπειρωτικής Ευρώπης ήρθε να συναντήσει τον Μπράουν. Το συνέδριο αυτό που εξακολουθεί να γίνεται κάθε τέταρτο καλοκαίρι στην Οξφόρδη, είναι πηγή μεγάλου ενθουσιασμού για την πόλη. Τα σοκάκια της μεσαιωνικής πόλης μας και τα μικρά εστιατόριά της γεμίζουν με τα ράσα των κληρικών και τις επιβλητικές γενειάδες τους. Ο Μπράουν είχε για πρώτη φορά την ευκαιρία όχι μόνο να συναντήσει τους Ευρωπαίους ερευνητές, το έργο των οποίων είχε διαβάσει, αλλά και να δει γυναίκες να αντιμετωπίζονται ως ίσες από τους άρρενες συναδέλφους τους, τη στιγμή που την εποχή εκείνη στην Οξφόρδη γυναίκες γίνονταν δεκτές σε μόνο πέντε από τα τριάντα δύο κολλέγια. Την περίοδο εκείνη ο Μπράουν ασχολούνταν κι ο ίδιος με έναν πατέρα της Εκκλησίας. Ενδιαφερόταν όμως όχι τόσο για τη θεολογία του Αυγουστίνου, όσο για την ψυχολογία του και τη διερεύνηση του ιστορικού υποβάθρου της κοινωνικής διαμαρτυρίας και των θρησκευτικών συγκρούσεων της εποχής του. Ιδιαίτερα είχε κινήσει το ενδιαφέρον του η υιοθεσία εκ μέρους του Αυγουστίνου μιας ρητορικής θρησκευτικού εξαναγκασμού από τότε που επέστρεψε στην Αφρική, όταν είχε να αντιμετωπίσει το σχίσμα των σκληροπυρηνικών Δονατιστών, που απέρριπταν τον συμβιβασμό με το ρωμαϊκό κράτος, στον οποίο είχε προβεί η επίσημη Εκκλησία. Η έρευνα της εποχής εκείνης υποστήριζε ότι η δημοτικότητα των Δονατιστών μπορούσε να ερμηνευτεί με βάση την εθνική διαίρεση της ρωμαϊκής βόρειας Αφρικής σε Ρωμαίους της παραλιακής ζώνης και σε ιθαγενείς Βερβερίνους των μεσογείων. Ο Μπράουν, ο οποίος συνειδητοποιούσε πόσο βαθύτερα παγιώνονταν οι θρησκευτικές διαιρέσεις ενώ η μεταπολεμική Ιρλανδία γινόταν όλο και πιο καθολική, ερμήνευσε το σχίσμα αυτό ως απόρροια του κοινωνικού φαινομένου των προβληματικών σχέσεων μεταξύ χριστιανικής πίστης και ρωμαϊκής εξουσίας και ως συνέπεια των προβλημάτων που ανέκυπταν από την ανάδυση μιας οικουμενικής θρησκείας σε ένα οικουμενικό κράτος. Η δημοσίευση του βιβλίου Αυγουστίνος της Ιππώνος όταν ο Μπράουν ήταν 32 ετών, τον καθιέρωσε διεθνώς. Για τους προπτυχιακούς μου φοιτητές αποτελεί ακόμη το πρώτο βοήθημα όταν μελετούν τον Αυγουστίνο. Αποτελεί ιδιαίτερη ευχαρίστηση για τον αναγνώστη να διαπιστώνει με πόση άνεση ο Μπράουν κοιτά το παλιό του έργο και πώς παραδέχεται πως, αν το έγραφε σήμερα, δεν θα τόνιζε τόσο τον ρόλο των καθολικών επισκόπων όπως ήταν ο Αυγουστίνος, διότι το γεγονός ότι δεν είχαν στην ουσία τίποτε άλλο να κάνουν εκτός από το να γράφουν δημιούργησε μια πληθώρα πηγών σχετικά με αυτούς που παραμορφώνει την πραγματικότητα. Σήμερα, αντιθέτως, έχουμε μια σαφέστερη αντίληψη της συνέχειας των ρωμαϊκών θεσμών και της ισχύος της κρατικής εξουσίας την περίοδο αυτή, ιδιαίτερα μετά την ανακάλυψη το 1981 ενός σώματος άγνωστων επιστολών που έγραψε ο Αυγουστίνος τα τελευταία χρόνια της μακράς θητείας του ως επίσκοπος της Ιππώνος. Ο Αυστριακός ερευνητής Γιοχάννες Ντίβζακ τις βρήκε συσταχωμένες στο τελευταίο μέρος ενός μεσαιωνικού χειρογράφου. Είχαν μείνει ανέκδοτες, επειδή δεν είχαν θεολογικό ενδιαφέρον, όμως αυτό τις κάνει ακόμη πιο ενδιαφέρουσες για τους ιστορικούς, μιας και μας δείχνουν έναν «επίσκοπο βυθισμένο στην τύρβη των καθημερινών προβλημάτων», έναν άνθρωπο που αντιμετώπιζε διαρκή πόλεμο από την εξουσία. Οι ορίζοντες του Μπράουν διευρύνθηκαν όταν τελείωσε με τον Αυγουστίνο. Το ενδιαφέρον του στράφηκε τώρα στην κοινωνική ανθρωπολογία, καθώς εμπνεύστηκε από τις μελέτες του Ε. Ε. Ήβανς-Πρίτσαρντ για τη φυλή Νούερ του νότιου Σουδάν και για τη «συγκροτημένη αναρχία» της ζωής τους, που αποτελούσε περισσότερο μια πολύπλοκη αντίδρασή τους στα διάφορα πολιτιστικά ερεθίσματα και λιγότερη έκφραση πρωτογονισμού. Ο Μπράουν έψαξε να βρει ανάλογα φαινόμενα στην περίπτωση των αγίων που ζούσαν επάνω σε στύλους (στυλίτες), τους οποίους συχνά οι σύγχρονοι ερευνητές αντιμετώπιζαν με ειρωνεία. Ωστόσο, η άποψη της ανθρωπολόγου Μαίρης Ντάγκλας, ότι θρησκεία και κοινωνία δεν αποτελούν δύο αντίθετες δυνάμεις, αλλά απλά «τις δύο όψεις της ίδιας κοινωνικής κατασκευής», έκανε τον Μπράουν να δει τους στυλίτες με άλλο μάτι: σαν ισχυρούς παράγοντες των τοπικών κοινωνιών, οι οποίοι επέβαλλαν την ειρήνη μεταξύ των κατοίκων τους, συνδέοντας έτσι τις μικρές κοινότητές τους με τον έξω κόσμο. Στο πλαίσιο μιας ευρύτερης στροφής από τον κόσμο της δυτικής Μεσογείου προς την Ανατολή ο Μπράουν έμαθε Εβραϊκά και Συριακά και έγραψε το μικρό αλλά πλούσια εικονογραφημένο βιβλίο Ο κόσμος της Ύστερης Αρχαιότητας (1971). Το βιβλίο αυτό επέβαλε την ιδέα της Ύστερης Αρχαιότητας στους κύκλους των ιστορικών την τελευταία περίοδο του εικοστού αιώνα, και την ενέταξε στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας ιστορίας της περιόδου αυτής, βγάζοντάς την από το στενό κύκλο των ρωμαϊκών ορίων: είναι το σημείο εκείνο ακριβώς που ο προφήτης Μωάμεθ αποκτά ρόλο πρωταγωνιστή. Η Ιρλανδία συνέχισε να διδάσκει τον Μπράουν: γνωρίζοντας την ύστερη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία πέραν των δυτικών της συνόρων, πράγμα που του επέτρεπε «ένα είδος διπλής οπτικής» σε αντίθεση με τον εύκολο ρωμαιοκεντρισμό των Άγγλων, μπορούσε να εφαρμόσει την ίδια διευρυμένη προοπτική στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας με την Περσία. Κατόρθωσε να διακρίνει πώς οι διαφορετικές αντιλήψεις για μια οικουμενική αυτοκρατορία διαμορφώνουν διαφορετικές αντιλήψεις απέναντι στις θρησκευτικές αντιλήψεις που αποκλίνουν από την επίσημη πίστη στα δύο αυτά κράτη. Οι Σασσανίδες ηγεμόνες του Ιράν θεωρούσαν τον εαυτό τους ως πρώτο μεταξύ ίσων, ήταν «βασιλείς των βασιλέων» όταν συγκρίνονταν με τους γειτονικούς μονάρχες· αντίθετα, η ρωμαϊκή αυτοκρατορική ιδεολογία δεν είχε ξεπεράσει ποτέ το δίπολο «Ρώμη-απολίτιστοι βάρβαροι». Δεν ήταν λοιπόν τυχαίο που οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες προστάτευαν την επίσημη χριστιανική θρησκεία ενάντια στους αντιπάλους της, πολλές φορές πολύ βίαια, ενώ οι Ζωροάστρες βασιλιάδες της Περσίας επέτρεπαν την ύπαρξη κι άλλων θρησκειών, όπως του χριστιανισμού, στην επικράτειά τους. Ένα άλλο πρόβλημα ήταν πλέον η Οξφόρδη, όπου στο μεταξύ η θέση του Μπράουν στο All Souls είχε μετατραπεί σε θέση ερευνητή απεριόριστου χρόνου. Το 1973 έγινε ρήντερ (κάτι σαν υφηγητής), όμως είχε αρχίσει να απογοητεύεται. Ο Αυγουστίνος είχε απογοητευτεί από την συμπεριφορά των μαθητών της Καρχηδόνας, ο Μπράουν από την έλλειψη φαντασίας των συναδέλφων του. Μας δίνει μια λιτή εικόνα των προβλημάτων του συστήματος διδασκαλίας της Οξφόρδης με το σύστημα των ιδιαιτέρων μαθημάτων σε έναν, το πολύ δύο μαθητές. Βασιζόταν στις γραπτές εξετάσεις των μαθητών εκείνων που είχαν κάνει προηγουμένως ιδιαίτερα μαθήματα με διαφορετικούς καθηγητές διαφορετικών κολλεγίων, κάτι που απαιτούσε οι καθηγητές να καλύπτουν κάθε εβδομάδα το ίδιο αντικείμενο συνεχώς, με έναν ή δύο μαθητές, αντί να συζητούν το θέμα του μαθήματος στο πλαίσιο μιας ευρύτερης ομάδας, «λες και δεν ήταν επιστήμονες, αλλά σκλάβοι». Το σύστημα αυτό απαιτούσε επίσης να διδάσκουν «τυποποιημένες ομάδες θεμάτων, που σίγουρα θα “έπεφταν” στις εξετάσεις, μέσα στη σύντομη ώρα ενός ιδιαίτερου μαθήματος», με αποτέλεσμα η έμφαση να πέφτει στην πολιτική ιστορία και την ιστορία των θεσμών, ενώ παραμελούνταν η θρησκεία, η ιστορία των ιδεών κι ο ευρύτερος κόσμος μιας εποχής. Ο Μπράουν δεν μασά τα λόγια του: «το αποτέλεσμα ήταν μια προσέγγιση υποκριτική και ευρωκεντρική. … Επρόκειτο για την μελέτη των σχέσεων εξουσίας από τους μελλοντικούς διαχειριστές της κρατικής εξουσίας». Ιδιαίτερα επικριτικός είναι για την ύλη του μαθήματος της ρωμαϊκής ιστορίας, όπου «η πολιτική και η διοίκηση του ρωμαϊκού κράτους κυριαρχούσαν – ήταν η κληρονομιά της βικτωριανής εποχής, τότε που η ρωμαϊκή αυτοκρατορία ταυτιζόταν με τη βρετανική». Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα, όσο κι αν σημειώνει ότι «αυτή η στενοκέφαλη αντίληψη δεν υπάρχει πια στην Οξφόρδη». Η λύση λοιπόν ήταν η μετακίνησή του στο Λονδίνο, όπου ανέλαβε διευθυντής του ιστορικού τμήματος στο κολλέγιο Ρόγιαλ Χόλλογουέι του εκεί πανεπιστημίου. Έκανε ένα ταξίδι εκτός Ευρώπης, για πρώτη φορά από τότε που περνούσε σαν βρέφος τους χειμώνες του στο Σουδάν. Επισκέφθηκε την Αίγυπτο, το Αφγανιστάν και το Ιράν. Περιγράφει τα ανάγλυφα στους βράχους των τελευταίων Σασσανιδών βασιλέων της Περσίας στο σημείο που η αρχαία βασιλική οδός ενώνεται με τους υδάτινους δρόμους, αλλά και τα περίεργα κτίσματα που ονομάζονται «ιουάν» των Σασσανιδών, με τις τεράστιες πύλες τους, οι οποίες κατέληγαν σε τετράγωνες εσωτερικές αυλές. Τα κτίσματα αυτά αποτέλεσαν το πρότυπο των τζαμιών ανατολικά του Ευφράτη ίσαμε το Ταζ Μαχάλ, ενώ τα δυτικά τζαμιά ακολουθούν το πιο γνωστό σε μας πρότυπο των τρούλων της Αγίας Σοφίας. Ο Μπράουν παρατήρησε το σύγχρονο πολιτικό κλίμα του Ιράν και διαπίστωσε την αυξανόμενη δυσαρέσκεια με το καθεστώς του Σάχη στο Ιράν, όπως και την σημασία του Ισλάμ στον κοινωνικό περίγυρο. Είδε τότε μικρά τζαμιά στην άκρη του δρόμου να έχουν πάνω τους τις πράσινες σημαίες των ισλαμικών επαγγελματικών ενώσεων, που έδιναν δάνεια χωρίς τόκο σε έναν λαό του οποίου η απελπισία γινόταν κάθε μέρα όλο και μεγαλύτερη. Ωστόσο, δεν κατάλαβε τότε ότι το Ισλάμ θα έφερνε την πτώση του Σάχη. Τμήμα περγαμηνής με τον πατέρα Σαμουήλ της Ουαλντέμπα, έναν μοναχό του 15ου αιώνα στην Αιθιοπία. Πηγή: Brad Hostetler and Lynn Jones (eds.), “Ethiopian Objects in the Blick-Harris Study Collection: Art, Context, and the Persistence of Form”, Peregrinations: Journal of Medieval Art & Architecture 8, no. 1 (Άνοιξη 2022). Η ιρανική επανάσταση του 1979 έθεσε τέρμα στα ταξίδια του Μπράουν στην περιοχή, αλλά και στο σχέδιό του να συνθέσει μια ιστορία των σχέσεων και της σύγκρουσης Ρώμης και Περσίας. Όμως το 1981 εκδόθηκε το βιβλίο του Η λατρεία των αγίων που αναφέρεται στη δυτική ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ήδη ο Μπράουν είχε μετακινηθεί ακόμη δυτικότερα, στο Μπέρκλεϊ, ξεφεύγοντας από τις ασθένειες του Λονδίνου, όπως δραπέτευσε κι ο Αυγουστίνος από τον πυρετό του στη Ρώμη. Από την άποψη των σχέσεων εργασίας, καταλήγει ο Μπράουν, η μετάβασή του από το Λονδίνο στην Καλιφόρνια ήταν κάτι περισσότερο από την προηγούμενη μετακίνησή του από την Οξφόρδη στο Ρόγιαλ Χόλλογουέι, ένα κολλέγιο ενταγμένο οπωσδήποτε σε ένα ευρύ πανεπιστημιακό σύστημα, που χωριζόταν όμως μόνο από ογδόντα χιλιόμετρα δρόμου από τη θέση της παλιάς του εργασίας. Επίσης η μετανάστευση στις ΗΠΑ τον έφερε ξανά σε επαφή με ερευνητές που έπαιρναν πολύ σοβαρά τη θρησκεία υπόψη τους ως πολιτισμική και κοινωνική δύναμη. Η μετανάστευση αυτή συνέπεσε με μια περαιτέρω διεύρυνση των ερευνητικών οριζόντων του. Το τελευταίο μεγάλο έργο που σχολιάζεται στα απομνημονεύματα αυτά είναι μια μελέτη του κοινωνικού φύλου και της σεξουαλικότητας, δηλαδή το βιβλίο του Σώμα και κοινωνία (1988). Ο Μπράουν είχε σκοπό να επαναπροσδιορίσει τη μορφή της παρθένου, ιδιαίτερα της Μεγάλης Μητέρας, ή της Θεοτόκου, μελετώντας το θέμα από την πρώιμη χριστιανική περίοδο, όπου η παρθενία αποτελούσε μια επιλογή, όσο κι αν αυτή ήταν ιδεολογικά «φορτισμένη και για τα δύο φύλα», μέχρι τον Μεσαίωνα, τότε που η παρθενία συνδέεται με θηλυκές μορφές αγιότητας. Η απόρριψη του γάμου μπορούσε να ισοδυναμεί με την απόρριψη της κλασικής πόλης, δηλαδή με την άρνηση της επάνδρωσης των πόλεων με νέους πολίτες. Η επιλογή αυτή απελευθέρωνε τους ανθρώπους από τις πολιτικές και κοινωνικές συμβάσεις και τους έφερνε πιο κοντά στον Θεό. Ο Μπράουν αυτήν περίπου την περίοδο άρχισε να προβληματίζεται για το φύλο και τη σεξουαλικότητα όπως τα γνώρισε από τον Μισέλ Φουκώ, που εργαζόταν πάνω στην περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας και δημοσίευσε τελικά τους καρπούς της έρευνάς του στον τέταρτο τόμο της Ιστορίας της σεξουαλικότητας. Ο Φουκώ σκιαγραφείται σε ένα από τα πιο συναρπαστικά πορτραίτα επιστημόνων που συναντούμε στο βιβλίο Ταξίδια του νου.[1] Ο Αυγουστίνος μέμφεται τους φίλους του γιατί τον ενθάρρυναν να διαπράξει τις αμαρτίες του, όμως ο Μπράουν τονίζει τη συμβολή των συναδέλφων του στις νέες επιστημονικές του εργασίες. Όπως και το να κλέβεις αχλάδια, η μελέτη της Ύστερης Αρχαιότητας αυτή καθαυτήν δεν θα είχε τόσο ενδιαφέρον! Οι δυο άντρες συναντήθηκαν μετά από μια διάλεξη του Φουκώ στο Μπέρκλεϊ το 1980. Ο Μπράουν πήγε τον Φουκώ σε μια παμπ, «όπου ο φοβερός και τρομερός δάσκαλος ξαφνικά μετατράπηκε σε μαθητή, ήταν σαν να βλέπεις έναν αστυνομικό σκύλο να ημερεύει ξαφνικά». Η περιγραφή του Φουκώ να μαγειρεύει μια σούπα που είχε μάθει από τη μάνα του για τον Μπράουν στο διαμέρισμά του στο Παρίσι αλλάζει λίγο την εικόνα του αυστηρού δημόσιου προσώπου που έχουμε γι’ αυτόν. Στην παρέα ήρθε εκείνο το βράδυ κι ο Γάλλος ιστορικός Πωλ Βεν, στο πρόσωπο του οποίου ο Μπράουν «αναγνώρισε έναν μαχητή στον αγώνα για να αποδειχθεί ότι το παρελθόν δεν είναι ποτέ κάτι το οικείο σε μας» κι ότι «οι Ρωμαίοι δεν ήταν μορφές του εαυτού μας που απλά φορούσαν τηβέννους». Αναμφίβολα η ανασκαφή του παρελθόντος είναι η πιο συναρπαστική δουλειά του ιστορικού της αρχαιότητας, όμως ο Μπράουν με το βιβλίο του κάνει τον εικοστό αιώνα να φαντάζει κάπως εξωτικός: ήταν εύκολο να παραμελήσεις να γράψεις μια διδακτορική διατριβή στη δεκαετία του 1960, μέχρι το 1970 ήταν δύσκολο λόγω περιορισμών να ταξιδέψεις από την Αγγλία στην Ευρώπη, ήταν αδιανόητο στα χρόνια εκείνα ότι μια επανάσταση μπορούσε να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα. Είναι κι η τεράστια διαφορά της εφεύρεσης του φωτοτυπικού μηχανήματος στο τέλος της δεκαετίας του 1960, που δημιούργησε τη δυνατότητα της εύκολης αναπαραγωγής εκπαιδευτικού υλικού, ακόμη και εγχειριδίων για το μάθημα. Τα κείμενα δεν περιορίζονταν πλέον στο ένα και μοναδικό τυπωμένο αντίτυπο. Δύσκολα παραβλέπει κανείς την αναφορά του Αυγουστίνου στις Εξομολογήσεις του για το πρώτο του βιβλίο, που «με κάποιο τρόπο», απλώς είχε χαθεί. Τα Ταξίδια του νου είναι ένα εγχειρίδιο της ζωής ενός βετεράνου ερευνητή, αλλά κι ένα εξαιρετικό βιβλίο με οδηγίες για τους νέους ερευνητές του εικοστού πρώτου αιώνα, για την αξία της γνώσης ξένων γλωσσών, για τη σημασία να βρίσκεις καλούς και δίκαιους κριτικούς αναγνώστες των βιβλίων σου και για άλλα ωραία πράγματα που έχουν τόση αξία. Ο Πιερ Αντό, ένας μελετητής της αρχαίας φιλοσοφίας, συνάδελφος του Φουκώ στο Collège de France, δεν καθιερώθηκε στον αγγλόφωνο κόσμο όπως ο Φουκώ, απλά επειδή δίσταζε να ταξιδεύει στις ΗΠΑ ή να δίνει διαλέξεις στην Αγγλία. Ο Μπράουν τελειώνει το νοερό ταξίδι του στην Ιρλανδία, εκεί από όπου ξεκίνησε. Σαν τον Αυγουστίνο μετά τον θάνατο της μητέρας του, επιστρέφει κι αυτός στην πατρίδα του. Πάντα προσεκτικός, παρατηρεί την αλλαγή της νοοτροπίας, τη μετάβαση από την έμφαση στην θρησκευτική πίστη των χρόνων της νεότητάς του στην αύξηση της συνείδησης της ιρλανδικής ταυτότητας, που αντιπαρατίθεται στην αγγλική, ακόμη κι ανάμεσα στην μεσαία τάξη των προτεσταντών. Αυτό είναι τελικά και το θέμα του βιβλίου του: η πατρίδα, η κοινωνία και ο τρόπος, με τον οποίον αλλάζουν τα πράγματα στις μικρές κοινωνίες σε μικρές χρονικές περιόδους. Στο μεταξύ, στα 88 του χρόνια ο Πήτερ Μπράουν είναι πάντα στην πρωτοπορία: μαθαίνει τώρα κλασικά Αιθιοπικά! © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2024 — Μετάφραση: Ιωάννης Πολέμης [1] Ο Φουκώ έδωσε το χειρόγραφο του βιβλίου του Οι ομολογίες της σάρκας στον εκδότη του το 1982, όμως η έκδοσή του καθυστέρησε προκειμένου να κυκλοφορήσουν πρώτα ο δεύτερος και ο τρίτος τόμος, οι οποίοι είδαν τελικά το φως τη δημοσιότητας το 1984, τον χρόνο που πέθανε ο Φουκώ. Τελικά δημοσιεύθηκε το 2018 στα αγγλικά, σε επιμέλεια του Φέλιξ Γκρος, και μετάφραση του Ρόμπερτ Χάρλεϊ (Vintage, 2021).

Πόσο συγκινεί η Ύστερη Αρχαιότητα

Σύνδεση